Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı Üzerine Değerlendirmeler

T.C.
ANKARAÜNİVERSİTESİ
SOSYALBİLİMLERENSTİTÜSÜ
İKTİSADİMALİANALİZTEZSİZYÜKSEKLİSANSI
TÜRKİYEEKONOMİSİKURUMLARPOLİTİKALARDERSİ
GÜÇLÜEKONOMİYEGEÇİŞ
PROGRAMIÜZERİNE
DEĞERLENDİRMELER
KIVANÇ DURU
13945454
Öğretim Üyesi: Prof.Dr. Ahmet Haşim Köse
Çalışma Metni: Bağımsız Sosyal Bilimciler – İktisat Grubu “Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programı Üzerine Değerlendirme”
Giriş
Kökeni neoliberal görüşe dayanan IMF ve Dünya bankası küresel sermayenin
çıkarlarını korumak adına ekonomisi zayıf ülkelerde bir takım girişim ve yaptırımlarda
bulunmuşlardır. Türkiye’de bu girişimlerde nasibini almıştır. Güçlü ekonomiye geçiş programı
2001 krizi sonrası 50 günlük bir çalışma neticesinde 14 Nisan 2001 tarihide hazine
müsteşarlığının web sitesi üzerinden açıklanmıştır.
Bu çalışma Bağımsız Sosyal Bilimciler İktisat Grubunun “Güçlü Ekonomiye Geçiş
Programı üzerine değerlendirmeler” isimli rapor hakkında bir okuma çalışmasıdır.
Program esas olarak kamu kesiminin olumsuz borç dinamiğinin kırılmasını ve bu amca
uygun olarak para ve mali piyasaların yeniden yapılandırılarak, bankacılık kesimine işlerlik
kazandırılmasını amaçlamaktadır. Öte yandan programın içeriğinden Türkiye’nin kalkınma
sorunlarına ilişkin hiçbir çözüm önerisinde bulunmamaktadır. Hiçbir sanayileşme hedefi
olmayan programın ucuz-marjinalleşmiş emeğe ve taşeronlaşmaya dayalı ihracat yapısına
dönüştürerek, ulusal sanayiin rekabet gücünü geliştirmekten ziyade özelleştirmeleri ve yer
altı kaynakları dış sermayeye açacak bir yapıdadır.
Mevcut program göstermektedir ki öncelikle parasal sermayeyi krizden çıkış
programıdır.
Türkiye 2000 yılı boyunca uyguladığı kur çapasına dayalı enflasyonu düşürme
programının üzerine gelen iki krizle sabit kur sisteminin çökmesine tanıklık etmiştir. 14 Nisan
2001 ve 15 Mayıs 2001 tarihlerinde iki aşamada açıklanan yeni bir istikrara programı
uygulamaya koyulmuştur. Önceleri ulusal program sonra güçlü ekonomiye geçiş programı
olarak kamuoyuna duyurulmuştur.
Program siyaset ve ekonomi alanlarının ayrıştırılması temelinde, devletin
fonksiyonlarının esas itibariyle esas olarak “ denetim, eğitim, sağlık ve adalet” gibi kamu
hizmetleri ile sınırlandırılacağı bir sistem hedeflemektedir. Ancak önerilen program
toplumsal eşitsizlikleri daha da artıracak, ekonomiyi bir rant yaratma faaliyetine
dönüştürecektir. Nitekim 1980’den bu yana sürdürülen neoliberal uygulamalar, beklenenin
aksine, ulusal tasarrufu artırmamış yatırım hacmini ve istikrarlı bir büyüme ortamını bir türlü
yakalayamamış.
GEDP Hedefi
Programın temel hedefi; sürdürülemez boyutlara varmış olan kamu borçlarına yol
açan borç dinamiğinin ortadan kaldırarak Türkiye ekonomisinin 2001 de olduğu gibi olağan
üstü bir dış yardıma muhtaç kalmayacak bir yapıya kavuşturulmasıdır. Bu uzun vadeli temel
hedefe ulaşmanın ana şartı makroekonomik dengelerin kurulmasıdır. Fakat bu hedefe
ulaşırken öncelikle 2001 yılı için milli gelirde %3 daralma ardıdan 2002de %, 2003 de ise %6
büyüme öngörülmektedir. Gerçekleşen büyüme oranları şu şekildedir; 2001 yılında 5,7
küçülme, 2002 yılında 6,2 büyüme, 2003 yılında 5,3 büyüme gerçekleşmiştir.
Programın ana hedefi olan kamu kesimi borçlanma dinamiğinin kırılması için gerekli
koşul ise bankacılık kesiminin yeniden işlerlik kazanması olduğu açıklanmıştır. GEGP’ nin reel
ekonomiye yönelik politikaları ve beklentileri ise, yurt içi talebin daraltılması ve ihracat için
bir fazla oluşturulması şeklindedir. Kur makası, ücret maliyetlerinden ve tarımsal ürün
fiyatlarından sağlanacak tasarruflar aracılığı ile ihracatın teşvik edilmesi öngörülmektedir.
Ayrıca Türk ekonomisinin dışa açılması planıyla özelleştirmeler ve yer altı kaynakların yabancı
sermayeye devredilmesine hız verilecektir.
Türkiye’nin Yapısal Sorunları
Programın
göz
ardı
ettiği
yapısal
sorunlar
mevcuttur.
Bunlardan
birisi,
derinleştirilmesi amaçlanan finansal piyasaların kısa vadeli spekülatif nitelikli yabancı
sermaye hareketlerinin parasal kazanç oyunları alanı haline gelmiştir.
Bir diğeri de, spekülatif sermaye hareketlerini bankacılık sektöründe yarattığı sağlıksız
şişkinliktir. Bankların toplam aktiflerinin milli gelire oranı 1190 yılında %35 iken, 1995’de
%41’e 2000’de de %65’e çıkmıştır. 1990-1999 yılları arsı bankacılık kesiminin aktifleri sabit
fiyatlarla artış hızı yılda ortalama %13,4 iken, ulusal gelir yılda ortalama sadece %3,1 reel
artış göstermektedir.
Menkul kıymetlendirilmiş iç borçlanma 1990 da ulusal gelirin %7’si iken, bu rakam
1999 sonunda %29,3’e ulaşmış durumdadır. İç borçlanma faiz harcamaları kamu yatırım
harcamalarına oranı 1992 yılında %100, 1999 yılında %638’e yükselmiştir.
Türk Ekonomisinde Sermaye Hareketleri
Az gelişmiş ekonomilerde sık sık yaşanan bunalımlara gelişmiş ülkelerdeki fon
yöneticilerinin yönlendirdiği sıcak para hareketlerini etkisi bilinmektedir. Türkiye de yüksek
enflasyon sebebiyle yüksek düzeye ki faiz oranları yabancı fonlar için cazip bir hal almaktadır.
Bu durum Türkiye de dövizi bollaştırarak TL’yi yapay bir istikrara sokmaktadır. Yüksek faiz
hadleri ve istikrarlı kurun yabancı fon yöneticilerinin gözünde Türk mali aktiflerinin cazibesini
daha da artması şeklinde gerçekleşen ve bu döngü içerisinde kendi kendini besleyen bir
sürece girmiştir.
Ulusal piyasalarda reel faiz-kur aşınması arbitrajına dayanarak 2000 yılı içinde
döndürülen sıcak para işlemi, mal ve hizmet üretiminin yıllık toplamına ulaşmaktadır. Böyle
bir işlem hacminin TL’ye yönelik spekülatif saldırı ve kur istikrarını bozucu bir tehdit
oluşturmaktadır.
2000 yılı boyunca uygulanan enflasyon düşürme programı aslında ekonomik istikrarı
sağlamaya yönelik bir program olmadığı açıkça görülmektedir. Bu anlamda Kasım 2000 ve
Şubat 2001 krizleri söz konusu programdan sapmalar nedeniyle değil, bu programın
doğrudan izlenmesi neticesinde ortaya çıkan doğal bir sonuçtur.
Bunalıma girilen süreçte kurların yapay olarak sabitlenmesi cari işlemler açığına yol
açmaktadır. Enflasyon yerli üretim maliyetlerini arttırırken kurun sabitlenmesi ihraç
mallarının dış piyasalarda fiyatlarını arttırarak rekabet gücünü azaltırken, ithal malların
fiyatları TL olarak istikrarlı kalmakta ve rakip yerli malları ikame edilebilmektedir.
Süreç, yabancı fon yöneticilerinin devalüasyon kuşkusuna düşerek Türkiye deki
kredileri kesmesiyle neticelendirmektedir. Devalüasyon korkusuyla kaçan yabancı fon, krizi
daha da derinleştirmektedir. Giderek büyüyen cari açıkta krizi büyüten başka bir etkendir.
Programda dünya ticaretinin bu yeni yapısının gerçekleri hiç düşünmeden, rekabet
gücüne sadece kur düzeyi ile ilişkili olarak değinilmesi, Türkiye’nin dünya iş bölümünde düşük
vasıflı emek-yoğun meta üreten ülke konumunun kabullenildiğini anlamına gelmektedir.
Ayrıca Türkiye’nin ihracat yapısının ce uluslararası işbölümündeki konumunu değiştirmeksizin
sal bir ihracat artırması stratejisine yönelmesi ve bunun için reel döviz kurunun ve reel ücret
maliyetlerini düşük tutan politikalar izlemesi, ihracat gelirlerini görünürde artırsa da bunun
ülke dışına kaynak transferi aktarmak anlamına gelmektedir.
Kamu Maliyesi ve Bankacılık Kesimine İlişkin Politikalar
Sürdürülemez iç borç döngüsü ve mali sistemdeki sağlıksız yapı aslında seksenli
yıllarda izlenen IMF-Dünya Bankası patentli “ arz yönlü iktisat” politikalarının bir sonucudur.
Bu anlayışa göre vergi oranları düşürülerek vergi gelirleri artırılacağı öngörülmüştür. Nitekim
bu uygulamaların Türkiye’de uygulanma yapısındaki sorunlardan ötürü vergi gelirleri düştüğü
gibi kamu dengeleri de bozulmuştur. Bunun sonucunda kamu borçlanmasına dayalı bir kamu
harcama modeli uygulanmıştır. Borçlanma neticesinde kamu açığını bankacılık sektörüyle
finanse edilmiş ve kamu harcamaları bankacılık sektörünün spekülatif finansman kararlarına
terk edilmiştir.
2001 yılında tasarruf mevduatı sigorta fonuna devredilmiş özel bankalara 8 milyar
dolar artı 4,3 katrilyon TL düzeyinde devlet iç borçlanma senedi verilmiştir. Görev zararı
taşıyan kamu bankalarına ise açıklarına kapatmak maksadıyla 25,8 katrilyon TL ile bankacılık
sektörüne toplam 40 katrilyon TL civarında bir kaynak aktarılmıştır. Bu rakam 2001 yılında
neredeyse Türkiye’nin GSMH’nin dörtte biri kadardır.
GEGP Tarım Hedefleri
Türkiye’de mevcut destekleme poltikalarına 1990ların başından itibaren dışarıdan ve
içeriden yöneltilen eleştiriler ile tarımsal destekleme tedrici bir tesviyesini takvime bağlayan
9 Aralık 1999 programı arasında benzerlik hatta çakışma vardır. 2000 Programı çerçevesinde
IMF ve Dünya Bankası’na verilen kamuoyu açıklanan 5 niyet mektubundan 4’ünde tarıma
ilişkin yeniden yapılanmaya büyük yer ayrılmıştır.
Niyet mektuplarının tarımsal politikalara ilişkin bölümlerini en kapsamlısı iç
desteklerin sona erdirilmesi konusunda ki ayrıntılı düzenlemelerdir. İç desteklerin tümüyle
sona erdirilmesi açık bir şekilde hedeflenmiştir. Bu bağlamda, fiyat garantisiyle destekleme,
girdi desteğinin, kredi ve prim desteğinin 2 yıl içerisinde tamamen bitirileceği belirtilmiştir.
Öte yanda %45 oranında uygulanan ithaldeki koruma oranlarında %5’e çekilerek sembolik bir
hal alacağı, pazara girişin serbestliğinin artırılacağı belirtilmiştir.
Programın uygulanmaya başlamasının birinci yılı sonunda 18 Aralık 2000’de, IMF ye
verilen 3.Niyet mektubunda uygulamalar bir kez daha teyit edilmiştir; ” Tarım politikalarının
reformunda, tüm dolaylı destek politikalarında 2002 sonuna kadar kademeli olarak
vazgeçilmesi ve doğrudan gelir desteği sisteminin uygulanmasına geçilmesi amaçlanmıştır.”
Doğrudan Gelir Desteği Sistemi
Mevcut destekleme modelinin çok kısa bir zaman diliminde yerini bütünüyle
doğrudan gelir desteği modeline bırakmasını öngören 2000/267 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı
14 Mart 2000 tarihli resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
Mevcut destekleme uygulamalarını bütünüyle ikame etmesi tasarlanan doğrudan
gelir sistemi tek başına hiçbir ülkede uygulanmamaktadır. Öte yandan doğrudan gelir
desteğinin kamu maliyesine daha fazladan yük getirdiği AB ülkeleri ve Meksika örneklerin de
görülmüştür. Bu duruma ek olarak, önceki uygulamada desteklene tüm üreticileri de
desteklemeden yararlanılmaktadır; desteklenen seçilmiş ürünlerde üretim üreticinin
genellikle yüzde 50’den azı kapsanmaktadır. Kapsanan ürünlerin dahi tüm alım ve
kredilendirme maliyeti üzerinde değildir. Özellikle Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
finansmanın yaklaşık dörtte birini kendi kaynaklarından sağlamaktadırlar. Oysa dorudan gelir
desteği geri dönüşüz ve tüm ürünler için uygulanmaktadır.
SONUÇ
Programda reel sorunların bahsi geçmediği gibi bu sorunlar ilişkin bir çözümde
içermemektedir. Zira program 20 yıldır uygulanan Türkiye’yi Dünya kapitalist sistemine tabi
bir ülke olarak kalma niyetinde olduğunu gösteren bir belge niteliğindedir. GEGP IMF ve
Dünya Bankası’nın isteğiyle yapılan tasfiye ve yeniden yapılanma süreçleri her ne kadar
saydamlık ilkesi çerçevesinde yürütüldüğü söylense de tasfiye dilen fonların hangi
gerekçelerle tasfiye dildiği ve öne alınan fonların hangi sebeplerle öne alındığı parlamento ya
da kamuoyuna açıklanmamıştır. Öyle ki yasalaşma süreci için meclis iç tüzük değişikliği bile
yapılmıştır. Milletvekillerini görüşme hakları sınırlandırılmıştır.
Doğrudan Gelir Desteğini Türkiye modelinde olduğu gibi tüm destek programlarına
tam ikame şeklinde hiçbir ülkede uygulanmamaktadır. Bu durum üretime yönelen bir
toplumdan ziyade hazıra alışan tembel ve sadakaya tamah eden kültürde bir toplum
oluşturarak sosyal refahın düşmesine sebep olmaktadır.
Tüm bu veriler neticesinde görülmektedir ki program Türkiye’yi sürekli yenilenen ve
form değiştirerek sertleşen neoliberal politikalara entegre etme manifestosudur.