uluslararası hukukun esasları

I
PROF. DR. MELDA SUR
Dokuz Eylül Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi
ULUSLARARASI
HUKUKUN ESASLARI
TIPKI 10. BASKI
İSTANBUL 2016
Yayın No
: 3373
Hukuk Dizisi : 1679
2. Bası – Eylül 2006 - İSTANBUL
GÜNCELLENMİŞ 5. Bası – Kasım 2011 - İSTANBUL
5. Basıdan Tıpkı 6. Bası – Şubat 2013 - İSTANBUL
GÜNCELLENMİŞ 7. Bası – Eylül 2013 - İSTANBUL
7. Basıdan Tıpkı 8. Bası – Ekim 2014 - İSTANBUL
Tıpkı 9. Bası – Eylül 2015 - İSTANBUL
Tıpkı 10. Bası – Eylül 2016 - İSTANBUL
ISBN 978 - 605 - 333 - 692 - 1
Copyright© Bu kitabın bu basısının Türkiye’deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım
A.Ş.’ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet
halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal
ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur.
Dizgi:
Beta Basım A.Ş.
Baskı - Cilt
: İnkılâp Kitabevi Yayın San. Tic. A.Ş.
Çobançeşme Mah. Sanayi Cad.
Altay Sok. No: 8 Yenibosna - İSTANBUL
(Sertifika No: 10614) Tel: (0212) 496 11 81
Kapak Tasarım
: Gülgonca Çarpık
Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136)
Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11
Cağaloğlu - İSTANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 511 36 50
www.betayayincilik.com
ÖNSÖZ
Uluslararası hukukun temel kavram ve ilkelerinin, öğrencilerimizin
yanında daha geniş bir kitle tarafından öğrenilmesi, çağımızda büyük önem
taşır. Bu bakımdan, Uluslararası Hukuk alanında el kitabı işlevi görecek
bazı eserlerin yayınlanması gerek öğrenciler gerek uygulamacı ve daha geniş
kesimler için yararlı olabilmektedir.
Bu kitapta izlenen yöntem, sade ve dolaysız bir üslupla temel bilgilerin
bazı kısa analizlerle kaleme alınmasıdır. Önceki baskılardaki genel anlayışa
bağlı kalarak, güncellenmiş yedinci baskıda gene kullanışlı ve kolay anlaşılır
bir ders kitabı oluşturulmaya çalışılmıştır.
Hiç şüphesiz ki, incelemeyi derinleştirmek ve asıl kaynaklar ile diğer
daha ayrıntılı eserlere başvurmak her öğrenci ve araştırmacı için bir
zorunluluktur.
Bu eserin yararlı olması ve öğrencilerimizi araştırmaya teşvik etmesi
dileğiyle, kitabın basılmasında her zaman gösterdikleri ilgi ve özenden dolayı
Beta Basımevi yönetici ve çalışanlarına, özellikle Seyhan Satar’a, sayfa
düzenini yapan Gülgonca Çarpık’a emekleri için teşekkürlerimi sunarım.
İzmir, Ağustos 2013
Prof. Dr. Melda SUR
V
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ......................................................................................................................... III
İÇİNDEKİLER............................................................................................................. V
KISALTMALAR....................................................................................................XXXV
GİRİŞ
§ 1. TANIM VE İÇERİK.............................................................................................1
I. TANIM.............................................................................................................1
II. BAŞLICA KONULAR.....................................................................................1
III.TERİMLER VE ULUSLARARASI HUKUKUN BAŞKA HUKUK
DALLARINDAN AYIRT EDİLMESİ.............................................................2
A. Terimler....................................................................................................2
B. Uluslararası Kamu Hukukundan Ayırt Edilecek Bazı Hukuk
Dalları.......................................................................................................2
1. Uluslararası Özel Hukuk...................................................................2
2. Avrupa Birliği Hukuku......................................................................2
§ 2. ULUSLARARASI HUKUKUN ÖZELLİKLERİ VE VARLIĞI SORUNU...3
I. ULUSLARARASI HUKUKUN ÖZELLİKLERİ............................................3
A. Uluslararası Toplumun Özellikleri.........................................................3
B. Uluslararası Hukukun Tarihî Gelişmesi................................................3
C. Uluslararası Hukukun İç Hukukla Karşılaştırılması...........................7
1. Genel Olarak.......................................................................................7
2. Kuralları Oluşturan Bir Üst Otoritenin Bulunmaması...................8
3. Zorunlu Bir Yargı Merciinin Bulunmaması.....................................8
4. Tek Elden Yaptırım Uygulayacak Bir Organın Bulunmaması........9
D. Uluslararası Hukukun Varlığı Sorunu...................................................9
II. ULUSLARARASI HUKUKUN VARLIĞINI AÇIKLAYAN KURAMLAR..10
A. Doğal Hukuk Görüşü.............................................................................10
B. İradeci Görüşler......................................................................................11
1. Kendi Kendini Sınırlama (Auto-Limitation) Kuramı....................12
2. Bileşik İrade Kuramı (Vereinbarung) . ...........................................12
C. Pozitivist Yaklaşımlar............................................................................12
1. Toplumbilimci (Sosyolojik) Ekol......................................................12
2. Marksizmin Katkısı..........................................................................13
VI
D. Normativist Kuram................................................................................13
E. Sonuç.......................................................................................................14
Birinci Bölüm
ULUSLARARASI HUKUKUN KAYNAKLARI
§ 1. GENEL OLARAK..............................................................................................19
1. Asıl Kaynaklar..............................................................................................19
2. Yardımcı Kaynaklar......................................................................................19
3. Hak ve Nısfet.................................................................................................19
§ 2. ULUSLARARASI ANDLAŞMALAR..............................................................21
I. GENEL OLARAK, TANIM VE SINIFLAMALAR.......................................21
A. Andlaşmaların Önemi ve Düzenlenmesi..............................................21
1. Tarihsel Olarak................................................................................21
2. Andlaşmaların Düzenlenmesi.........................................................21
B. Andlaşmanın Tanımı..............................................................................22
1. Uluslararası Hukuk Kişileri Arasında Yapılması..........................22
2. Taraflar Arasında Uluslararası Hukuka Tâbi Hukukî Sonuçlar
Doğurmaya Yönelik Olması.............................................................23
3. Tarafların İrade Uyuşması..............................................................23
C. Andlaşmalar İçin Kullanılan Terimler ve Andlaşmanın Genel Yapısı... 24
1. Kullanılan Terimler.........................................................................24
2. Andlaşmaların Genel Yapısı............................................................24
D. Andlaşmaların Sınıflandırılması...........................................................25
1. Konulara Göre Yapılan Ayrımlar.....................................................25
2. Biçimsel Ayrımlar.............................................................................25
3. Hukukî İşlev Bakımından...............................................................26
a) Akit-anlaşma ve yasa-anlaşma ayrımı.....................................26
b) Meydana gelen etki yönünden spesifik türler..........................26
c) Ana andlaşma/andlaşma eki ve uygulama anlaşmaları..........26
II. ANDLAŞMALARIN YAPILMASI................................................................27
A. Andlaşma Metninin Oluşması ve Kesinlik Kazanması.......................27
1. Genel Olarak Devlet Adına Görüşmeye Yetkili Kimseler ...............27
a) Yetki belgesi gerekmeden yetkili kabul edilen kişiler.............28
b) Yetki belgesi...............................................................................28
2. Türk Sisteminde Yetki......................................................................28
3. İkili ve Çok Taraflı Andlaşmaların Hazırlanması.........................29
a) İkili andlaşmaların hazırlanması.............................................29
b) Çok taraflı andlaşmaların hazırlnması....................................30
4. Metnin kesinleşmesi.........................................................................33
a) İmza (kesin imza).......................................................................33
VII
b) Danışma koşullu (ad referendum) imza...................................33
c) Paraf...........................................................................................34
B. Andlaşmanın Bağlayıcılık Kazanması..................................................34
1. Genel olarak Bağlayıcılık Kazandırma Yöntemleri........................34
a) Basit usul...................................................................................34
b) Andlaşmanın onaylanması........................................................35
c) Katılma.......................................................................................37
2. Yetkili Organ Bakımından Çeşitli Sistemler..................................37
a) Yetkinin yürütme organına ait olduğu ülkeler........................37
b) Yetkinin yasama organına ait olduğu ülkeler..........................37
c) Yetkinin yürütme ile yasama arasında paylaşılması..............38
3. Türk Sisteminde Andlaşmaların Onaylanması..............................40
a) Tarihî Gelişme............................................................................40
b) Şimdiki Sistem...........................................................................42
C. Andlaşmaların Hüküm Doğurması.......................................................45
1. Genel Olarak Andlaşmaların Yürürlüğe Girmesi...........................45
a) Andlaşmanın uluslararası alanda yürürlüğe girmesi.............45
b) Andlaşmanın iç hukukta yürürlüğe girmesi............................45
2. Andlaşmanın Tescili.........................................................................46
3. Türk Sisteminde Andlaşmanın Yürürlüğe Girmesi........................46
a) Uluslararası alanda...................................................................46
b) İç hukukumuzda - Resmî Gazetede yayımlanma....................47
c) Yasama ve Yargı Organlarının Denetimi Sorunu....................47
aa) Yasama organının denetimi..............................................47
bb) Yargı denetimi...................................................................48
III.ANDLAŞMALARIN GEÇERSİZLİĞİ..........................................................48
A. Geçersizlik Nedenleri.............................................................................48
1. Andlaşmaların Yapılmasına İlişkin Kurallara Uyulmaması........48
a) Çeşitli görüşler...........................................................................48
b) Viyana Sözleşmesinde benimsenen çözüm...............................48
2. Devletin İradesini Sakatlayan Durumlar.......................................49
a) Hata............................................................................................49
b) Hile.............................................................................................50
c) Temsilcinin rüşvet ve sair yollarla ayartılması.......................50
d) Baskı...........................................................................................50
3. Uluslararası Emredici Kurala Aykırılık.........................................51
B. Geçersizliğin Öne Sürülmesi ve Etkileri...............................................52
1. Geçersizliğin Öne Sürülmesi............................................................52
2. Geçersizliğin Etkisi...........................................................................53
a) Andlaşmanın butlanı.................................................................53
VIII
b) Kısmî butlan..............................................................................53
IV. ANDLAŞMANIN ETKİLERİ.......................................................................54
A. Taraflar Üzerinde Etki...........................................................................54
1. Uluslararası Alanda Etkiye İlişkin Temel İlkeler...........................54
a) Geleneksel ilkeler......................................................................54
b) Uluslararası alanda iç mevzuata nazaran üstünlük...............54
2. Andlaşmaların İç Hukuka Etkisi....................................................55
a) Genel olarak...............................................................................55
b) Monizm/düalizm karşıtlığı........................................................56
c) Uygulamada kabul edilen yaklaşımlar....................................57
d) Türk hukukunda uluslararası hukukun yeri...........................58
e) Genel sonuç................................................................................61
B. Çekinceler...............................................................................................61
a) Genel olarak.....................................................................................61
b) Koşullar............................................................................................62
c) Çekinceye itiraz ve sonuçları...........................................................63
d) Türk hukuku bakımından çekince..................................................64
C. Andlaşmanın Üçüncü Kişilere Etkisi....................................................65
1. Nispî Etki İlkesi................................................................................65
2. Üçüncü Kişilerin Rızasına Dayanan Etki.......................................65
a) Üçüncü kişi lehine şart..............................................................65
b) En çok gözetilen ulus kaydı.......................................................65
3. Üçüncü Kişinin Rızasına Dayanmayan Etki..................................66
a) Etkinin hukukî dayanağı..........................................................66
b) Objektif durum yaratan andlaşmalar......................................66
V. ANDLAŞMALARIN ÇATIŞMASI VE YORUMU........................................67
A. Andlaşmaların Çatışması......................................................................67
1. Tarafları Aynı Olan Andlaşmalar...................................................68
a) Andlaşmada özel hüküm yer alması.........................................68
b) Özel hüküm bulunmaması........................................................68
2. Tarafları Kısmen Değişik Andlaşmalar..........................................68
a) Her iki andlaşmaya taraf olanlar bakımından........................68
b) Sadece birine taraf olanlar bakımından...................................68
B. Andlaşmaların Yorumu..........................................................................69
1. Yorumu Yapan Merci........................................................................69
a) İç hukukta..................................................................................69
b) Uluslararası alanda...................................................................69
2. Yorum Esasları.................................................................................69
a) Andlaşmanın yorumuna ilişkin ilkeler.....................................70
b) Tamamlayıcı yorum araçları.....................................................70
IX
c) Yorum yöntemleri......................................................................71
VI. ANDLAŞMALARIN TÂDİLİ VE SONA ERMESİ......................................71
A. Andlaşmaların Tâdili.............................................................................71
B. Andlaşmaların Sona Ermesi..................................................................72
1. Andlaşmada Yer Alan Bir Hüküm Gereği Son Bulma...................72
a) Andlaşmanın belirli süreli olarak yapılması............................73
b) Belirli bir olayın sona erme nedeni olarak öngörülmesi..........73
c) Andlaşmanın yerine getirilmesiyle amacına ulaşması............73
2. Andlaşma Yapıldıktan Sonra Tarafların Ortak Rızalarıyla
Son Bulması.....................................................................................73
3. Tek Taraflı İradeyle Son Bulma : Fesih...........................................74
a) Genel olarak...............................................................................74
b) Fesih olanağı..............................................................................74
c) Yöntem........................................................................................75
4. Bazı Olayların Meydana Gelmesi Sonucu Sona Erme...................75
a) Andlaşma koşullarında köklü değişiklik..................................75
b) Savaşın andlaşmalara etkisi.....................................................76
c) Diğer durumlar..........................................................................77
C. Türk Mevzuatına Göre Andlaşmaların Sona Ermesi...........................77
§ 3. ULUSLARARASI ÖRF VE ÂDET..................................................................78
I. ULUSLARARASI ÖRF VE ÂDETİN UNSURLARI....................................78
A. Maddî Unsurlar......................................................................................78
1. Davranışlar......................................................................................78
a) Devletlerin işlem ve eylemleri..................................................78
b) Uluslararası yargı ve hakemlik kararları ile uluslararası
örgütlerin karar ve uygulamaları.............................................79
c) Davranışın niteliği.....................................................................79
2. Genellik Koşulu................................................................................79
a) Genel örf ve âdet........................................................................80
b) Bölgesel ve yerel örf ve âdet......................................................80
3. Süreklilik Koşulları..........................................................................80
a) Tekrarlanmanın süresi..............................................................80
b) İstikrar koşulu ve itiraz............................................................81
B. Manevî Unsur.........................................................................................81
II. ULUSLARARASI ÖRF VE ÂDET İLE ANDLAŞMA ARASINDAKİ
İLİŞKİ - KODİFİKASYON...........................................................................82
A. Uluslararası Örf ve Âdet İle Andlaşma Arasındaki Hiyerarşik
İlişki........................................................................................................82
1. Örf ve Adet ile Andlaşmanın Karşılıklı Konumları........................82
2. Uygulamada Benimsenen Yaklaşımlar...........................................82
X
a) Yargı mercilerinde.....................................................................82
b) Kuralın değişmesi bakımından.................................................83
B. Uluslararası Örf ve Âdetin Kodifikasyonu...........................................83
§ 4. HUKUKUN GENEL İLKELERİ.....................................................................85
I. HUKUKÎ NİTELİĞİ.....................................................................................85
A. Özellikleri...............................................................................................85
B. Belirlenmesi............................................................................................85
1. Farklı Hukuk Sistemlerinde Benimsenen Ortak İlkeler.................85
2. Uluslararası Hukuk Düzeninde Uygulanabilir Olma....................86
II. BAZI GENEL HUKUK İLKELERİ..............................................................86
A. İç Hukuktan Kaynaklanan Hukuk İlkeleri............................................86
1. İyiniyet İlkesi, Hakkın Kötüye Kullanılamaması, Estoppel...........86
2. Borçlar Hukuku Esasları.................................................................87
3. Yargılama Esasları..........................................................................87
B. Uluslararası Hukuka Özgü Genel İlkeler...............................................87
1. Devletin Egemenliği.........................................................................87
2. İyi Komşuluk İlkeleri........................................................................88
3. Diğer İlkeler......................................................................................88
§ 5. YARDIMCI KAYNAKLAR VE HAKÇA İLKELER.......................................89
I. YARDIMCI KAYNAKLAR............................................................................89
A. Yargı ve Hakemlik Kararları.................................................................89
1. Yargı Kararlarının Nispî Etkisi......................................................89
2. Mevcut İçtihadın Önemli Etkileri....................................................90
B. Öğreti......................................................................................................90
II. HAKÇA İLKELER........................................................................................91
A. Uluslararası Hukukun Müstakil Kaynağını Oluşturması..................91
B. Uluslararası Hukukun Yorumu ve Uygulanmasında Hakça İlkelerin
Rolü.........................................................................................................91
1. Özel Durumların Dikkate Alınması................................................91
2. Bizzat Hukuk Normunun Hakça İlkelere Atıf Yapması.................92
§ 6. DOLAYLI KAYNAKLAR..................................................................................93
I. ANDLAŞMA NİTELİĞİ TAŞIMAYAN İKİ VE ÇOK TARAFLI
İŞLEMLER....................................................................................................93
A. İşlemin Niteliği.......................................................................................93
1. Bazı Örnekler....................................................................................93
2. Niteliğin Belirlenmesi......................................................................94
B. Hukukî Rejim.........................................................................................94
1. İşlemin Bir Andlaşma Olmamasına Bağlı Sonuçlar.....................94
2. Bazı Hukukî Etkiler.........................................................................95
3. Genel Değerlendirme........................................................................95
XI
a) Yöntemin yararları....................................................................95
b) Yöntemin zaafları.......................................................................96
II. ULUSLARARASI HUKUKTA TEK TARAFLI İŞLEMLER.......................96
A. Genel Olarak..........................................................................................96
1. Kavram ve Hukukî Etkinin Şartları...............................................96
a) Kavram.......................................................................................96
b) Hukukî etkinin şartları.............................................................97
2. Tek Taraflı İşlem Türleri..................................................................97
B. Geleneksel Tek Taraflı İşlem Örnekleri................................................98
1. Tanıma..............................................................................................98
2. Kınama.............................................................................................99
3. Söz Verme..........................................................................................99
C. Tek Taraflı İşlemlerin Etkileri.............................................................100
İkinci Bölüm
ULUSLARARASI HUKUKUN KİŞİLERİ
Birinci Kesim
DEVLETLER
§ 1. DEVLETİN UNSURLARI..............................................................................104
I. ÜLKE...........................................................................................................104
A. Tanım ve Kapsamı................................................................................104
1. Tanım..............................................................................................104
2. Devlet Ülkesinin Kapsamı.............................................................105
B. Ülkenin Genişliği ve Sınırlarının Belirlenmesi..................................105
1. Ülkenin Genişliği ve Kaybı............................................................105
a) Ülkenin genişlik ve bütünlüğü...............................................105
b) Devlet ülkesinin tümünün kaybı............................................106
2. Sınırlar...........................................................................................106
a) Sınırların belirlenmesi............................................................106
b) Uti possidetis ilkesi.................................................................107
II. İNSAN TOPLULUĞU................................................................................107
A. İnsan Topluluğunun Özellikleri..........................................................107
B. Halkların Geleceklerini Belirleme Hakkı...........................................108
1. Kökeni ve Gelişmesi........................................................................108
2. “Self determination’un Uluslararası Belgelerde Kabul Edilişi....108
a) BM Andlaşması m.1/II.............................................................108
b) Sömürgelerin bağımsızlığa kavuşma hakkı...........................109
c) Self determination’un sınırları...............................................110
III. SİYASAL OTORİTE....................................................................................111
A. Devletin Unsuru Olarak Siyasal Otorite............................................111
XII
1. Genel Olarak...................................................................................111
2. Siyasal Otoritenin Etkin Olması...................................................111
B. Sorumlu ve Yetkili Birim.....................................................................112
IV. EGEMENLİK..............................................................................................112
A. Egemenliğin Anlamı ve Özellikleri.....................................................112
1. Anlamı............................................................................................112
2. Ülkesel Egemenliğin Özellikleri.....................................................113
a) Yetkinin genel olması..............................................................113
b) Yetkinin münhasır olması.......................................................113
B. Devletin Egemenlik Yetkileri...............................................................115
1. Kişisel ve Ülkesel Yetki...................................................................115
2. Ülkesel Yetkilerin İstisnaları.........................................................115
a) Ülkesel yetkilerin genel olmasının istisnaları.......................115
b) Ülkesel yetkilerin münhasır olmasının istisnaları................116
C. Devletin Egemenliğinin Sonuçları......................................................117
1. Genel Olarak...................................................................................117
2. Devletlerin Egemen Eşitliği...........................................................117
a) Temel ilke olarak hukukî eşitlik.............................................117
b) Üçüncü dünya ülkelerinin özel konumu.................................118
§ 2. EGEMENLİĞİN KORUNMASI....................................................................119
I. İÇ İŞLERE KARIŞMAMA İLKESİ VE MÜDAHALE YASAĞI................119
A. İç İşlere Karışmama İlkesi ve Müdahale Yasağının Anlamı.............119
B. İlkenin Yer Aldığı Bazı Metinler..........................................................119
1. Devletler Arasındaki İlişkiler Bakımından...................................119
2. Birleşmiş Milletler Örgütünün Eylemi Bakımından....................120
C. İlkenin Sınırları....................................................................................121
1. Devletin Rızası................................................................................121
a) Andlaşmayla taahhüt altına girilmesi...................................121
b) Müdahaleye rıza......................................................................122
2. İnsanî Müdahale Sorunu...............................................................123
a) İnsanî müdahale kavramı.......................................................123
b) İnsanî müdahale örnekleri......................................................123
3. İnsan Hakları.................................................................................126
II. DEVLETLERİN YARGI BAĞIŞIKLIĞI.....................................................126
A. Anlamı ve Gelişmesi.............................................................................126
1. Anlamı............................................................................................126
2. Kodifikasyon Çalışmaları..............................................................128
B. Kapsamı................................................................................................128
1. Mutlak - Sınırlı Bağışıklık............................................................128
2. Ayrımı Yapan Merci........................................................................128
XIII
C. Türkiye’de.............................................................................................129
§ 3. DEVLETLERİN VE HÜKÜMETLERİN TANINMASI..............................130
I. DEVLETİN TANINMASI...........................................................................130
A. Tanımanın niteliği ve etkisi.................................................................130
1. Devleti Tanıma Kavramı................................................................130
2. Tanımanın Etkisi...........................................................................130
a) Tanınmayan devletin durumu................................................130
b) Tanımanın etkisinin özellikleri...............................................130
B. Tanımanın Koşulları ve Şekilleri........................................................131
1. Tanımanın Koşulları......................................................................131
a) Devletin takdir yetkisi.............................................................131
b) Stimson doktrini......................................................................131
c) Self determination hakkına sahip olmayan birimler.............132
2. Tanımanın Tür ve Şekilleri............................................................132
a) Fiilî/hukukî tanıma..................................................................132
b) Şekilleri: Açık/örtülü tanıma...................................................132
II. HÜKÜMETİN TANINMASI......................................................................132
A. Tanımayı Gerektiren Hâller ve Tanımanın Etkisi.............................133
1. Hükümeti Tanıma Gereği...............................................................133
2. Tanımanın Etkisi...........................................................................133
B. Tanımanın Koşul ve Şekilleri..............................................................133
1. Önerilen Ölçütleri...........................................................................133
2. Tanımanın Çeşitli Konuları...........................................................135
§ 4. AZINLIKLARLA İLGİLİ ÖZEL DÜZENLEMELER.................................136
I. GENEL OLARAK.......................................................................................136
A. Azınlık Kavramı...................................................................................136
B. Bazı Düzenlemeler...............................................................................136
1. Özel Düzenlemeler..........................................................................136
2. Bazı Genel Belgeler........................................................................137
II. TÜRKİYE’NİN TARAF OLDUĞU ANDLAŞMALAR...............................138
A. Lozan Barış Andlaşması......................................................................138
B. Yunanistan’daki Türk Azınlıkları........................................................139
C. Bulgaristan’daki Türk Azınlıklar........................................................140
§ 5. ÜLKELERİN EL DEĞİŞTİRMESİ VE DEVLETLERİN ARDILLIĞI...141
I. ÜLKENİN EL DEĞİŞTİRMESİ................................................................141
A. Sahipsiz Ülkelerin Edinilmesi.............................................................141
1. Tarihî Gelişme................................................................................141
2. Çağdaş Dönemde Muhtelif Toprak Talepleri................................141
a) Karalarda toprak talepleri......................................................141
XIV
b) Denizlerde gelişmeler................................................................142
B. Ülkenin Bir Devletten Diğerine Geçmesi...........................................142
1. Andlaşmaya Dayanarak El Değiştirme........................................142
2. Andlaşma Dışı El Değiştirme........................................................143
a) Tek yanlı Örgüt kararı............................................................143
b) Fetih..........................................................................................143
c) Dağılmalar, bağımsızlık kazanmalar......................................143
II. DEVLETLERİN ARDILLIĞI.....................................................................144
A. Genel Olarak...........................................................................................144
1. Devletlerin Ardıllığı Kavramı........................................................144
a) Tanım........................................................................................144
b) Bazı ayrımlar...........................................................................144
aa) Hükümet ve isim değişikliğinden ayırt edilmesi...........144
bb) Ülkenin parçalanması hâlinde “devam eden devlet”.....145
cc) Genel ve kısmî ardıllık....................................................145
2. Ardıllık Konusundaki Kurallar.....................................................146
a) Kodifikasyon çalışmaları.........................................................146
b) Uygulanacak normlar..............................................................146
B. Andlaşmalara Ardıllık.........................................................................147
1. Temel Örf ve Âdet İlkeleri...............................................................147
a) Genel olarak andlaşmaların nispîliği ilkesi...........................147
b) Ülkesel andlaşmaların devam etmesi....................................147
c) Devletlerin birleşmesi hâli......................................................148
2. 1978 Devletlerin Andlaşmalara Ardıllığı Sözleşmesi...................148
a) Ülkesel andlaşmalara ardıllık................................................148
b) Nisbîlik ilkesi...........................................................................148
c) Çeşitli özel hükümler...............................................................148
3. Türkiye/Osmanlı Devleti...............................................................150
C. Malvarlığı, Arşiv ve Devlet Borçları....................................................150
1. Devlet Malları.................................................................................150
a) Genel örf ve âdet......................................................................150
b) 1983 Devlet Mallarına, Arşivlerine ve Borçlarına İlişkin
Viyana Sözleşmesi...................................................................151
c) Bazı uygulamalar.....................................................................151
2. Arşivler............................................................................................152
3. Devlet Borçları................................................................................152
a) Örf ve âdet................................................................................152
b) 1983 Viyana Sözleşmesi hükümleri........................................152
aa) Genel olarak ülkenin el değişmesi..................................152
bb) Bağımsızlığa kavuşan sömürgeler..................................153
XV
c) Osmanlı Devlet borçları...........................................................153
D. Mevzuat ve Yönetim.............................................................................153
E. Özel Kişilerin Hakları..........................................................................154
1. Uyrukluk.........................................................................................154
a) Genel prensip...........................................................................154
b) Özel durumlar..........................................................................154
2. Kazanılmış Hakların Durumu......................................................154
a) Geleneksel kazanılmış haklar ilkesi.......................................155
aa) Yargı ve hakemlik kararları...........................................155
bb) Lozan Barış Andlaşması.................................................155
b) İlkenin yumuşatılması............................................................156
İkinci Kesim
ULUSLARARASI ÖRGÜTLER
§ 1. ULUSLARARASI ÖRGÜT KAVRAMI VE TÜRLERİ...............................157
I. ULUSLARARASI ÖRGÜT KAVRAMI.......................................................157
A. Genel Olarak, Tanım............................................................................157
1. Genel Olarak...................................................................................157
2. Tanım..............................................................................................157
B. Hükümetler Arası Örgütlerin Hükümet Dışı Örgütlerden
Ayırt Edilmesi.......................................................................................158
II. ULUSLARARASI ÖRGÜT TÜRLERİ.......................................................158
A. Örgütün Coğrafî Alanına Dayalı Ayrım..............................................158
B. Örgütün Faaliyet Konusuna Dayalı Ayrımlar....................................159
1. Genel Konulu Örgütler...................................................................159
2. Uzman Örgütler.............................................................................159
C. Yetkilerin Niteliğine Dayalı Ayrım......................................................160
§ 2. KURUCU ANDLAŞMA VE HUKUKÎ KİŞİLİK..........................................161
I. KURUCU ANDLAŞMA..............................................................................161
A. Özellikleri.............................................................................................161
1. Kullanılan İsimler..........................................................................161
2. Diğer Andlaşmalara Nazaran Özellikler......................................161
a) Karma işlem.............................................................................161
b) İç normlar hiyerarşisi..............................................................161
c) Örgütün sürekliliği ve bütünlük.............................................162
B. Kurucu Andlaşmanın Tâdili................................................................162
1. Teamül Yoluyla Tâdil.....................................................................162
2. Andlaşma Metninde Öngörülen Değişiklik...................................162
II. HUKUKÎ KİŞİLİK......................................................................................162
A. Örgütün Hukukî Kişiliğinin Özellikleri..............................................162
XVI
B. Yetkilerin Özelliği Prensibi..................................................................163
§ 3. ORGANLAR.....................................................................................................164
I. ANA ORGANLAR VE YARDIMCI ORGANLAR.......................................164
II. ÜYELERİN TÜMÜNÜN VEYA BİR KISMININ YER ALDIĞI
ORGANLAR................................................................................................164
A. Tüm Üyelerin Temsil Edildiği Organlar.............................................164
B. Bir Kısım Üyelerin Temsil Edildiği Organlar.....................................164
III.ORGANIN YETKİLERİNE DAYANAN AYRIMLAR................................165
IV. ORGANI OLUŞTURAN KİŞİLERİN STATÜSÜNE DAYANAN
AYRIM.........................................................................................................165
A. Hükümet Temsilcilerinden Oluşan Organlar.....................................165
B. Uluslararası Örgüt Ajanlarından Oluşan Organlar...........................166
1. Genel Olarak...................................................................................166
2. Özel Örnekler..................................................................................166
a) Avrupa Birliği Komisyonu.......................................................166
b) Yargı organları.........................................................................166
c) Danışma organları...................................................................167
3. Uluslararası Memurlar ................................................................167
C. Siyasal ve Sosyal Güçlerin Temsil Edildiği Organlar........................167
1. Uluslararası Çalışma Örgütünün Üçlü Yapısı.............................167
2. Avrupa Konseyi Parlâmenter Meclisi............................................168
3. Avrupa Birliği Avrupa Parlâmentosu...........................................168
§ 4. ULUSLARARASI ÖRGÜTLERE ÜYELİK.................................................170
I. ÜYELİĞE KABUL......................................................................................170
A. Üye Olabilecek Birimler......................................................................170
1. Devlet ve Diğer Birimler.................................................................170
2. Üyeliğin Diğer Durumlardan Ayırt Edilmesi...............................170
B. Kabul Koşulları....................................................................................171
1. Açık/Kapalı Uluslararası Örgütler..............................................171
2. Bazı Örnekler..................................................................................171
3. Spesifik Düzenlemeler....................................................................171
II. ÜYELİĞİN SON BULMASI.......................................................................172
1. Bazı Hakların Askıya Alınması...........................................................172
2. Üyelikten İhraç.....................................................................................172
3. Üyelikten Çekilme.................................................................................172
III. KARARLARA KATILMA HAKKI..............................................................173
1. Oybirliği ...............................................................................................173
a) Yarar ve sakıncalar........................................................................173
b) Örnekler..........................................................................................173
aa) Bazı kararlarda oybirliği aranması........................................173
XVII
bb) Genel olarak oybirliği esasıyla işleyen örgütler.....................173
2. Consensus.............................................................................................174
3. Çoğunluk...............................................................................................174
§ 5. ULUSLARARASI ÖRGÜTLERİN FAALİYETLERİ.................................175
I. NORMATİF FAALİYET.............................................................................175
A. Genel Olarak........................................................................................175
1. Örgütün İç İşleyişine Dair Kural ve Kararlar..............................175
2. Dışa ve Üyelere Yönelik Kararlar..................................................175
B. Uluslararası Sözleşmelerin Hazırlanması..........................................175
C. Bazı Uluslararası Örgütlerin Düzenleme Yetkileri............................176
D. Ulus Üstü Örgütlerin Doğrudan Etkili Düzenlemeleri......................176
II. ULUSLARARASI ÖRGÜTLERİN EYLEMİ.............................................177
A. Ayrıcalık ve Dokunulmazlıklar...........................................................177
1. Kaynakları......................................................................................177
a) Merkez anlaşması....................................................................177
b) Ayrıcalık ve bağışıklıklara ilişkin sözleşmeler.......................178
2. İçeriği..............................................................................................178
B. Uluslararası Sorumluluk.....................................................................178
Üçüncü Kesim
BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜ
§ 1. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜNÜN KURULUŞU.........................180
I. KURULUŞ EVRELERİ..............................................................................180
1. Müttefik Devletlerin Bir Araya Gelmesi..............................................180
2. San Francisco Konferansı...........................................................................180
II. MİLLETLER CEMİYETİ İLE İLİŞKİ.......................................................181
1. Milletler Cemiyetinin Farklı Özellikleri..............................................181
2. Milletler Cemiyeti ile BMÖ Arasındaki İlişki.....................................181
§ 2. AMAÇ VE İLKELERİ........................................................................................182
I. ÖRGÜTÜN AMAÇLARI.............................................................................182
II. İLKELERİ...................................................................................................182
1. Bütün Üyelerin Egemen Eşitliği..........................................................182
a) Eşitliğin esas olduğu organlar.......................................................182
b) Güvenlik Konseyinin spesifik yapı ve yetkisi...............................183
2. Devletlerin Ulusal Yetki Alanına Giren Konulara Karışmama.........183
3. Devletlerarası İlişkilerde Kuvvete Başvurma Yasağı,
Uyuşmazlıkların Barışçı Yollarla Çözümlenmesi...............................183
4. Devletlerin Toprak Bütünlüğü ve Siyasal Bağımsızlığına Karşı
Güç Tehdidi ve Kullanma Yasağı.........................................................183
§ 3. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜNÜN YAPISI...................................184
XVIII
I. GENEL KURUL..........................................................................................184
A. Oluşumu ve Kararları..........................................................................184
1. Oluşumu.........................................................................................184
2. Kararları.........................................................................................185
B. Yetkileri.................................................................................................185
1. Kararların Niteliği.........................................................................185
2. Yetki Alanı.......................................................................................185
a) Yetkinin genel olması..............................................................185
b) Barış ve güvenliğin korunmasında Güvenlik Konseyinin
önceliği......................................................................................185
3. Örgüt Bütçesinin Saptanması.......................................................186
II. GÜVENLİK KONSEYİ...............................................................................186
A. Oluşumu ve Kararları..........................................................................186
1. Oluşumu.........................................................................................186
2. Kararları.........................................................................................187
a) Karar alma yöntemi.................................................................187
b) Uygulamada veto yetkisi.........................................................188
B. Yetkileri.................................................................................................189
1. Genel Kurul ile Paylaştığı Yetkiler.................................................189
2. Genel Kurula Paralel Yetkiler........................................................189
3. Güvenlik Konseyine Özgü Yetkiler.................................................189
III. EKONOMİK VE SOSYAL KONSEY.........................................................190
1. Yapısı ve İşleyişi....................................................................................190
2. Yetkileri.................................................................................................190
IV. VESAYET KONSEYİ..................................................................................190
1. İşlevi......................................................................................................191
2. Oluşumu...............................................................................................191
V. SEKRETARYA............................................................................................191
A. Genel Sekreter......................................................................................191
1. Seçilmesi.........................................................................................191
2. İşlevleri...........................................................................................192
a) İdarî işlev.................................................................................192
b) Siyasî rol...................................................................................192
B. Sekretarya Personeli............................................................................193
VI. ULUSLARARASI ADALET DİVANI.........................................................194
A. Özellikleri ve Uluslararası Sürekli Adalet Divanı ile İlişki..............194
1. Genel Özellikleri.............................................................................194
2. Uluslararası Sürekli Adalet Divanı ile İlişki................................194
B. Yapısı ..................................................................................................194
1. Genel Olarak...................................................................................194
XIX
2. Yargıçların Nitelikleri....................................................................195
3. Yargıçların Seçimi..........................................................................195
C. Yetkileri.................................................................................................195
1. İstişarî İşlev....................................................................................195
2. Yargı İşlevi......................................................................................196
a) Divanın göreceği davalar.........................................................196
b) Yargı yetkisine çekinceler........................................................197
c) İnceleme ve karar....................................................................197
aa) İnceleme.............................................................................197
bb) Karar..................................................................................197
D. Genel Değerlendirme...........................................................................198
1. Uluslararası Adalet Divanı ve Türkiye.........................................198
2. Devletlerin Genel Tutumu..............................................................198
§ 4. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER ÖRGÜTÜNÜN FAALİYETİ..........................200
I. GENEL OLARAK.......................................................................................200
A. Ekonomik ve Sosyal Yardım Faaliyeti.................................................200
B. İnsan Hakları ve Bağımsızlaşma Hareketine Katkı..........................201
C. Kodifikasyon Çalışmaları....................................................................202
D. Silahsızlanma.......................................................................................202
II. ULUSLARASI BARIŞIN KORUNMASI...................................................203
A. Barışçı Yollara Başvurma (VI. Bölüm)................................................203
1. Temel İlkeler...................................................................................203
2. BM Önüne Getirilebilecek Uyuşmazlıklar....................................204
a) Başvuru zamanı.......................................................................204
b) Uyuşmazlığın niteliği..............................................................204
3. Güvenlik Konseyinin Etkinliği......................................................204
a) Başvuruda bulunabilenler.......................................................204
b) Başvurunun sonucu.................................................................205
4. Genel Kurulun Etkinliği................................................................205
a) Genel Kurulun müdahalesinin özellikleri..............................205
b) Genel Kurulun yetkileri..........................................................205
5. BM Genel Sekterinin Etkinliği......................................................206
a) BM Andlaşması, m.99..............................................................206
b) BM Andlaşması, m.98..............................................................207
B. Uluslararası Barışın Tehdidi, Bozulması ve Saldırı Halinde
BM’in Eylemi (VII. Bölüm)..................................................................207
1. VII. Bölüme Başvurulacak Hâller.................................................207
2. Alınacak Önlemler.........................................................................208
a) Geçici tedbirler.........................................................................208
b) Silahlı kuvvet kullanılmasını içermeyen tedbirler...............208
XX
c) Silâhlı kuvvet kullanılmasını içeren tedbirler.......................208
3. Uygulamada “Ekonomik Yaptırımlar”..........................................209
a) Uygulama örnekleri.................................................................209
b) Ekonomik önlemlerin sakıncaları...........................................210
4. Askerî Önlemlerin Uygulanması...................................................210
a) Kore Savaşı..............................................................................210
b) Körfez Savaşı...........................................................................211
C. Birleşmiş Milletler Barış Gücü Operasyonları...................................211
1. Barış Gücü Uygulaması Örnekleri................................................211
2. Yeni Tip Barış Gücü Operasyonları...............................................212
3. Ortak Özellikler..............................................................................214
4. Değerlendirme................................................................................214
a) Hukukî engeller.......................................................................214
b) Fiilî engeller.............................................................................215
5. Uluslararası Yönetim.....................................................................216
a) Genel olarak...............................................................................216
b) Kosova örneği.............................................................................217
§ 5. BAĞIMSIZ UZMAN KURUMLAR................................................................221
I. TANIM VE TÜRLERİ.................................................................................221
A. Tanım ve Tarihçe..................................................................................221
B. Uzmanlık Kurumları Türleri...............................................................221
1. Teknik Amaçlı Uzman Kurumlar..................................................221
2. Sosyal Amaçlı Ögütler....................................................................222
3. İktisadî ve Malî Kuruluşlar...........................................................223
II. UZMAN KURUMLARIN HUKUKÎ DURUMU........................................224
A. Ayrı Hukukî Kişilikleri........................................................................224
B. Yetkileri.................................................................................................225
C. Birleşmiş Milletler Örgütü ile İlişkileri..............................................225
Üçüncü Bölüm
ULUSLARARASI HUKUKUN KİŞİLERİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER
Birinci Kesim
DEVLETLERARASI İLİŞKİLERİN ORGANLARI
§ 1. GENEL OLARAK............................................................................................229
I. ORGANLARIN SINIFLANDIRILMASI....................................................229
1. Devletin Merkezî Organları.................................................................229
2. Devletin Dış Organları.........................................................................229
3. Konsolosluklar......................................................................................230
II. İÇ ORGANLARIN ULUSLARARASI STATÜSÜ.....................................230
A. Genel Olarak........................................................................................230
XXI
B. Devlet Başkanı.....................................................................................230
1. Devleti Temsil Etmesi.....................................................................230
2. Dokunulmazlık ve Ayrıcalıklar......................................................230
a) Kişi dokunulmazlığı.................................................................231
b) Yargı bağışıklığı.......................................................................231
c) Vergi bağışıklığı.......................................................................233
C. Hükümet Başkanı ve Diğer Bakanlar.................................................233
1. Hükümet Başkanı ve Dışişleri Bakanı..........................................234
2. Diğer Bakanlıklar ve Kamu Kurumu Yetkilileri...........................234
III. ULUSLARARASI ÖRGÜT GÖREVLİLERİ BAKIMINDAN
KARŞILAŞTIRMA......................................................................................235
§. 2. DİPLOMATİK İLİŞKİLER............................................................................237
I. TARİHÎ GELİŞME......................................................................................237
II. DİPLOMATİK İLİŞKİLERİN KURULMASI VE SONA ERMESİ..........238
A. Elçilik Hakkı.........................................................................................238
1. Genel Olarak...................................................................................238
2. Uluslararası Örgütlerin Durumu..................................................238
B. Diplomasi İlişkilerinin Kurulması ve Sona Ermesi Usûlü................238
III. DİPLOMASİ ÖRGÜTÜ..............................................................................239
A. Diplomatik Misyon...............................................................................239
1. Diplomatik Misyon Üyeleri............................................................239
a) Misyon şefi................................................................................239
b) Diplomatik Personel................................................................239
c) İdarî ve teknik personel..........................................................240
d) Müstahdemler..........................................................................240
2. Misyonun Kuruluşu.......................................................................240
a) Misyon kadrosunun genişliği..................................................240
b) Ortaklaşa temsil......................................................................240
3. Corps Diplomatique.......................................................................240
B. Atanma ve Göreve Başlama, Görevin Son Bulması...........................240
1. Atanma Süreci................................................................................240
2. Temsil Görevinin Sona Ermesi......................................................241
C. Diplomatik Temsilcilerin Görevleri ve Sınırlamalar..........................242
1. Görevler...........................................................................................242
a) Görüşme...................................................................................242
b) Gözlem......................................................................................242
c) Koruma.....................................................................................242
2. Sınırlamalar...................................................................................242
IV. DİPLOMATİK AYRICALIK VE BAĞIŞIKLIKLAR..................................243
A. Hukukî Dayanağı.................................................................................243
XXII
1. Değişik Açıklamalar.......................................................................243
a) Ülke dışılık...............................................................................243
b) Temsil kuramı..........................................................................243
c) İşlevsel yaklaşım......................................................................244
2. Pozitif Hukukta Hâkim Anlayış.....................................................244
B. Ayrıcalık ve Bağışıklıkların İçeriği.....................................................244
1. Dokunulmazlıklar..........................................................................244
a) Kişi dokunulmazlığı.................................................................245
aa) Ajana müdahale edilmemesi...........................................245
bb) Ajanın korunması.............................................................245
b) Elçilik binalarının ve konutların dokunulmazlığı.................245
aa) Genel olarak.....................................................................245
bb) Elçiliğe sığınma................................................................246
c) Arşiv ve belgelerin dokunulmazlığı........................................247
d) Haberleşme serbestliği............................................................247
e) Gezi serbestliği.........................................................................248
2. Bağışıklıklar...................................................................................248
a) Yargı bağışıklığı.......................................................................248
aa) Ceza davalarında..............................................................248
bb) Hukuk davalarında ve idarî davalarda...........................248
b) Vergi bağışıklığı.......................................................................249
c) Gümrük bağışıklığı..................................................................249
d) Sosyal güvenlik........................................................................250
C. Yararlananlar ve Süresi.......................................................................250
1. Ayrıcalık ve Bağışıklıklardan Yararlananlar...............................250
a) Diplomasi ajanları ve birlikte oturan aile üyeleri.................250
b) İdarî ve teknik personel ve birlikte oturan aile üyeleri.........250
c) Misyonun hizmet personeli.....................................................250
2. Yararlanma Süresi.........................................................................251
§ 3. KONSOLOSLUK İLİŞKİLERİ.....................................................................252
I. GENEL OLARAK.......................................................................................252
A. Diplomatik Temsilciliğe Nazaran Farklar..........................................252
B. Tarihî Gelişme......................................................................................252
II. KONSOLOSLUK ÖRGÜTÜ.......................................................................252
A. Ayrımlar................................................................................................253
1. Konsolosluk Personeli.....................................................................253
2. Fahrî Konsolosluklar......................................................................253
B. Temel Kavram ve İlkeler.....................................................................254
1. Corps Consulaire............................................................................254
2. Diplomasi Örgütüyle Bağlantı.......................................................254
XXIII
III. KONSOLOSUN ATANMASI VE GÖREVLERİ..............................................254
A. Konsolosun Atanması ve Görevinin Son Bulması..............................254
1. Konsolosun Atanması.....................................................................254
a) Atama belgesi...........................................................................254
b) Exequatur.................................................................................254
2. Görevin Son Bulması.....................................................................255
B. Konsolosun Görevleri.............................................................................255
1. İlişkilerin Geliştirilmesi, Gönderen Devletin Çıkarlarının
Korunması......................................................................................255
2. Çeşitli İdarî Görevler......................................................................256
3. Gemi ve Uçaklarla İlgili İşlemler..................................................256
4. Bazı Hâllerde Diplomatik Görevler...............................................256
IV.
KONSOLOSLUK AYRICALIK VE BAĞIŞIKLIKLARI..................................256
A. Dokunulmazlıklar................................................................................256
1. Kişi Dokunulmazlığı......................................................................256
2. Konsolosluk Binalarının Dokunalmazlığı....................................257
3. Arşivlerin Dokunulmazlığı............................................................257
4. Haberleşme Serbestliği...................................................................257
5. Gezi Serbestliği...............................................................................258
B. Bağışıklıklar.........................................................................................258
1. Yargı Bağışıklığı.............................................................................258
2. Vergi ve Gümrük Bağışıklığı..........................................................258
a) Vergi bağışıklığı.......................................................................258
b) Gümrük bağışıklığı..................................................................258
C. Genel Olarak Yararlananlar................................................................259
İkinci Kesim
DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞU
§ 1. ULUSLARARASI SORUMLULUĞUN DOĞMASI.......................................260
I. SORUMLULUK DOĞURAN FİİL.............................................................261
A. Devletin Hukukî Sorumluluğunun Söz Konusu Olması....................261
B. Uluslararası Hukuka Aykırı Fiil.........................................................261
1. Uluslararası Yükümlülüğün İhlâli...............................................261
a) Uluslararası Yükümlülük........................................................262
b) İhlâl..........................................................................................262
2. Devlete Yüklenmesi.........................................................................262
a) Devlet organlarının fiili...........................................................262
b) Özel kişilerin fiilleri.................................................................264
C. Uluslararası Hukuka Aykırılığı Ortadan Kaldıran Hâller................264
1. Mağdurdan Kaynaklanan Hâller..................................................264
XXIV
2. Mağdurla İlgili Olmayan Hâller...................................................265
II. ZARAR VE İLLİYET BAĞI........................................................................265
A. Zararın Nitelikleri................................................................................265
1. Maddî ve Manevî Zarar.................................................................266
2. İlliyet Bağı......................................................................................266
B. Mağduriyet...........................................................................................266
1. Hukukî Yarar..................................................................................266
2. Mağdur...........................................................................................268
§ 2. ULUSLARARASI SORUMLULUĞUN İŞLETİLMESİ.............................268
I. DİPLOMATİK HİMAYE.............................................................................268
A. Koşulları..................................................................................................268
1. Başvuran Devletin Uyruğu Olma..................................................269
2. İç Başvuru Yollarının Tüketilmesi.................................................270
B. İşletilmesi.............................................................................................270
1. Devletin Takdir Hakkı....................................................................270
2. Diplomatik Himayeden Vazgeçme.................................................271
3. Çözüm ve Başvuru Yolları..............................................................271
II. SORUMLULUĞUN SONUÇLARI.............................................................271
A. Zararın Giderilmesi..............................................................................271
1. Eski Hâle İade................................................................................271
2. Tazminat.........................................................................................272
B. Tatmin..................................................................................................272
III.ULUSLARARASI HUKUKTA ÖNLEM VE YAPTIRIMLAR...................273
A. Önlem ve Yaptırım Türleri...................................................................273
a) Önlem ile yaptırım ayrımı.............................................................273
b) Sınıflandırmalar.............................................................................273
B. Karşı önlemler......................................................................................273
a) Genel olarak...................................................................................274
b) Misilleme........................................................................................274
c) Zararla karşılık..............................................................................274
Üçüncü Kesim
ULUSLARARASI SİLAHLI ÇATIŞMALAR
§ 1. KUVVETE BAŞVURMA YASAĞI.................................................................276
I. GELENEKSEL ESASLAR.........................................................................276
A. Savaş.....................................................................................................276
B. Tarafsızlık.............................................................................................276
II. KUVVETE BAŞVURMANIN SINIRLANDIRILMASI.............................277
A. Kuvvete Başvurma Yasağı...................................................................277
B. Kuvvete Başvurma Yasağının Uygulama Alanı.................................277
XXV
C. Kuvvete Başvurma Yasağının İstisnalar............................................278
1. Meşru müdafaa..............................................................................278
a) Genel olarak.............................................................................278
b) Terör.........................................................................................279
2. Meşru müdahale.............................................................................279
§ 2. SİLAHLI ÇATIŞMA KURALLARI...............................................................281
I. SİLAHLI ÇATIŞMA KURALLARININ KAYNAKLARI...........................281
A. Genel Olarak........................................................................................281
B. Kodifikasyon.........................................................................................282
1. İkinci Dünya Savaşına Kadar Önemli Aşamalar.........................282
a) La Haye Sözleşmelerinden önce..............................................282
b) 1899 ve 1907 tarihli La Haye Konferansları..........................282
2. İkinci Dünya Savaşından Sonra...................................................282
a) İnsancıl hukuk kurallarının takviye edilmesi.......................283
b) Bazı silahların kullanılmasının sınırlanması ve
düzenlenmesi...........................................................................284
II. SİLAHLI ÇATIŞMA KURALLARININ UYGULAMA ALANI.......................284
A. Silahlı çatışma kavramı ve türleri......................................................284
1. Genel Olarak...................................................................................284
a) Çatışmaların çapı....................................................................284
b) İç karışıklıklar.........................................................................285
2. Çatışmanın Tarafları.....................................................................286
a) BM askerî operasyonları.........................................................286
b) Sömürge yönetimi ile kurtuluş hareketleri arasındaki
çatışmalar.................................................................................286
B. Uluslararası ve Uluslararası Olmayan Silahlı Çatışmalar...............287
1. Uluslararası Silahlı Çatışma........................................................287
2. Uluslararası Olmayan Silahlı Çatışma........................................287
III. ÇATIŞMALARIN YÜRÜTÜMÜ.................................................................288
A. Gereksiz Kayıp ve Acılara Yol Açan Araçlara Başvurulmaması........288
B. Güven Suiistimalinin Yasaklanması...................................................288
C. Kimi Hedeflere Saldırılmasının Yasaklanması..................................288
D. Savaş İşgali...........................................................................................289
§ 3. İNSANCIL HUKUK KURALLARI...............................................................290
I. SAVAŞÇI STATÜSÜ...................................................................................290
A. Savaşçı Sayılanlar................................................................................290
B. Gerilla Usulü........................................................................................291
C. Paralı Asker..........................................................................................291
II. SAVAŞ ESİRLERİNİN, YARALILARIN VE SİVİLLERİN KORUNMASI... 292
A. Savaş Esirleri.......................................................................................292
XXVI
1. Genel Olarak...................................................................................292
2. Özel Durumlar................................................................................292
B. Sivil Halkın Korunması.......................................................................293
C. Çevrenin Korunması............................................................................293
§ 4. SİLAHLI ÇATIŞMALAR ÇERÇEVESİNDE ULUSLARARASI
SORUMLULUK................................................................................................294
I. DEVLETİN ULUSLARARASI SORUMLULUĞU....................................294
II. KİŞİLERİN CEZAÎ SORUMLULUĞU......................................................294
A. Çeşitli Suçlar........................................................................................294
1. Savaş suçları..................................................................................294
2. İnsanlığa karşı suç.........................................................................295
3. Soykırım..........................................................................................296
4. Barışa karşı suç veya saldırı suçu.................................................297
B. Çeşitli Mahkemeler..............................................................................299
1. Genel Olarak...................................................................................299
2. Uluslararası Ceza Divanı..............................................................299
a) Kuruluşu.....................................................................................299
b) Yetkisi.........................................................................................300
c) Ulusal mahkemeler ile yetki paylaşımı....................................301
d) Yargılama usûlü.........................................................................301
Dördüncü Kesim
ULUSLARARASI UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ
§ 1. GENEL OLARAK............................................................................................303
I. ULUSLARARASI UYUŞMAZLIK TÜRLERİ............................................303
A. Hukukî/Siyasî Uyuşmazlık Ayrımı......................................................303
B. Ayrımın Göreceli Niteliği.....................................................................303
II. UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ BAKIMINDAN İLKELER..................304
A. Kuvvet Kullanma Yasağı.....................................................................304
B. Barışçı Çözüm Yolları Arasında Dilediğini Seçme Özgürlüğü...........304
§ 2. BARIŞÇI ÇÖZÜM YOLLARI........................................................................305
I. DİPLOMATİK ÇÖZÜM YOLLARI.............................................................305
A. Devletlerarası Yöntemler.....................................................................305
1. Diplomasi Görüşmeleri..................................................................305
a) Görüşme yükümlülüğü............................................................305
b) Görüşmelerin şekli...................................................................305
2. Üçüncü Kişilerin Karışması..........................................................306
a) Dostça girişim..........................................................................306
b) Arabuluculuk...........................................................................307
c) Uluslararası soruşturma.........................................................307
XXVII
d) Uzlaştırma................................................................................308
B. Uluslararası Örgütler Çerçevesindeki Çözüm Yolları........................309
1. Birleşmiş Milletler Örgütünün Barışçı Çözüm Faaliyeti.............309
2. Bölgesel Örgütlerin Barışçı Çözüm Faaliyeti................................309
II. HUKUKÎ ÇÖZÜM YOLLARI.....................................................................310
A. Genel Olarak........................................................................................310
1. Hukukî Yolların Ortak Özellikleri.................................................310
2. Yargı ve Hakemlik..........................................................................310
B. Hakemlik..............................................................................................310
1. Genel Olarak...................................................................................310
2. Hakeme Başvurulması...................................................................311
a) Tahkimname............................................................................311
b) Tahkim şartı ve tahkim sözleşmesi........................................311
3. Hakemlik Organının Yapısı ve Yetkileri........................................311
4. Sürekli Hakemlik Divanı...............................................................312
C. Uluslararası Yargı................................................................................312
Dördüncü Bölüm
MEKÂNLARIN ULUSLARARASI REJİMİ
Birinci Kesim
ULUSLARARASI DENİZ HUKUKU
§ 1. GİRİŞ................................................................................................................315
I. TEMEL KAVRAMLAR VE GELİŞMELER...............................................315
A. Deniz.....................................................................................................315
1. Deniz Kavramı................................................................................315
2. Denizlere İlişkin Bazı Sorunlar.....................................................315
3. Kıyı Devletlerinin Haklarının Genişlemesi...................................316
B. Ada........................................................................................................316
1. Tanımı.............................................................................................316
2. Adaların Deniz Alanları................................................................316
a) Kayalıklar.................................................................................316
b) Adanın coğrafî konumu...........................................................317
II. KODİFİKASYON ÇALIŞMALARI.............................................................317
A. Birinci Deniz Hukuku Konferansı ve Cenevre Deniz
Hukuku Sözleşmeleri...........................................................................317
B. Üçüncü Deniz Hukuku Konferansı ve BM Deniz Hukuku
Sözleşmesi.............................................................................................318
III. DEĞİŞİK DENİZ ALANLARI....................................................................319
A. Tarihî Gelişme......................................................................................319
B. Deniz Alanlarının Sınıflandırılması....................................................320
XXVIII
§ 2. ULUSAL SINIRLAR İÇİNDEKİ DENİZ ALANLARI..................................321
I. İÇ SULAR..................................................................................................321
A. İç Suların Kapsamı..............................................................................321
1. Tanımı ve Sınırları.........................................................................321
2. İç Sulardan Sayılan Yerler............................................................321
a) Liman ve demir yerleri............................................................321
b) Körfezler...................................................................................321
aa) Belirli ölçülere uyan körfezler.........................................321
bb) Tarihsel körfezler..............................................................322
c) Nehir ağızları...........................................................................322
d) Düz esas hatların içinde kalan sular......................................322
B. İç Suların Hukukî Rejimi.....................................................................323
1. Kıyı Devletinin Egemenliği İlkesi..................................................323
2. İlkenin Uygulamada Yumuşatılması............................................323
a) Yabancı gemilerin girişi...........................................................323
b) Yabancı bayraklı gemilerin hukukî durumu..........................324
C. Türk Hukukunda.................................................................................324
1. İç Suların Sınırları........................................................................324
2. Yabancı Gemilerin Girişi...............................................................325
3. Yabancı Gemilerin Tâbi Olacağı Hukukî Rejimi..........................325
II. KARASULARI.............................................................................................326
A. Kavram ve Genişlik..............................................................................326
1. Tanım ve Sınırları..........................................................................326
a) Tanım........................................................................................326
b) İç ve dış sınırlar......................................................................326
2. Karasularının Genişliği Konusunda Uluslararası Hukuk
Esasları...........................................................................................326
a) Tarihsel olarak.........................................................................326
b) BM Deniz Hukuku Sözleşmesindeki genişlik esasları..........328
c) Uygulama.................................................................................328
3. Türkiye’nin Kabul Ettiği Ölçüler ve Ege’de Karasularının
Genişliği Sorunu............................................................................328
a) Türkiye’nin kabul ettiği ölçüler..............................................328
b) Ege’de karasularının genişliği sorunu....................................329
c) Karasularının yan sınırları.....................................................331
B. Karasularının Hukukî Rejimi.............................................................331
1. Kıyı Devletinin Egemenliği İlkesi..................................................332
2. Zararsız Geçiş Hakkı......................................................................332
a) Genel olarak.............................................................................332
b) Zararsız geçişle bağdaşmayan hareketler..............................333
XXIX
c) Kıyı devletinin yetki ve yükümlülükleri (m.21-22)................333
3. Kıyı Devletinin Yabancı Gemiler Üzerinde Yargı Yetkisi..............334
a) Ticaret gemileri........................................................................334
aa) Hukuk yargısı..................................................................334
bb) Ceza yargısı......................................................................334
b) Devlet gemileri.........................................................................335
4. Türk Mevzuatı................................................................................335
a) Savaş gemileri..........................................................................335
b) Ticaret gemileri........................................................................335
III. TAKIMADA SULARI..................................................................................336
A. Takımada Devleti.................................................................................336
B. Sınırlandırılması..................................................................................337
C. Hukukî Rejim.......................................................................................337
a) Diğer devletlerin geçiş hakkı.........................................................337
b) Diğer devletlerin avlanma ve diğer hakları..................................338
IV. ULUSLARARASI BOĞAZLAR..................................................................338
A. Genel Olarak........................................................................................338
1. Uluslararası Boğaz Kavramı.........................................................338
a) Boğaz........................................................................................338
b) Uluslararası boğazlar..............................................................338
2. Hukukî Rejim.................................................................................339
a) Geçiş hakkı...............................................................................339
aa) Transit geçiş hakkı...........................................................339
bb) Zararsız geçiş hakkı.........................................................340
b) Kıyı devletinin denetim ve düzenleme yetkisi.......................340
3. Özel Rejimler..................................................................................340
B. Türk Boğazları......................................................................................341
1. Özellikleri ve Tarihî Gelişme..........................................................341
a) Osmanlı dönemi.......................................................................341
aa) Ticaret gemilerinin geçişinde serbestinin tedricen
sağlanması.......................................................................341
bb) Savaş gemileri konusunda kısıtlama eğilimi.................342
cc) Çok taraflı andlaşmalar dönemi......................................342
b) Birinci Dünya Savaşı sonrasındaki rejimler..........................343
2. Türk Boğazlarından Geçiş Rejimi.................................................346
a) Ticaret gemileri........................................................................346
aa) Barış zamanında..............................................................346
bb) Savaş zamanında.............................................................346
b) Savaş gemileri..........................................................................347
aa) Barış zamanında..............................................................347
XXX
bb) Savaş zamanında.............................................................347
c) Uçakların geçişi.......................................................................350
3. Montreux Boğazlar Sözleşmesinin Süresi ve Uygulanması.........350
a) Sözleşmenin süresi ve tâdili....................................................350
aa) Sözleşmenin süresi...........................................................350
bb) Sözleşmenin kısmen değiştirilmesi.................................350
b) Savaş gemileriyle ilgili bazı sorunlar.....................................351
aa) İkinci Dünya Savaşı ertesinde Sovyetler Birliği’yle
yaşanan kriz.....................................................................351
bb) Gemilerin türleri hakkında duraksamalar.....................351
c) Boğaz trafiğinin yoğunluğu, deniz kazaları ve çevre
sorunları...................................................................................352
§ 3. ULUSLARARASI DENİZLER......................................................................354
I. KIYI DEVLETİNİN MÜNHASIR YETKİLERİ OLAN DENİZ
ALANLARI..................................................................................................354
A. Bitişik Bölge.........................................................................................354
1. Tanım ve Tarihî Gelişme................................................................354
a) Tanım........................................................................................354
b) Tarihî gelişme..........................................................................354
2. Genişliği ve Hukukî Rejimi............................................................355
a) Genişliği...................................................................................355
b) Hukukî rejim............................................................................355
3. Genel Uygulama ve Türkiye’nin Durumu.....................................356
B. Münhasır Balıkçılık Bölgeleri ve Münhasır Ekonomik Bölge...........356
1. Münhasır Balıkçılık Bölgeleri.......................................................356
a) Tanım ve tarihçe......................................................................356
b) Değişik balıkçılık alanları.......................................................356
2. Münhasır Ekonomik Bölge............................................................357
a) Kavram ve tarihî gelişme........................................................357
b) Sınırlandırma ve hukukî rejim...............................................358
aa) Sınırlandırma...................................................................358
bb) Hukukî rejim....................................................................358
c) Uygulama ve Türkiye’nin durumu..........................................359
C. Kıta Sahanlığı.............................................................................................359
1. Kavram ve Tarihî Gelişme...................................................................359
a) Kavram ve özellikler......................................................................359
b) Tarihî gelişme.................................................................................360
2. Genişliği................................................................................................361
a) Cenevre Kıta Sahanlığı Sözleşmesinde........................................361
b) BM Deniz Hukuk Sözleşmesi........................................................361
XXXI
3. Hukukî Rejim.......................................................................................363
a) Kıyı devletinin işlevsel egemen hakları........................................363
b) Diğer devletlerin hakları...............................................................364
4. Ege Denizi Kıta Sahanlığı Sorunu................................................364
a) Olaylar......................................................................................364
b) Hukukî durum.........................................................................365
aa) Genel olarak içtihatta eğilimler......................................365
bb) Yunanistan’ın tezi............................................................366
cc) Türkiye’nin tezi...............................................................366
dd) Uluslararası pozitif hukuktaki eğilimler........................366
II. AÇIK DENİZ...............................................................................................367
A. Tanımı ve Açık Denizin Özgürlüğü İlkesi...........................................367
1. Tanımı.............................................................................................367
2. Açık Denizlerin Özgürlüğü............................................................367
a) Tarihsel Gelişimi......................................................................367
b) Çeşitli Yönleri...........................................................................368
B. Açık Denizde Gemilerin Hukukî Durumu - Bayrak Yasası...............369
1. Bayrak Yasası İlkesi.......................................................................369
a) Anlamı......................................................................................369
b) Açık denizde müdahale hakları..............................................370
2. Kesintisiz İzleme Hakkı..................................................................371
III.ULUSLARARASI DENİZ YATAĞI............................................................371
A. Kavram ve Tarihî Gelişme...................................................................371
B. İlkeler....................................................................................................372
İkinci Kesim
GÖLLER, KANALLAR VE AKARSULAR
§ 1. ULUSLARARASI KANALLAR........................................................................373
I. GENEL OLARAK.......................................................................................373
II. SÜVEYŞ KANALI.......................................................................................373
1. Genel Olarak Hukukî Rejim................................................................373
2. Tarihî Gelişme......................................................................................374
III.PANAMA KANALI.....................................................................................375
1. Genel Olarak Hukukî Rejim................................................................375
2. Tarihî Gelişme......................................................................................375
a) Kanalın inşası................................................................................375
b) Çeşitli düzenlemeler......................................................................376
IV. KİEL KANALI............................................................................................377
§ 2. ULUSLARARASI GÖLLER VE AKARSULAR..........................................378
I. GENEL EĞİLİMLER.................................................................................378
XXXII
A. Kavramlar.............................................................................................378
1. Göller...............................................................................................378
2. Akarsular........................................................................................378
B. Seyrüsefer Özgürlüğü..........................................................................379
1. Genel Olarak...................................................................................379
2. Ren Nehri........................................................................................379
a) Genel Özellikler.......................................................................379
b) Hukukî rejim............................................................................380
3. Tuna Nehri.....................................................................................380
a) Genel Özellikleri......................................................................380
b) Hukukî rejim............................................................................380
aa) Tuna’ya ilişkin Paris Andlaşması....................................380
bb) Belgrad Sözleşmesi..........................................................381
C. Tarımsal ve Sınaî Kullanım.................................................................381
1. Genel Olarak...................................................................................381
2. Oluşmakta Olan Bazı İlkeler.........................................................381
a) Makul ve hakça kullanım ilkesi..............................................382
b) Görüşme hak ve yükümlülüğü................................................382
c) Esaslı zararların önlenmesi için tedbir alma.........................383
II. TÜRKİYE’NİN BAZI SINIR AŞAN SULARI............................................383
A. Genel Olarak........................................................................................383
B. Türkiye ile Rusya Arasındaki Sular....................................................384
C. Güneydoğu’daki Sular..........................................................................384
1. Türkiye ile İran Arasındaki Sular.................................................384
2. Türkiye ile Irak Arasındaki Sular.................................................384
3. Türkiye ile Suriye Arasındaki Sular.............................................385
4. Değerlendirme................................................................................386
D. Batı’daki Sularımız..............................................................................386
1. Türkiye ile Yunanistan Arasındaki Sular.....................................386
2. Türkiye ile Bulgaristan Arasındaki Sular....................................387
E. Sonuç.....................................................................................................387
Üçüncü Kesim
HAVA VE UZAY
§ 1. HAVA SAHASI.................................................................................................389
I. GENEL OLARAK.......................................................................................389
A. Hava Ulaşımını Düzenleyen Sözleşmeler...........................................389
B. Diğer Çok Taraflı Sözleşmeler.............................................................389
II. HAVA SAHASININ HUKUKÎ STATÜSÜ.................................................390
A. Ulusal Hava Sahası..............................................................................390
1. Ülke Devletinin Egemenliği...........................................................390
XXXIII
a) İlke............................................................................................390
b) Ülke devletinin yetkisinin sınırı.............................................390
c) Ulusal mevzuatımız.................................................................391
2. Ulusal Hava Sahasının Sınırları..................................................392
B. Uluslararası Hava Sahası....................................................................392
III. HAVA ULAŞIMININ HUKUKÎ REJİMİ...................................................392
A. Kullanılan Deyimler.............................................................................392
B. Uçuş Serbestilerinin Düzenlenişi........................................................392
1. Genel Olarak...................................................................................392
2. Düzenli Ticarî Uçuş Yapmayan Özel Uçaklar..............................393
a) İki serbesti................................................................................393
b) Düzensiz ticarî uçuşların durumu..........................................393
3. Düzenli Uçuş Yapan Ticarî Uçaklar..............................................393
C. Devlet Uçakları....................................................................................394
IV. ULUSLARARASI SİVİL HAVACILIK ÖRGÜTÜ.....................................394
A. Yapısı.....................................................................................................394
B. Amaç ve Faaliyetleri............................................................................395
§ 2. UZAY..................................................................................................................397
I. UZAY HUKUKUNUN OLUŞMASI...........................................................397
A. Özellikleri.............................................................................................397
1. Genel Olarak...................................................................................397
2. Uzay Faaliyetleri............................................................................397
B. Düzenlemeler........................................................................................398
1. Genel Düzenlemeler........................................................................398
2. Spesifik Andlaşmalar.....................................................................398
II. UZAYIN HUKUKÎ STATÜSÜ....................................................................399
A. Sahip Olunamazlık.................................................................................399
B. Kullanım Serbestisi................................................................................399
C. Barışçı Amaçlarla Kullanılma.............................................................399
D. İnsanlığın Ortak Malvarlığı................................................................400
E. Gök Cisimlerine İlişkin Esaslar..........................................................400
III. UZAY FAALİYETLERİNİN HUKUKÎ REJİMİ........................................401
A. Tescil Devletinin Yetkisi......................................................................401
B. İşbirliği Yükümlülüğü..........................................................................401
C. Sorumluluk. .........................................................................................402
BAŞLICA KAYNAKLAR..........................................................................................403
DİZİN..........................................................................................................................411
KISALTMALAR
AB: Avrupa Birliği
ABD : Amerika Birleşik Devletleri
AET: Avrupa Ekonomik Topluluğu
AGİK
: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
AGİT
: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Örgütü
AMKD: Anayasa Mahkemesi Kararları Dergisi
APRONUC: Autorité provisoire des Nations Unies au Cambodge
AT: Avrupa Topluluğu
BMDHS: Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi
BMÖ: Birleşmiş Milletler Örgütü
C. : Cilt
GATT : General Agreement on Tariffs and Trade
(Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması)
IBRD : International Bank for Reconstruction and Development
(Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası)
ICAO: International Civil Aviation Organization
(Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü)
IDA: International Development Association
IFOR: Implementation Force in (former) Yugoslavia
IMF: International Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu)
ILO: International Labour Organization (Uluslararası Çalışma Örgütü)
m.: madde
MC : Milletler Cemiyeti
NATO
: North Atlantic Treaty Organization
(Kuzey Atlantik Andlaşması Örgütü)
OECD
: Organization for Economic Cooperation and Development
(Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü)
RG: Resmî Gazete
XXXVI
S.: Sayı
Sa. : sayılı
SALT: Strategic Arms Limitation Talks
SFOR: Stabilization Force (in Bosnia) (Bosna’da İstikrar Gücü)
START : Strategic Arms Reduction Talks
SSCB: Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
TCK: Türk Ceza Kanunu
UAD : Uluslararası Adalet Divanı
UÇÖ
: Uluslararası Çalışma Örgütü
UNAMIR: United Nations Assistance Mission in Rwanda (BM Rwanda Yardım
Misyonu)
UNESCO:United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
(Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü)
UNOSOM: United Nations Operation in Somalia (Birleşmiş Milletler Somali
Operasyonu)
UNPROFOR:United Nations Protection Force in (former) Yugoslavia (Birleşmiş
Milletler Yugoslavya Koruma Gücü)
US: United States
USAD : Uluslararası Sürekli Adalet Divanı
USHÖ: Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü
YKD: Yargıtay Kararları Dergisi
YUCM: Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi