MECELLE`DE İSTİMLÂK Doç. Dr. Nuran KOYUNCU Günümüzde

MECELLE’DE İSTİMLÂK
Doç. Dr. Nuran KOYUNCU
Günümüzde Osmanlı Medeni kanunu olarak adlandırılan ancak bir medeni kanunda
olması gerekenler veya olmaması gerekenler hususunda türlü yorumlara tabi tutulan Mecelle,
bir kamu hukuku, spesifik olarak da bir idare hukuku kavramı olan “istimlâk”i düzenleme
altına almış olmasıyla da güncel mevzuat sistematiğinden ayrılmaktadır.
Osmanlı döneminde istimlâk ilk kez, ismen yer almasa da 4 Recep 1272 tarihli
“Menafi Umumiye Dair Şeylerin Tanzimi Halinde Lüzumu olup Kıymeti Lâyıkasıyla
Sahiplerinden Mubayaa Edilecek Arazi Vesaire Hakkındaki Nizamname” ile düzenlenmiştir.
Terim olarak ise istimlâkin ilk defa 1293 tarihli “Dersaadet Belediye Kanunu” ve 1294 tarihli
“Vilâyat Belediye Kanunları”nda kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca genel maddeleri ile
birlikte Mecelle’nin 1216. maddesinde hususi olarak ve 1876 tarihli Kanun-u Esasi’nin 21.
maddesinde genel olarak düzenleme altına alınmıştır.
İstimlak, mülkiyet hakkının kamu hukuku sınırlandırmalarından birisidir. Fıkıh
kitaplarında ayrıntılı olarak düzenlenmeyen istimlâke ilişkin düzenlemeler daha çok, ihtiyaç
duyulması nedeniyle sonradan ortaya atılan içtihadi hükümlere dayanır. İslâm hukukçuları
toplumun menfaati ve ihtiyacı gerektirdiği durumlarda devletin özel mülkiyette bulunan
şahıslara ait gayrimenkul mallara müdahalesini, zorlama yoluyla satın almasını ve netice
olarak kamunun hizmetine sunmasını caiz görürler. Bu konuda dayanılan temel kaynaklar
sünnet ve sahabe uygulamalarıdır.
Mecelle, istimlâk konusunu gerek külli kaideler kısmında gerekse hususi bir maddede
düzenleme altına almıştır. Mecelle yeni hükümler getirmeyip o zamana kadar mevcut
hükümleri kodifiye eden bir düzenleme olması nedeniyle aynı zamanda klasik dönem
Osmanlı hukukunun istimlâke ilişkin esaslarına da işaret etmektedir.