felsefe
advertisement
ORTAÖÐRETÝM FELSEFE DERS KÝTABI Komisyon DEVLET KÝTAPLARI ÜÇÜNCÜ BASKI ........................................, 2012 MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI ..........................................................................: 4935 DERS KİTAPLARI DİZİSİ ...............................................................................................: 1487 12.??.Y.0002.4057 Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiç bir surette alınıp yayımlanamaz. Editör : Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA Dil Uzmanı : Fatih GÜNKAN Program Geliştirme Uzmanı : Oktay GÖKCEK Ölçme ve Değerlendirme Uzmanı : Günay DURUCAN Rehberlik Uzmanı : Elif ODABAŞI Görsel Tasarım Uzmanı : Abdullah KILIÇ ISBN 978-975-11-3451-6 Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 30.06.2010 gün ve 67 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğü'nün 19.03.2012 gün ve 3398 sayılı yazısı ile üçüncü defa 147.630 adet basılmıştır. İÇİNDEKİLER I. ÜNİTE FELSEFEYLE TANIŞMA A. FELSEFE NEDİR?...............................................................................................................................................2 1. Felsefenin Anlamı .............................................................................................................................................2 2. Felsefenin Alanı.................................................................................................................................................5 3. Geçmişten Geleceğe Felsefenin Fonksiyonu (İşlevi)........................................................................................7 B. FELSEFE HİKMET İLİŞKİSİ .............................................................................................................................8 C. FELSEFİ DÜŞÜNCENİN NİTELİKLERİ ..........................................................................................................9 Ç. FELSEFEDE TUTARLILIĞIN ÖNEMİ............................................................................................................12 D. FELSEFE VE YAŞAM İLİŞKİSİ ......................................................................................................................13 E. FELSEFE - DİL İLİŞKİSİ ..................................................................................................................................15 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.....................................................................................................................17 II. ÜNİTE BİLGİ FELSEFESİ A. BİLGİNİN OLUŞUM SÜRECİ .........................................................................................................................21 B. BİLGİ TÜRLERİ................................................................................................................................................24 1. Bilimsel Bilginin Özellikleri ...........................................................................................................................27 2. Felsefi Bilginin Özellikleri..............................................................................................................................28 C. DOĞRULUK VE GERÇEKLİK İLİŞKİSİ........................................................................................................30 Ç. BİLGİNİN DOĞRULUK ÖLÇÜTLERİ............................................................................................................32 D. BİLGİ FELSEFESİ VE TEMEL PROBLEMLERİ ...........................................................................................34 1. Bilgi Felsefesinin Kelime Anlamı ...................................................................................................................35 2. Bilgi Felsefesinin Temel Problemleri..............................................................................................................35 E. BİLGİNİN İMKANI PROBLEMİ......................................................................................................................36 1. Bilginin Mümkün Olmadığı Görüşü ...............................................................................................................37 2. Bilginin Mümkün Olduğu Görüşü ..................................................................................................................38 F. BİLGİ VE YAŞAM İLİŞKİSİ .............................................................................................................................48 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.....................................................................................................................50 III. ÜNİTE VARLIK FELSEFESİ A. VARLIK FELSEFESİ NEDİR?..........................................................................................................................54 1.Varlık Felsefesi .................................................................................................................................................55 2. Felsefe Açısından Varlık..................................................................................................................................56 3. Metafizik Ontoloji ..........................................................................................................................................56 VII İÇİNDEKİLER B. VARLIĞA İKİ FARKLI YAKLAŞIM................................................................................................................59 C. VARLIK ÜZERİNE FELSEFİ SORULAR........................................................................................................61 Ç. VARLIĞIN NİCELİĞİ VE TEMEL NİTELİĞİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER.......................................................63 1.Varlığın Niceliği İle İlgili Görüşler ..................................................................................................................64 2. Varlığın Ne Olduğu (Niteliği) Problemi..........................................................................................................65 D. ÇAĞDAŞ VARLIK FELSEFESİ .....................................................................................................................74 1.Yeni Ontoloji ....................................................................................................................................................75 2. Pragmatizm (Faydacılık) .................................................................................................................................75 3. Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk).....................................................................................................................76 E. BİR VARLIK OLARAK İNSAN .......................................................................................................................77 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME.....................................................................................................................80 IV. ÜNİTE AHLAK FELSEFESİ A. AHLAK FELSEFESİ NEDİR? ..........................................................................................................................84 B. İYİ-KÖTÜ, DOĞRU-YANLIŞ, GÜZEL-ÇİRKİN ............................................................................................86 C. ERDEM-YAŞAM İLİŞKİSİ...............................................................................................................................89 Ç. NE KADAR ÖZGÜRÜZ?..................................................................................................................................92 D. AHLAKİ EYLEMİN AMACI............................................................................................................................95 E. EVRENSEL AHLAKİ İLKELER VAR MIDIR? ...............................................................................................98 1. Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Reddedenler ............................................................................................99 2. Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Edenler .......................................................................................101 F. ANADOLU BİLGELERİNDE AHLAK...........................................................................................................108 G. UYGULAMALI ETİK SORUNLARI .............................................................................................................111 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...................................................................................................................115 V. ÜNİTE SANAT FELSEFESİ A. SANAT FELSEFESİ VE TEMEL KAVRAMLARI ........................................................................................119 1. Estetik ve Sanat Felsefesi ..............................................................................................................................119 2. Sanat ve Felsefe İlişkisi.................................................................................................................................120 3. Sanat Felsefesinin Temel Kavramları............................................................................................................122 B. SANATI AÇIKLAYAN FELSEFİ GÖRÜŞLER..............................................................................................123 1. Taklit Olarak Sanat ........................................................................................................................................124 2. Yaratma Olarak Sanat ....................................................................................................................................124 3. Oyun Olarak Sanat ........................................................................................................................................125 VIII İÇİNDEKİLER C. GÜZELLİĞİN KAYNAĞI NEDİR? ................................................................................................................126 1.Güzellik Problemi ..........................................................................................................................................127 2. Güzellik-Hakikat- İyi-Hoş-Faydalı-Yüce İlişkisi..........................................................................................129 Ç. SANAT ESERİNİN NİTELİKLERİ.................................................................................................................132 1. Güzelliğin Nitelikleri.....................................................................................................................................132 2. Sanat Eseri ve Özellikleri ..............................................................................................................................133 D. SANATA ETKİ EDEN UNSURLAR ..............................................................................................................136 E. ORTAK ESTETİK YARGILAR .......................................................................................................................138 1. Ortak Estetik Yargıların Olduğunu Reddeden Görüş ....................................................................................138 2. Ortak Estetik Yargıların Var Olduğunu Savunan Görüş................................................................................139 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...................................................................................................................140 VI. ÜNİTE DİN FELSEFESİ A. DİN FELSEFESİ NEDİR? ...............................................................................................................................144 1. Dine Felsefi Açıdan Bakış.............................................................................................................................144 2. Teoloji ile Din Felsefesinin Farkı ..................................................................................................................145 B. DİN FELSEFESİNİN TEMEL KAVRAMLARI .............................................................................................147 C. DİN FELSEFESİNİN TEMEL PROBLEMLERİ ............................................................................................149 Ç. TANRININ VARLIĞI İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER ............................................................................................151 1.Tanrı'nın Varlığını Kabul Eden Görüşler........................................................................................................151 2. Tanrı'nın Varlığını Reddeden Görüş ..............................................................................................................152 3. Tanrı'nın Varlığı veya Yokluğunun Bilinemeyeceğini Savunan Görüş .........................................................152 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...................................................................................................................154 VII. ÜNİTE SİYASET FELSEFESİ A. SİYASET FELSEFESİ VE TEMEL KAVRAMLARI .....................................................................................158 1. Siyaset Felsefesinin Konusu..........................................................................................................................158 2. Siyaset Felsefesinin Temel Kavramları .........................................................................................................160 B. SİYASET FELSEFESİNİN TEMEL SORULARI ...........................................................................................161 1. İktidarın Kaynağı ve Meşruiyetin Ölçütü Nedir?..........................................................................................162 2. Egemenliğin Kullanılış Biçimleri Nelerdir? .................................................................................................162 3. Bürokrasiden Vazgeçilebilir mi? ...................................................................................................................163 4. Sivil Toplumun Anlamı Nedir? .....................................................................................................................164 5. Bireyin Temel Hakları Nelerdir? ...................................................................................................................165 C. DEVLET NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR?......................................................................................................166 1. Devletin, Doğal Bir Varlık Olduğunu Savunanlar.........................................................................................167 2. Devletin, Yapay Bir Varlık Olduğunu Savunanlar ........................................................................................167 I IX İÇİNDEKİLER Ç. İDEAL DÜZEN ARAYIŞLARI ......................................................................................................................170 1. İdeal Düzeninin Olabileceğini Reddedenler..................................................................................................170 2. İdeal Düzeninin Olabileceğini Kabul Edenler...............................................................................................171 3. Ütopyalar .......................................................................................................................................................173 D. BİREY DEVLET İLİŞKİSİ.............................................................................................................................176 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...................................................................................................................178 VIII. ÜNİTE BİLİM FELSEFESİ A. BİLİM FELSEFESİ NEDİR?...........................................................................................................................182 B. FELSEFE BİLİM İLİŞKİSİ .............................................................................................................................184 C. BİLİM VE BİLİM ANLAYIŞININ TARİHSEL GELİŞİMİ............................................................................186 Ç. BİLİME FARKLI YAKLAŞIMLAR................................................................................................................191 1. Ürün Olarak Bilim.........................................................................................................................................192 2. Etkinlik Olarak Bilim ....................................................................................................................................193 D. BİLİMSEL YÖNTEM......................................................................................................................................195 1. Bilimsel Bilginin Özellikleri .........................................................................................................................196 2. Bilimsel Yöntemin Özellikleri ......................................................................................................................198 E. BİLİM VE HAYAT ...........................................................................................................................................199 Bilimin Değeri ve Bilimsel Bilginin Hayata Etkisi...........................................................................................200 ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME....................................................................................................................201 SÖZLÜK ...........................................................................................................................................................204 KAYNAKÇA ....................................................................................................................................................208 CEVAP ANAHTARI .........................................................................................................................................210 X TANITIM ŞEMASI Konu Başlığı Hazırlanalım Bu bölümde konuya merak uyandırmayı, ön bilgileri harekete geçirmeyi, motive etmeyi amaçlayan çalışmalar yer almaktadır. Ünite Giriş Kapağı Temel Kavramlar Ünitede geçen kavramlar bu bölümde yer alır. Uygulayalım Bu bölümde öğrencilerin sınıf içinde ve dışında bireysel veya grup hâlinde konuya ilişkin yapacakları çalışmalar yer alır. Düşünelim Sorgulayalım Öğrencilerin felsefe ile ilgili bilgilerini artırmaya yönelik kazanımları destekleyen çalışmalar bu bölümde yer alır. Ölçme ve Değerlendirme Konu ile ilgili öğrenilen bilgilerin ve kazanılan becerilerin ölçüldüğü çalışmalar bu bölümde yer alır. Bilgi Notu Bu bölümde konuya ilişkin önemli ek bilgilere yer verilmiştir. BİLİYOR MUYDUNUZ? Konuyla ilgili ilginç, olay ve kişilerden bahsedilen kısa anlatımlar bu bölümde yer alır. Proje Çalışması Öğrencilerin gruplar hâlinde veya bireysel olarak felsefe ile ilgili proje çalışmaları bu bölümde yer alır. XI I.ÜNİTE FELSEFEYLE TANIŞMA A. FELSEFE NEDİR? 1. Felsefenin Anlamı 2. Felsefenin Alanı 3. Geçmişten Geleceğe Felsefenin Fonksiyonu (İşlevi) B. FELSEFE HİKMET İLİŞKİSİ C. FELSEFİ DÜŞÜNCENİN NİTELİKLERİ Ç. FELSEFDE TUTARLILIĞIN ÖNEMİ D. FELSEFE VE YAŞAM İLİŞKİSİ E. FELSEFE - DİL İLİŞKİSİ Temel Kavramlar Felsefe Bilgelik/hikmet Filozof Tutarlılık Felsefi düşünce Arkhe Dil Refleksif Metafizik 1 A. FELSEFE NEDİR? Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve filozofların sözlerini inceleyerek soruları cevaplayınız. Aristoteles Aristoteles Sokrates : “Felsefe insanların yaşamı merak etmesinden doğar. Yaşamı en çok merak edenler ise çocuklardır.” : “İnsan doğal olarak bilmek ister.” : “Felsefe hayretle başlar.” SORULAR l l l l Fotoğraftaki çocukların durumuyla Sokrates’in ve Aristoteles’in yukarıdaki sözleri arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Düşüncelerinizi ifade ediniz. Yukarıdaki sözleri karşılaştırıp, ortak yönlerini tartışınız. “Felsefe yapmak” deyimini daha önce duydunuz mu? Bu, sizce ne anlama gelir? Felsefe, filozof ve bilge sözcüklerinin anlamını biliyor musunuz? 1. Felsefenin Anlamı Uygulayalım-1 Aşağıdaki metinlerden hareketle konuların sonundaki soruların cevabını noktalı yerlere yazınız. Felsefe terimi; Yunanca “seviyorum”, “peşinden koşuyorum”, “arıyorum” anlamına gelen philia ve bilgi, bilgelik anlamına gelen sophia sözcüklerinden türeyen terimin işaret ettiği entelektüel faaliyet ve disipline verilen isimdir. Felsefe (philosophia) terimi ilk kez, İlk Çağın ünlü Yunanlı matematikçisi ve filozofu Pythagoras (Pisagor), (MÖ 580-500) tarafından kullanılmıştır. Buna göre felsefe kelime anlamı olarak bilgelik sevgisi ya da hikmet arayışı demektir. Bilgelik (hikmet) ise varlık, bilgi ve değer üzerine tam ve bütün bir bilginin ortaya çıkması veya bir insanın böyle bir bilgiye sahip olabilecek ölçüde olgunluğa ermesi hâlidir. 2 Bu arayış içerisinde bilgeliği seven bilgiyi arayan ve ona ulaşmak isteyen kişilere filozof (philosophos) denir. İnsan yaşamını ilgilendiren her şey hakkında akıl yürütüp bunları felsefi problem konusu yapabilen filozof, doğru olduğunu bildiğimiz ya da böyle olduğuna inandığımız her şeyi sorgulayabilir; insanın, Tanrı'nın, dinin, dış dünyanın varoluşuyla, bilginin kaynağı ve sınırlarıyla, bilimle, sanatla ve daha birçok konuyla ilgili sorular sorabilir. Filozof sadece soru sormakla yetinmez; yaratıcı bir düşünüş, eleştirici ve sorgulayıcı bir tavır ve bakış açısıyla bu sorulara yanıtlar arar. Felsefenin bilgiyi arama faaliyetinin temelinde insandaki soru sorabilme niteliği vardır. Gerçekten de insan, diğer canlılarla karşılaştırıldığında soru sorabilen biricik varlıktır. Bu durum onun, maddi ve tarihî şartlardan, içinde yaşadığı olaylar zincirinden kendini soyutlayarak onlar karşısında tavır aldığını gösteren en belirgin özelliğidir. Bu sayede insan; kendine has bir özgürlüğe, evreni tanıyabilme kabiliyetine ve değerlere yönelebilme gücüne sahip olur. Bu sorular içinde öyleleri vardır ki bunların muhtemel cevapları, ne günlük hayatta elde ettiğimiz bir bilgi ne duyularımızın bildirdiği dış dünya hakkındaki izlenimler ne de bilimlerin inceledikleri olaylar ve bağlı bulundukları sebep - sonuç ilişkileri ile ilgilidir. Bunlar, günlük yaşayışla ilgili kaygıların, somut bir eser meydana getirme amacından doğan problemlerin giderilmesiyle alakalı değildir. Fakat belki, bütün bunları ve yukarıda sözü edilen her türlü bilgiyi kazanılmış varsayarak onları aşmaya ve temellendirmeye çalışan sorulardır. Genel bir yaklaşımla, düşünme faaliyeti içinde kullandığımız veya karşılaştığımız kavramların anlamını yakalamaya çalışan "Nedir?" tarzında sorulan sorular ile varlığın özünü, insan bilgisinin imkân ve sınırlarını, insanın evrendeki yerini, davranışlarında uyması gereken doğru prensipleri belirlemeyi kendine amaç edinen sorular bu türdendir. İşte bunlar, felsefi soru adını alırlar ve "varlık", "bilgi" ve "değer" hakkında toplu bir görüş, bütün bir bilgi elde etme amacı güderler. Öte yandan felsefede, fizik, kimya, biyoloji gibi ayrı ayrı doğa bilimlerinde olduğu gibi, ilgili alanlarla yakınlık kurmak için öğrenilmesi mutlak gerekli belirli bir olay veya olaylar gurubu, bu olaylar arasında mevcut zorunlu sebep - sonuç ilişkileri yoktur. Felsefe, önceden kazanılmış bilgiler üzerine bir bilgidir; bir "refleksiyon" dur. Zihin elde etmiş olduğu bilgiler üzerine yeniden dönerek, onları bir tenkit ve değerlendirme süzgecinden geçirir. Buradan yeni bir şey öğrenilmemekte fakat zaten hazır olan bilgiler evren, insan ve değer bütünlükleri içerisinde yeniden ele alınmaktadır. Felsefenin en son amacı, varlığı bütünlüğü içerisinde temellendirmektir. Felsefenin Tanımı Felsefe hakkında kesin bir tarif mümkün değildir. Aristoteles'in tarifi, “Düzenli kâinat karşısında insanın saygılı şaşkınlığıdır.” şeklindedir. Bir Fransız felsefe tarihçisi olan Alfred Weber'e göre ise felsefe, “Tabiat hakkında toplu bir görüşün araştırılması, genel bir açıklama denemesidir.” Bu tarifler uzun uzadıya sürdürülebilir. Fakat hiçbiri için “Herkesin ortak olarak benimsediği işte budur.” demek mümkün değildir. Ama yine de genel bir ele alışla şu söylenebilir: Felsefe; evreni, insan ve değerleri anlamak amacıyla sürdürülen en geniş bir araştırma; birleştirici, bütünleştirici bir açıklama gayretidir. Felsefeyi anlamanın bir diğer yolu da onu tasvir şekliyle belirlemek olacaktır. Aslında felsefe, insanın insan olarak diğer canlılarda bulunmayan; onu, maddi ve tarihî determinasyonun dışına çıkartan önemli bir özelliği ile ilgilidir. Bu, soru sorabilme kabiliyeti ve bu sayede evrenin, yaratılışın sırlarını araştırma ve değerlere yönelebilme gücüdür. Felsefe bir yerde sorularla doğar, büyür ve gelişir. Onu yönlendiren ve dinamik bir bilgi olmasını sağlayan hep bu sorulardır. Fakat yine felsefi soruların bekledikleri cevaplar madde ile sınırlı günlük hayatımızı aşarlar. Çünkü duyularımızın bildirdiği dış dünya hakkındaki izlenimleri pozitivist bir anlayışla değerlendiren, ayrı ayrı bilimlerin inceledikleri olaylar ve bunların bağlı bulundukları sebep-sonuç kanunları böyle soruları cevaplandırmaya yetkin değildir. Felsefe sorusu, basmakalıp olanla yetinmeyen ve zor tatmin olan bir gayretle varlığın ve insanın özüne, onların gerçek mahiyetine, insan bilgisinin imkân ve sınırlarına, yine insanın kâinattaki yerinin ne olduğuna ve hareketlerini idare eden ahlaki değerlerin neler olması gerektiğine doğru, insan aklının en ciddi, en derin araştırmasıdır. Kenan GÜRSOY 3 Yukarıdaki metinde geçen tanımların dışında filozoflara göre farklı felsefe tanımları da vardır: Epikuros T.Hobbes Platon K.Jaspers Mutlu bir yaşam sağlamak için tutarlı eylemsel bir sistemdir. Felsefe yapmak doğru düşünmektir. Doğruyu bulma yolunda düşünsel bir çalışmadır. Felsefe yolda olmak demektir. Felsefenin bu farklı tanımlarından belirsiz bir felsefe anlayışı çıkarılmamalıdır. Bu farklılığın temel nedenleri: Felsefenin; l İlgilendiği konuların çeşitliliği, l Tarihsel süreç içerisinde farklı işlev ve amaçlar yüklenmesi, l Metafizik konularla ilgilenmesidir. Aristoteles'in “Metafizik” adlı eserinde belirttiği gibi doğal olarak her insan “bilmek” ister. Bu sebeple insanın dünyada bulunuşu aynı zamanda bir bilme faaliyetidir. Felsefe neden çeşitli şekillerde tanımlanmaktadır? Felsefede niçin cevaplardan çok, sorular önemlidir? Felsefe neye yarar? 4 2. Felsefenin Alanı Uygulayalım-2 1. Aşağıdaki şema içerisinde verilen açıklamalardan yararlanarak felsefenin ana konularını noktalı yerlere yazınız. 2. Karşılaştırma tablolarındaki açıklamaları okuyarak soruları cevaplayınız. a. Felsefenin Konuları FELSEFENİN KONULARI V Genel olarak varlık hakkında soru soran felsefe disiplinine ......................... ya da ontoloji adı verilir. Varlık felsefesi; “Gerçekten bir şey var mıdır?”, “Varlığın kökeni nedir?”,”Varlık değişken midir, bir midir, çok mudur?” gibi sorular sorar ve varlığın ilkelerini, kategorilerini anlamaya çalışır. D B Bilgiyi konu edinen felsefe dalına .................. ................... ya da epistemoloji adı verilir. Bilgi felsefesi “Bilgi nedir?”, “Doğru bilgi olanaklı mıdır?”, “Bilginin sınırları, kaynağı nedir?” gibi sorulara cevap arar. Değerleri konu edinen felsefeye aksiyoloji adı verilir. Aksiyoloji, etik ve estetik gibi disiplinlerden oluşur. Etik, ahlakı konu edinen felsefe dalıdır. .............. felsefesinin konusu insan eylemleridir. Değerlerle ilgili bir başka alan ise güzeli konu edinen estetiktir. Güzeli konu edinen estetik; “Güzel nedir?”, “Ortak estetik yargılar var mıdır?” gibi sorulara cevap arar. Başlangıçta felsefe ile bilim iç içeydi. Filozof ile bilim insanı aynı kişilerdi. Hatta Batı felsefesinde ilk filozof Thâles (Tales), “Evrenin ana maddesi nedir?” sorusuna “su” yanıtını verirken filozoftur. Aynı zamanda evrendeki doğal değişmelerle ilgili olarak “güneş tutulmasını” önceden haber verirken de bir astronomdur. Yine Platon, evrenin “idealar” ve “görünüşler” diye ikiye ayrıldığını belirtirken filozof, ama akademiasına hitaben “Geometri bilmeyen içeri girmesin.” derken de bilim insanıdır. 5 b. Felsefenin Diğer Alanlarla İlişkisi Felsefe-Bilim İlişkisi FARKLI YÖNLERİ BENZER YÖNLERİ l l l l Her ikisi de akla ve düşünme yasalarına dayanarak kendilerini haklı kılmaya çalışır. Her ikisi de evreni, insanı ve yaşamı bilinçli, yöntemli ve sistemli olarak araştırır. Her ikisinde de eleştiri süzgecinden geçirilmeyen bilgi güvenli bulunmaz. Her ikisi de eleştiri sonrası kavramlar ve soyutlamalarla bazı ilke ve yasalara ulaşarak genellemeler yapar. l l Felsefe; evreni, insanı ve yaşamı sorgularken; bilim kendini olgular ile sınırlar. Evreni kendi inceleme alanına göre parçalara ayırır. Felsefe olgu ve olayların ardındaki gerçekliği açıklamaya çalışır. Bilim, doğa olayları arsında nedensellik bağları kurarak doğa ile ilgili yasalara ulaşmayı hedefler. Felsefede kurgusal (spekülatif) ve rasyonel düşünüş gibi yöntemler kullanır. Bilimler ise tümevarım ve tümdengelim yöntemlerini kullanırlar. Bilimlerin felsefeden ayrılması onları tamamen felsefeden koparmış mıdır ya da felsefe bilimlerle ilişkisini kesmiş midir? Yazınız. Felsefe-Din İlişkisi BENZER YÖNLERİ FARKLI YÖNLERİ Felsefenin konusu içine giren bazı sorunlar dinin de konuları arasında yer alır. Felsefe; evreni, insanı, yaşamı tanımaya çalışırken “Evren nasıl oluşmuştur?” ve “İnsanın varlık amacı nedir?” gibi soruları sorar. Bu sorular özellikle ilahî dinlerde de sorulup cevaplanmaktadır. Felsefede kuşkucu ve eleştirel bir tavır vardır. Bu tavır, insanın doğru bilgiye ulaşmasına yardımcı olur. Dinin doğruları ise kutsal kitabın ve peygamberin bildirdiklerinden oluşur. Dinin doğrularına iman ettikten sonra kuşku duyulmaz. Çünkü bu doğrularda inanç (iman) esastır. Yukarıdaki tabloya göre felsefe ile dinin üzerinde durduğu ortak problemler nelerdir? İfade ediniz. 6 Felsefe-Sanat İlişkisi FARKLI YÖNLERİ BENZER YÖNLERİ l l l l Felsefe hakikati arar, sanat ise güzeli ve hoşa gideni Her ikisi de özneldir. Her ikisinde de eleştirici ve yaratıcı zekâya ihtiyaç duyulur. sanat ve felsefe varlığı dünyayı ve evreni anlama çabasıdır. bulmaya çalışır. l Felsefede akıl; sanatta duyulara ve duygulara dayanan bir etkinlik vardır. l Felsefe var olana ilişkin eleştirel bir tavır sergiler, sanat güzel olana ilişkin beğeni duygusunu harekete geçirir. l Felsefe nesneler dünyasının gerçekliğinden bahsederken; sanat, sanatçının dünyasını ve onun gerçeğini bize anlatır. Felsefe ve sanatın ikisinde de bir arayış söz konusudur. Sizce bu arayışları birbirinden ayıran temel farklar nelerdir? Yazınız. 3. Geçmişten Geleceğe Felsefenin Fonksiyonu ( İşlevi) Uygulayalım-3 Aşağıdaki metinden yararlanarak metnin sonundaki soruları cevaplayınız. Felsefe, görünenin gerisindeki asıl gerçekliği kavramaya; evrensel değer yargılarıyla özgür irade, görev, sorumluluk gibi kavramları kişisel ve sosyal davranış kurallarını irdelemeye; bilgilerimizin kaynak, nitelik ve dayanaklarını açıklamaya yönelik bir çalışmadır. Bu çalışmanın her boyutunda değişik eğilim, yaklaşım ve bakış açılarını yansıtan öğretiler görülmektedir. Bütün bu farklı bakış açılarına rağmen felsefeye, genelde dünyayı ve dünyadaki yaşantılarımızı anlamlı kılma uğraşı olarak bakabiliriz. Felsefe özellikle günümüzde dil, bilim ve matematik konularında mantıksal çözümlemeler yapmaktadır. Fakat yine de felsefenin evrensel işlevi, dünya ve yaşam anlayışımızı akılla işlemek, bilgi alanımızda bize kavramsal açıklık sağlamaktır. Felsefe “çözüm” olarak getirdiği sonuçlarından çok; evren ve insanla ilgili olarak ele aldığı sorunlar, bu sorunlara yaklaşım biçimiyle bir kimlik kazanır. Aradığımız çözümleri versin ya da vermesin, önemli olan felsefenin belli bir tecrübesine dayanan açıklamalarıdır. Bu açıklamalar bize düşüncelerimizi zenginleştirmeyi sağlayan yeni ufuklar açar, dünya görüşümüzü kendi çabamızla kurma özgürlüğü sağlar. Başlangıç dönemlerinde felsefe, varlığın doğasını belirlemeye, evrende olup biten her şeyi açıklayan ana ilkeleri bulmaya yönelik bir etkinlikti. Daha sonra Orta Çağda kilisenin etkisine girdi. Evreni Tanrı'nın bir eseri olarak kavrama, insan yaşamını da bu doğrultuda anlamlandırma tutumuna dönüştü. Rönesans'la birlikte, özellikle bilimin git gide güçlenen etkisi altında kavramsal çözümlemelere yöneldi. Çağımızda felsefenin esas işlevi, tüm düşünsel etkinlikleri bu arada; bilimi, sanatı ve ahlakı varsayım, anlam ve amaçlar bakımından eleştirel çözümlemedir. Geçmişte felsefe, gerçekliği bir bütün olarak sadece akıl ve sezgiyle kavramaya çalışmıştır. Bilimin gelişmesiyle bu tutum geçerliliğini yitirmiştir. Günümüzde felsefe, artık kapsamlı bir dünya görüşü sunmaktan çok; bilim, sanat ve ahlak alanlarındaki kavramları açıklığa ulaştırmak çabasındadır. Bu alanlarda ileri sürülen tez ve değer yargılarını eleştirel bir yaklaşımla ele almaktadır. İnsan hayatının bir anlamı olup olmadığını araştırmakta, insanın hangi eylemleri gerçekleştirmesi gerektiğini sorgulamaktadır. İnsanı ve toplumu mutlu edebilecek koşullarla ilgilenmektedir. SORULAR l Felsefe bize hangi alanlarla ilgili katkı sağlar? l Başlangıç dönemiyle Orta Çağdaki felsefenin özelliklerini anlatınız. l Rönesans Dönemindeki felsefenin özellikleri hakkında bilgi veriniz. 7 B. FELSEFE HİKMET İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki şiiri dikkate alarak soruları cevaplayınız. O ki, bilmiyor ama biliyor bilmediğini; çocuktur, onu eğitin/yetiştirin. O ki, bilmiyor ama bilmiyor bilmediğini; cahildir, ondan uzakça durun. O ki, biliyor ama bilmiyor bildiğini; (belki) uykudadır, onu uyandırın. O ki, biliyor ama biliyor bildiğini; bilge kişidir, onu izleyin. SORULAR l Yukarıdaki şiirden anladıklarınızı ifade ediniz. l Şiirden hareketle cahil ile bilge arasındaki temel farkı ifade ediniz. l Kendini bilmek ne demektir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. l Siz kendiniz ile ilgili neleri, ne kadar bildiğinizi düşünüyorsunuz? Belirtiniz. Uygulayalım Aşağıdaki metne göre hikmet ve felsefe ilişkisi hakkında düşüncelerinizi yazarak arkadaşlarınızla paylaşınız. Düşünme faaliyeti içinde kullanılan “Nedir?” tarzındaki felsefi sorularla varlığın özü, insan bilgisinin imkan ve sınırları, insanın evrendeki yeri belirlenmeye çalışılır. Bu tip soruların eksiksiz ve kesin bir cevaba ulaşması varlık, bilgi ve değer üzerine tam ve bütün bir bilginin ortaya çıkması veya bir insanın böyle bir bilgiye sahip olabilecek ölçüde olgunluğa ermesi hâli t hikmet (bilgelik) dir. Hikmet, bütün olup bitenlerin esasını bilmektir. Felsefe ise böyle bir iddiada değildir. O, hikmete Felsefe ulaşmak anlamında değil, onu sevme, ona hasret duyma, yönelme anlamında bir bilgidir. Bir benzetme yoluyla şunu diyebiliriz ki hikmet, bir tümel bilgidir, yani her şeyi kuşatan bilgidir. Bu, adeta temelinden çatısına kadar her şeyi ihtiva eden bir bina (yapı)'ya benzemektedir. Bu binaya, hikmet binası adını da verebiliriz: Çünkü bunun içinde bilgiler mevcuttur. Her bilgi alanı, bu binanın içindeki bir oda gibidir. Odaların (bilgi alanlarının) hepsi de aynı çatı altındadır. İşte felsefe, bu çatıdan başka bir şey değildir: Demek ki felsefe, bütün bilgi alanlarını kendi kanatları altında toplayan en tümel bilgi alanı sayılmaktadır. Hikmet ise binanın bütünüdür. Hik me 8 C. FELSEFİ DÜŞÜNCENİN NİTELİKLERİ Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve ifadeleri inceleyerek sorular üzerinde düşüncelerinizi ifade ediniz. l Felsefede cevaplardan çok sorular önemlidir. l Bir insanın zekası verdiği cevaplardan çok soracağı sorulardan anlaşılır. l Dünyanın her yerinde aynı felsefi problemler tartışılmaktadır. SORULAR l Yukarıdaki ifadelerden hareketle felsefi düşüncenin nitelikleri konusunda neler söyleyebilirsiniz? l Siz soru sormayı mı, cevap vermeyi mi seversiniz? Bunlardan hangisiyle felsefe yapılabilir. Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni ve bir sonraki sayfadaki kavram haritasını inceleyiniz. 2. Felsefi düşünceyi özümsemiş kişiler nasıl bir bakış açısına sahip olur? 3. Metinler kavram haritasında bulunan nitelikleri açıklamaktadır. Buna göre hangi metnin hangi nitelikle ilgili olduğunu bularak metnin karşısındaki boş bırakılan alana yazınız. İnsan için önemli olan yalnızca felsefe okumak ve felsefeyi bilmek değildir, felsefe yapmaktır, felsefi davranabilmek veya felsefi bir tutum takınabilmektir. Felsefe yapmak ise felsefi düşünmeyi gerektirir. Felsefi düşünce, insanın merak ve hayretine bağlı olarak soru sormanın sonucu olan ve insanla, insan yaşamıyla ilgili problemlere karşı ilginin gelişmesiyle başlayan eleştirici ve sorgulayıcı bir düşünce türüdür. Felsefi düşünceyi özümsemiş kişilerin ise yalnızca ağaçları değil ormanı görebildikleri ilk bilgilerle yetinmeyip ileriye ve arka planlara da bakabildikleri, yüzeysel düşünmeyip konulara nüfuz edebildikleri düşünülebilir.Ayrıca dogmatikliği aşabilme önyargılı olmama gibi tavırlar sergileyebilecekleri söylenebilir. 9 Akla dayanan bir düşüncedir. Temellendirmeye dayalı bir düşüncedir. Öznel bir düşüncedir. FELSEFİ DÜŞÜNCENİN NİTELİKLERİ Refleksif bir düşüncedir. Çözümleyici ve kurucu bir düşüncedir. Sorular cevaplardan daha önemlidir. Eleştirici ve sorgulayıcı bir düşüncedir. Evrensel bir düşüncedir. 1. ............................................................................................................................ İnsanın kendisi, çevresi ve yaşadığı evrenle ilgili olarak sorduğu “Ben neyim ve ne olacağım?”, “ Evren nedir?”, “Dünya nedir?”, “Varlık nedir?” gibi sorular merakın ve hayretin, dolayısıyla da arayışın belirtisidir. Felsefenin bu soruları hep aynı kalmasına rağmen verilen cevaplar dönemlere ve filozoflara göre değişmektedir. K.Jaspers'ın ifade ettiği gibi “Felsefe yolda olmaktır.” Yani felsefenin sorularına verilen cevaplardan hiç birisi son ve kesin cevaplar değildir. Bundan dolayı bu sorulara cevap arayışı her zaman kesintisiz devam etmektedir. Bu da felsefenin özünü oluşturan temel bir özelliktir. 2. ............................................................................................................................ İnsanın yaşadığı evren karşısındaki merakı ve şaşkınlığı onu sorular sormaya yöneltmiştir. Bu da onun düşünmeye, bilmeye ve sorgulamaya başlaması demektir. Fakat felsefi düşünme sadece sorgulananı tek taraflı düşünme değildir; aynı zamanda sorgulamanın kendisini veya sorgulama sonucunu da sorgulamaktır. Bu çift yönlü düşünme tavrı felsefi bir yöntemdir. Düşüncenin kendi üzerine tekrar yönelmesi felsefi tavır olup buna refleksif düşünme denir. Örnek: Alman düşünürü I.Kant'ın düşünceyi ortaya koyan aklı mahkemeye çıkararak onun neyi, ne kadar bilebileceğini sorgulaması gibi. 3. ............................................................................................................................ Felsefi düşünce, kendisine veri olarak aldığı her tür malzemeyi aklın eleştiri süzgecinden geçirir. Çünkü her şeyi olduğu gibi kabul eden, merak etmeyen ve kendisine sunulanla yetinen bir insan için, felsefe söz konusu olamaz. Felsefi düşünce, şeylerin niçin şu anda oldukları gibi olduklarını merak eden, hayatı bütün boyutlarıyla görmeyi, hayatı bütün yönleriyle göz önünde bulundurmayı bilen, açık ve sorgulayıcı bir zihnin ürünü olmak durumundadır. 4. ............................................................................................................... Felsefi düşünce aklın ürünü önermelerden oluşur. Bu tür önermeleri doğrulama ya da yanlışlama olanağı yoktur. Çünkü felsefede ortaya atılan önermeler bilimde olduğu gibi olgularla test edilerek doğrulanamaz. Önemli olan ortaya konan düşüncenin çelişkisiz ve kendi içinde tutarlı olmasıdır. 10 5. ............................................................................................................... Temellendirme ortaya atılan bir görüş ya da ileri sürülen sav için bir dayanak göstermek demektir. Bundan dolayı kanıtlanamamış ya da yeterince bilgi sahibi olunmayan bir konuda ya da problem için yargıda bulunmamak veya onu belirsiz bırakmak felsefi tutum gereğidir. O hâlde felsefi düşüncenin temellendirilmesi ortaya atılan düşüncenin akla ve mantığa uygun gerekçelere dayandırılması demektir. 6. ................................................................................................................................................................ Felsefi düşüncenin analiz ve sentez gibi işlevleri söz konusudur. Analiz söz konusu olduğunda, filozof, kendisinin de içinde bulunduğu dünyayı anlamak ve kavramak için her türlü bilgi, deney, algı ve sezgi sonuçlarından oluşan düşünceyi çözümleyerek açıklığa kavuşturur. Fakat filozof, bununla yetinmez, yani dünyayı parçalanmış bir hâlde bırakmaz. Analiz aşamasında, üzerinde düşünülüp çözümlenmiş ve aydınlığa kavuşturulmuş malzemeden hareketle dünyayı yeniden inşa eder ve onu bir bütünlüğe kavuşturur. Buna da sentez denir. 7. ................................................................................................................................................................ Her felsefi düşünce, o düşünceyi ortaya atan filozofun kişisel yaratıcılığıyla vardır. Hem farklı felsefi sistemlerin çokluğu hem de aynı felsefi sistem içinde farklı görüşlerin varlığı bunun bir göstergesidir. Yani her felsefi görüş, belli bir filozofa ait olup kişisel bir karakter gösterir. Örneğin; ahlak evrensel bir konudur ancak filozofların ahlakla ilgili görüşleri özneldir. Çünkü her filozofun ahlakla ilgili görüşleri özgün ve birbirinden faklıdır. 8. ................................................................................................................................................................ Felsefi düşüncenin öznel olması onun evrensel bir niteliğe sahip olmadığı anlamına gelmez. Çünkü insan ve insan yaşantısıyla ilgili her şey felsefenin inceleme konusu olabilir. Felsefede söz konusu olan insan yaşantısı ise tek bir insanın değil, genel olarak insanın yaşantısıdır. Bu da felsefenin ele aldığı konular itibarıyla evrensel bir niteliğe sahip olduğunu gösterir. Düşünelim Sorgulayalım Felsefi tutum takınmak size ne ifade ediyor? Görüşlerinizi aşağıdaki bölüme kısaca yazınız. 11 Ç. FELSEFEDE TUTARLILIĞIN ÖNEMİ Hazırlanalım 1. Aşağıdaki görselleri inceleyerek tespit ettiğiniz tutarsızlıkları sınıfta arkadaşlarınızla tartışınız. 2. Yaşamınızdan tutarlılık veya tutarsızlık örnekleri veriniz. Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metne göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. Filozofların ortaya koyduğu düşünceleri sistemli kılan ve oluşturdukları akımların günümüze kadar gelmesini sağlayan sebep kendi içinde tutarlı olmalarıdır. Bir filozofun sisteminin diğer filozofların sistemlerine göre daha doğru veya yanlış olduğu söylenemez. Felsefi sistemlerin sonuçları, bilimde olduğu gibi deneyle, olgusal olarak test edilerek doğrulanamaz. Örneğin; Platon'un idealar kuramı, felsefedeki ütopyalar, doğruluk ya da yanlışlıkları söz konusu edilmeden tutarlılık bağlamında verilebilecek örneklerdir. Bundan dolayı tutarlılık ile doğruluğu birbiriyle karıştırmamak gerekir. Tutarlılık, düşüncelerin ortak bir ilkeyle; bağıntı, düzen, kavram ya da fikirle birbirine bağlanmış olması durumu; mantıklı bir bütünün parçaları, ögeleri arasında, karşılıklı bağlantı ve uyum bulunması hâlidir. Doğruluk ise bir düşüncenin, önermenin ya da iddianın, gerçeklikle uyuşmasıdır. Buna göre bir önerme onun işaret ettiği, kendisine karşılık gelen şey, var olduğu takdirde doğrudur. Örneğin; “Ahmet çalışma odamda oturuyor.” tümcesi, “Ahmet'in odamda oturması gözlemlenmiş” olgusuna karşılık geldiği takdirde doğrudur. SORULAR l Felsefi sistemin sonuçlarının bilimin sonuçları gibi doğrulanamamasını nasıl açıklarız? l Bir filozofun sisteminin diğer bir filozofun sistemine göre daha doğru olduğu neden söylenemez? Açıklayınız. 12 D. FELSEFE VE YAŞAM İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve metni inceleyerek verilen sorular üzerinde düşününüz. Felsefi tavır hayatı ve hayata dair herşeyi sorgulamayı, eleştirmeyi ve görünenlerin ardındaki gerçeği aramayı gerektirir. Bu tavır felsefeciyi diğer insanlardan farklı kılar. Örneğin filozof Diyojen bir öğle vakti çarşıda elinde fenerle dolaşıyordu. Meraklarını gidermek için insanlar: - Elinde fenerle güpegündüz ne dolaşıyorsun? diye sordular. Filozof kafasını kaldırmadan: - Adam arıyorum, adam diye cevapladı. Filozof Diyojen’in bir öğle vakti elinde fenerle adam araması, felsefi sorgulayıcılığı, felsefenin yaşamı kuşatıcı etkilerini ve felsefenin bize dönük yüzünü anlatır. SORULAR Metinden hareketle hayatın anlamlandırılmasında felsefe bir işe yarar mı? l “Felsefe farkında olmaktır.” sözünden ne anlıyorsunuz? l Felsefe insan hayatına ne gibi katkılar sağlamaktadır? l Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metne göre hayatın anlamlandırılmasında felsefenin rolünden ne anladığınızı yazınız. Hayatın anlamına dair sorular geçmişin ve çağımızın büyük düşünürleri tarafından sorgulanmıştır: İnsan nedir? Ben neyin nesiyim? İnsanın en önemli özelliği kendine dönük düşünmeye yetenekli olmasıdır. Kendi kendini düşünebilir, kendi için meraklanır, kendi yaşamının anlamını sorar.Ayrıca, öleceğinin açıkça bilincinde olan tek canlıdır. Ama aynı zamanda insan; sonluluğun, özellikle ölümün bilincindedir. Sonluluk ve ölüm bir arada insanın trajik bir bilmece gibi görünmesine yol açan bir gerginlik yaratır. Ulaşamayacağı bir şey için varmış gibidir insan. Öyleyse insanın anlamı, yaşamının anlamı nedir? Platon'dan beri büyük filozofların en iyileri bu bilmeceyi çözmeye çabalamışlardır. Başlıca üç büyük çözüm önermişlerdir bize: On dokuzuncu yüzyılda çok yaygın olan ilki; insanın bitmez tükenmez gereksinimlerinin, onun daha büyük bir şeyle yani toplumla özdeşleşmesi yoluyla giderileceği görüşüdür. “Benim acı çekmemin, başarısız olmamın, ölmemin önemi yok.” der bu filozoflar. Çünkü insanlık, evren devam edecektir. 13 Bugün varoluşçular arasında pek yaygın olan ikinci çözüm, insanın hiçbir anlamı olmadığını ileri sürer. Doğanın bir hatasıdır insan, soysuz bir yaratıktır. Sartre'ın bir zamanlar yazdığı gibi, boşuna çekilen acıdır. Bilmece çözülemez. Sonsuza dek kendimiz için trajik bir soru olarak kalacağız. Üçüncü olarak dünyada böyle tam bir anlamsızlığa inanmayan filozoflar da vardır. Onlara göre insan bilmecesinin bir çözümü olmalıdır. Peki, bu çözüm nasıl olabilir? Ancak insanın bir biçimde sonsuza ulaşabilmesiyle. Ama insan bu yaşamda bunu yapamaz. Demek ki, insan sorununun bir çözümü varsa insanın öte yanda, doğanın dışında, dünyanın dışında bir anlamı olsa gerek. Peki, nasıl? Platon'dan beri birçok filozofa göre, ruhun ölümsüzlüğü kanıtlanabilir. Ama ölümsüzlük de bu soruyu yanıtlamaz. İnsanın, öte yaşamda da olsa, sonsuzluğa nasıl ulaşabileceğini görmeyi sağlamaz. Platon, bir zamanlar bu sorunun son yanıtını bize bir Tanrı'nın, öteden gelen bir vahiyle vereceğini söylemiştir. Ancak bu artık felsefe değil, dindir. Felsefi düşünce, birçok başka alanda olduğu gibi soruyu burada keser. 14 E. FELSEFE - DİL İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve metni inceleyerek felsefe ve dil ilişkisini yorumlayınız. “Ne kadar bilirsen bil, söylediklerin karşındakilerin anlayabilece ğ i kadard ı r. ” Mevlâna Dil, insanın anlatma yetisi çevresinde oluşan anlaşma araçlarının en kullanışlı ve gelişmiş olanıdır. Her şeyden önce dil, iletişim, anlatma ve anlama aracıdır. İletişim birlikte yaşamanın temelidir. İletişim olmazsa insanlar bir araya gelerek toplum oluşturamazlar. Anlaşma olmadan toplumdan söz edilemez. Anlaşmak için de anlatmaya ihtiyaç vardır.Anlaşma, anlatma, iletme bir bütündür. Bu bütünü sağlayan dil’dir. SORULAR l İnsanlarla iletişim kurarken anlaşılmadığınızı düşündüğünüz oldu mu? Mevlana’nın yukarıdaki sözünden hareketle açıklayınız. l Yukarıdaki metni dikkate alarak iletişimi sağlayan en önemli unsur ne olabilir? İfade ediniz. l Karikatürde kullanılan dil, sizde nasıl bir etki yaratıyor? Tartışınız l Gündelik hayatta kullandığımız dilin önemini arkadaşlarınızla tartışınız. Uygulayalım Metinden hareketle dilin felsefi etkinlikteki önemini ve kavramlar ağı oluşturmadaki rolünü yazınız. Felsefe birtakım önermeler kümesidir. Bu önermeler bir semboller sistemi olan dil ile ifade edildikleri için, felsefe ile dilin sıkı bir ilişkisi söz konusudur. Dilin kullanıldığı her durumda özne ve nesne olmak üzere iki öge söz konusudur. Dil, yani sözcükler ve önermeler, insan zihnindeki kavramlarla düşüncelerin simgeleri; anlam ise sözcüklerle ve cümlelerle simgeleşen zihin içerikleridir. Dil; insanla insan, insanla diğer var olan şeyler arasında birleştirici bir bağ kurar. İnsan olmanın en önemli niteliği “dil”i kullanmasıdır, diyebiliriz. Dili, "herhangi bir zihin faaliyetinin açığa vurulmasına, bir zihinden diğer zihne aktarılmasına yarayan bir işaretler sistemi" şeklinde tanımlayabiliriz. 15 Zihin hayatımız "dil" üzerine kurulmuştur. İnsan, diğer varlıklardan "akıllı-düşünen" olmasıyla ayrılır. Düşünme ile dil arasında sıkı bir ilişki vardır. Sözcüklerin düşünme ile olan bağı dilin zihinle ilgili yönü, düşünürler ve dil bilimcilerini yakından ilgilendirmiştir. Zira düşünme, varlıkların zihindeki etkileri sonucu meydana gelen bir olay ise ağızdan çıkan sözcükler varlıkların yerine geçmiş birer sembol, zihindeki işlemi yansıtan birer işaret durumundadırlar. Dilin sağladığı soyut düşünme gücü insanın kendi dışındaki gerçekliği kavramlaştırmasında, çevreyle ilişki kurmasında en önemli etkendir. Gerçekliği algılayışımız dil sayesinde mümkündür. İnsani iletişimin en önemli vasıtası dildir. Dil olmadan insan bilgi, teknik, sanat, felsefe gibi üstün başarılara ulaşamazdı. Leibniz, dilin nitelikleri üzerinde dururken dilin insan zihninin en iyi aynası olabileceğine, sözcük anlamlarının tam bir analizinin aklın nasıl işlediğini her şeyden daha iyi gösterebileceğine işaret etmektedir. Leibniz'e göre bir milletin dilinin, sözcüklerinin açık ve anlaşılır olması, o milletin fertlerini üstün ve orijinal düşünmeye yetenekli kılar. 16 I. ÜNİTE Ölçme ve Değerlendirme Ekonomi biliminin temel kavramları A. Aşağıdaki soruları cevaplandırınız. 1. Felsefenin sınırı var mıdır? Neden? 2. Felsefi düşüncede temellendirme neden önemlidir? 3. Felsefe, insanın hangi ihtiyaçlarından doğmuştur? 4. Karl Jaspers “Felsefe yolda olmaktır.” sözüyle ne demek istemiştir? 5. Bir filozofun kurduğu sistemin tutarlı olması ne demektir? 6. Felsefenin “bilgi üzerine bilgi” olması ne anlama gelir? 7. I.Kant'ın “Felsefe değil, felsefe yapmak öğrenilir.” sözü ne anlama gelmektedir? Ekonomi biliminin temel kavramları B. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayınız. 1. Felsefenin üç ana disiplini vardır. Bunlar; ……….., …………….,ve ……………. 2. Felsefi düşüncede, tekrar kendi üzerine düşünebilmeye……….............................düşünme denir. 3. Felsefenin bütün insanları ilgilendiren konular üzerinde durması onun ………………… olduğunu gösterir. 4. Bildiklerimizi, düşündüklerimizi, duygularımızı ifade eden anlamlı ses, yazı, işaret vb. sembollerden oluşan iletişim aracına ………………. denir. Evrensel Dil Varlık Değer Hikmet Refleksif Tutarlılık Bilgi 5. .....................bütün olup bitenlerin esasını bilmektir. temel kavramları C. Aşağıdaki cümlelerin doğru olanınaEkonomi “D” yanlışbiliminin olanına “Y” harfini koyunuz. 1. Platon ve Aristoteles kendilerinden önceki görüşleri toparlayarak daha bütüncül felsefi sistemler kurdular. ( ) 2. Bilimler ilgilendikleri konularla felsefeye yeni bakış açıları kazandırırlar. ( ) 3. Felsefi düşüncede çelişkisiz ve kendi içinde tutarlı olmak önemli değildir. ( ) 4. Bir filozofun kendi felsefe sistemini yüzyıllarca ayakta tutan o sistemin iç tutarlılığıdır. ( ) 5. Felsefe metafizik konularla ilgilenmez. ( ) Ç. Aşağıdaki soruların doğru cevabını işaretleyiniz. 1. Felsefe için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Soruları ile evreni ve insanı anlamak ister. B) Sonuçları kesindir. C) Bütüncül bakış açısına sahiptir. D) Birleştirilmiş bilgilerden oluşur. E) Felsefenin sonuçları eleştiriye açıktır. 2. Aşağıdaki özelliklerden hangisi bilim adamında bulunmaz? A) Sistemli olma B) Meraklı olma C) Mantıklı olma D) Eleştirel olma E) Varlığı bir bütün olarak ele alma 17 3. Felsefe için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Hikmet sevgisi ve arayışıdır. B) Olayları nesnel olarak açıklar. C) Evreni tümüyle ele alır. D) Önyargıdan uzaktır. E) Eleştiricidir. 4. Aşağıdakilerden hangisi felsefe ve dinin ortak özelliğidir? A) Ortak konularının olması B) Aklın ürünü oldukları C) Eleştirel düşünceye açık oldukları D) Dogmatik oldukları E) Kesin bilgiler ortaya koymaları 5. Aşağıdakilerden hangisi “hikmet” için söylenemez? A) Bütün olup bitenlerin esasını bilmektir. B) Külli bilgidir. C) Felsefeden daha geniş alana sahiptir. D) Hikmeti sevme felsefedir. E) İspata dayalı bir bilgidir. Ekonomi biliminin temel kavramları D. Aşağıdaki kavramları doğru tanımlarıyla eşleştiriniz. o Bilgelik/ Hikmet o Filozof o Felsefe o Evrensel o Refleksif 1. Özneye ilişkin olan. 2. Düşüncelerin ortak bir ilkeyle, uyumla, fikirle birbirine bağlanarak, çelişkiden uzak olması. 3. Evrendeki her şey için geçerlilik taşıyan. 4. Zihnin kendi üzerine dönmesi, kendisinin hem öznesi hem de nesnesi olabilmesi durumu. 5. Bütün olup bitenlerin esasını bilmek. 6. Felsefeyle uğraşan kişi. 7. Bilgelik sevgisi. o Öznel o Tutarlılık 18 16 Ekonomi biliminin temel kavramları E. Aşağıda verilen sorulara göre bulmacayı tamamlayınız. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 YUKARIDAN AŞAĞIYA SOLDAN SAĞA 1. Felsefeyi "doğruyu bulma yolunda düşünsel bir çalışmadır." şeklinde tanımlayan filozof. 2. Bildiklerimizi, düşündüklerimizi, duygularımızı ifade eden anlamlı ses, yazı, işaret vb. sembollerden oluşan iletişim aracı. 4. İnsanın, merak ve hayretine bağlı olarak soru sormanın sonucu olan ve insan yaşamındaki problemlere ilginin gelişmesiyle başlayan eleştirici ve sorgulayıcı düşünce. 6. " Varlığın ana maddesi nedir? " sorusuna "sayılardır." şeklinde cevap veren filozof. 8. Felsefeyi "Düzenli kainat karşısında insanın saygılı şaşkınlığıdır." şeklinde tanımlayan filozof. 9. Bilgeliği seven, bilgiyi arayan ve ona ulaşmak için çaba gösteren kişi. 10. Her şeyin kendisinden varlığa geldiği neden ya da ilke. 11. Bilmenin ereği, bilmenin eksiksiz oluşu. Hikmet. 3. "Varlığın ana maddesi nedir?" sorusuna cevap arayan İlk Çağ filozoflarına verilen ortak isim. 5. Bir düşüncenin kendi içinde çelişkisiz olması durumu. 7. "Varlığın ana maddesi sudur." diyen filozof. 12. Değerler felsefesi. 13. Felsefeyi yolda olmaktır şeklinde tanımlayan filozof. 14.Varlığın ana maddesinin atomlar olduğunu ileri süren filozof. 15. Özneye ilişkin olan. 16. Düşüncenin kendi üzerine yönelmesi. 17. "Evreni, insanı ve değerleri anlamak amacıyla sürdürülen en geniş bir araştırma; birleştirici, bütünleştirici açıklama gayretidir. " şeklinde tanımlanan terim. 19 16 II.ÜNİTE BİLGİ FELSEFESİ A. BİLGİNİN OLUŞUM SÜRECİ B. BİLGİ TÜRLERİ 1. Bilimsel Bilginin Özellikleri 2. Felsefi Bilginin Özellikleri C. DOĞRULUK VE GERÇEKLİK İLİŞKİSİ Ç. BİLGİNİN DOĞRULUK ÖLÇÜTLERİ D. BİLGİ FELSEFESİ VE TEMEL PROBLEMLERİ 1. Bilgi Felsefesinin Kelime Anlamı 2. Bilgi Felsefesinin Temel Problemleri E. BİLGİNİN İMKÂNI PROBLEMİ 1. Bilginin Mümkün Olmadığı Görüşü 2. Bilginin Mümkün Olduğu Görüşü F. BİLGİ VE YAŞAM İLİŞKİSİ Temel Kavramlar Bilgi Doğruluk Suje Obje Bilgi aktları Gerçeklik Sofist A priori A posteriori Dogmatik Episteme Fenomen Numen Sezgi 20 Temellendirme A. BİLGİNİN OLUŞUM SÜRECİ Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Keops Piramidi Mısır'ın başkenti Kahire yakınındaki Nil Nehri'nin batısında bulunan Gizze Yaylası'nda bulunmaktadır. Piramit, MÖ 2800 yıllarına kadar hüküm süren Mısır'ın 4. sülale devri hükümdarlarından Keops'un mezarıdır. Keops Piramidi'nin yüksekliği 138 metredir. Tepeden 10 metre kadar aşınmıştır. Bir kenarı 227 metre olan dörtgen tabanı 50.524 metrekarelik bir alanı kaplar. Piramidin iç ortasında, tepeden 100 metre kadar aşağıda ve tabandan 40 metre kadar yukarıda firavunun odası vardır. Firavunun mumyası, hazinesi ve özel eşyası bu odaya konmuştur. Oda 10,5 metre uzunlukta, 5 metre genişlikte ve 6 metre yüksekliktedir. Buraya 50 metrelik bir dehlizden girilir. Biri kraliçeye ait olan iki oda daha vardır. Bu muazzam mezar, üç ayda bir toplanan 100.000 esirin çalışmasıyla 30 yılda tamamlanmıştır. Daha sonra da Keops'un ve eşinin mumyalanmış cesetleri bu mezara yerleştirilmiştir. Keops’un Özellikleri l Kahire'de bulunan Keops Piramidi 12 ton ağırlığında iki buçuk milyon bloktan oluşmuştur. l Günde on blok yerleştirilmesi hâlinde yapımı 664 yıl sürer. l Piramidin üstünden geçen meridyen karaları ve denizleri tam eşit iki parçaya böler ve piramit dünyanın ağırlık merkezinin tam ortasında bulunur. l Yüksekliğinin (164 m.) bir milyarla çarpımı Güneş ile Dünya arasındaki uzaklığı verir. l Taban alanının, yüksekliğinin iki katına bölünmesi pi sayısını verir. l Piramitlerin içerisinde ultrasound, radar, sonar gibi cihazlar çalışmaz. l Kirletilmiş su bir kaç gün piramidin içinde bırakıldığında arıtılmış olarak bulunur. l Piramidin içerisinde bırakılan süt birkaç gün süreyle taze kalır ve sonunda bozulmadan yoğurt hâline gelir. SORULAR Piramitle ilgili dikkatinizi çeken en önemli özellik ne oldu? l İnsanlar hiçbir şey bilmiyor olsaydı, bu tür eserler ortaya koyabilirler miydi? l Günümüzün bilimsel ve teknik bilgisiyle eserin yapıldığı dönemin bilimsel ve teknik bilgisini karşılaştırdığınızda nasıl bir sonuç ortaya çıkar? l Bilgilerinizin oluşum süreciyle ilgili bildiklerinizi paylaşınız. l 21 Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metin içindeki görsellerin bilginin oluşumuyla ilgili ifade ettiği düşünceler nelerdir? 3. Duyum ve algının bilgiye dönüşmesi için gerekli olan etkenler nelerdir? Tahtaya yazınız. yazınız 4. Metinden yararlanarak metnin sonundaki sorulardan doğru olanların sonuna “D” Yanlış yanlış olanların sonuna “Y” yazınız. İnsan, çeşitli varlıkların oluşturduğu ve her an bu varlıklarla iç içe bulunduğu bir evrende yaşar. İnsanı insan yapan en önemli özelliklerden biri onun kendini çevreleyen dünyayı, içinde yaşadığı toplumu, geçmişini ve bütün yanları ile kendisini tanımak ve bilmek istemesidir. Felsefede bilene özne veya suje denilirken, bilinene nesne veya obje denilmektedir. Bilen bir varlık olarak özne, bir şeye yönelir ve o şeyi bilgi nesnesi hâline dönüştürerek onun bir yönüyle veya tamamıyla ilgili bilgi sahibi olur. Öyleyse bilgi bu etkileşim sürecinin sonucunda oluşmuş olan üründür. SUJE OBJE BİLGİ Bilginin oluşumunda suje (özne) ile obje (nesne) arasındaki bağı kuran sadece duyusal algı değildir; algılamanın yanı sıra düşünme, anlama, açıklama vb. gibi biliş biçimleri söz konusudur ki, bunlara bilgi aktları adı verilir. Bilgi aktlarının kurulmasında etkin olan sujedir. Çünkü nesneye yönelecek, onu algılayacak, anlayacak ve açıklayacak olan öznedir. Algı aktı bizim olgusal dünya ile ilişki kurmamıza yardımcı olur. Onunla çevremizi tanır ve çevremizdekilere yöneliriz. Nesnelerin sırasını, düzenini, şekillerini, renklerini ve kokularını yine algı aktıyla tanırız. Algı aktının gerçekleşmesinde duyu organlarımız birlikte çalışır. Örneğin “Karşımda duran şey ağaçtır.” şeklindeki önermenin bilgisi algı aktı ile elde edilmiş olup duyu organlarının birlikte çalışması neticesinde bu sonuca varılmıştır. Algı aktı ile beraber düşünme aktı da bilginin oluşmasında etkendir. Algı aktı insan ile olgu dünyası arasında bağ kurar, düşünme aktı ise hem olgu dünyasını (somut dünya) hem de düşünsel dünyayı (soyut dünya, sayılar, kavramlar vb.) içine alır. Düşünmenin birçok türü vardır. Genelleme, karşılaştırma, hatırlama gibi zihinsel etkinlikler düşünmenin bir kısmıdır. Fakat bilmek bakımından düşünme aktıyla algı aktı arasında bir fark yoktur. Örneğin; elimizdeki kalemin yere düşmesini bilmemiz ile üçgenin iç açılarının toplamının 180 derece olduğunu bilmemiz arasında bilgi olmak bakımından fark yoktur. Anlama aktı ile de özne, gerçekleşen bir olgunun ne maksatla yapıldığını kavrar. Örneğin; “Senin gözlerinden sınavları düşündüğünü anlıyorum.” ifadesinde olduğu gibi. Açıklama aktı; öznenin nesne hakkında edindiği bilgileri nedenleriyle, gerekçeleriyle veya kanıtlarıyla adım adım anlaşılmasını sağlar. Örneğin “ bir yağmurun nasıl yağdığını kavramak” açıklama yoluyla edinilen bir bilgidir. 22 Kalemin yere düşmesi bilgisinin Yer Çekimi Kanunu'yla belirtirken açıklama aktını kullanırız. Limonun ekşiliği bilgisine algı aktıyla ulaşabiliriz. İnsana bakarak yüzünde gözlerinin olduğunu görme bilgisi anlama aktıyla elde edilir. Karenin iç açılarının 360 derece olduğu bilgisi düşünme aktıyla elde edilir. Objenin sujeye yönelmesiyle bilgi oluşur. Bilginin oluşumunda obje ve sujenin yanı sıra bilgi aktları da etkilidir. Bilgiyi elde ederken suje yani bilen ile obje yani bilinen etkileşime girmezler. Evrendeki her şey bilen insanın nesnesi olabilir. 23 D B. BİLGİ TÜRLERİ Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve ilgili açıklamaları inceleyerek 25. sayfanın sonundaki soruları cevaplayınız. Av r u p a N ü k l e e r A r a ş t ı r m a Merkezinde (CERN) yapımı yıllar süren ve evrenin oluşum sırlarını ortaya çıkarması beklenen dünyanın en büyük parçacık hızlandırıcısı ”Büyük Hadron Çarpıştırıcısı” başarıyla çalıştırıldı. (...............................................................) Kudüs, vahye dayanan bütün dinlerde kutsal sayılan bir şehirdir. Bunun başta gelen sebebi ise Allah'ın, insanları doğru yola iletmeleri üzere görevlendirdiği peygamberlerin birçoğunun bu şehirde yaşamış veya en azından hayatlarının bir bölümünü bu şehirde g e ç i r m i ş o l m a l a r ı d ı r. Ay r ı c a b u peygamberlerden bazılarının mabet olarak kullandıkları mekânlar da bu şehirdedir. (................................................................) Felsefe bilgisi evreni, varlığı, değeri ve benzer insan etkinliklerini bir bütün hâlinde anlama, bilme ve tümel bir açıklamaya ulaşmağa çalışan bir etkinliğin ürünü olan bilgidir. Felsefi bilgi bir bilme, anlama merakından doğar. Diğer bir ifadeyle felsefe insanın soru sorma faaliyetinin meydana çıkmasıdır. Onu diğer bilgi türlerinden ve bilme etkinliklerinden ayıran da soru sorma tarzıdır. (................................................................) 24 ASIMO'nun atası E0, 1986'da görücüye çıkmıştı. E0, iki ayağı üzerinde yürüyebilen ilk robottu. Bu model, 1991 yılında sunulan E6 modeline kadar geliştirildi. 1993'te ise daha ileri teknoloji ürünü olan P1 modeli tanıtıldı. 1997'ye kadar P2 ve P3'ü tasarlayan Honda, 2000 yılında dünyayı ASIMO ile tanıştırdı. 10 yıl içerisinde 45'ten fazla ASIMO modeli üretildi. (........................................................................................) Nezle olduğumuzda, nane limon karışımını hepimiz denemişizdir. Ya da bir yakınımızdan, “Sana bir nane limon kaynatayım.” sözünü duymuşuzdur. Özellikle soğuk algınlıklarında nane çok şifalı bir bitkidir. Ama nanenin şifa olduğu tek hastalık soğuk algınlığı değildir tabii ki. Naneyi kaynatıp, buharını içinize çekin. Burnunuzun açıldığını, nezlenizin de kısa sürede geçtiğini göreceksiniz. (........................................................................................) İtalyan Rönesansının ve hümanizmin en büyük temsilcilerinden biri olan Leonardo Da Vinci, 1452 yılında ailesinin adını aldığı Vinci kasabasında doğdu. Leonardo, ünlü resmi Mona Lisa üzerindeki çalışmalarını 1506 yılında tamamladı. Bu resimdeki kadın portresi; gülümsemesi, garipliği ve anlamının güçlülüğüyle ün salmıştır. (........................................................................................) SORULAR l Bir insan, yukarıdaki bilgilerin tamamına sahip olabilir mi? l Bir felsefeci ile bilim insanının sahip olduğu bilgiler aynı mıdır? l Bilim insanları, aynı zamanda iyi bir ressam veya müzisyen olabilir mi? Niçin? l Yukarıda tanıtılan her bir görsel ve açıklama için farklı bilgi türlerine sahip olmamız gerektiğini kabul edersek, hangi işlem için hangi tür bilgiye sahip olmamız gerekir? Açıklamaların altındaki boş bırakılan alanlara yazınız. 25 Uygulayalım-1 Aşağıdaki kavram şemasında bilgi türleri numaralandırılarak verilmiş metinlerde ise bu bilgi türlerinin kısa tanıtımları yer almaktadır. Metinleri okuyarak hangi metinin hangi tür bilgiyle ilgili olabileceğini bulunuz ve ilgili metnin başındaki alana yazınız. BİLGİ TÜRLERİ Teknik Bilgi Felsefi Bilgi Dinî Bilgi Sanat Bilgisi Bilimsel Bilgi Gündelik Bilgi Formel Bilimler Doğa Bilimleri Beşerî Bilimler 1…………………………………… Bu bilginin kaynağı ve nesnesi içinde yaşadığımız ve duyu organlarımızla algıladığımız dış dünyadır. Bu alanın bilgisi algılama yolu ile edinilir geçerliliği ve doğruluğu ise kişisel tecrübeye dayanır. Bu yüzden bu tür bilgiler “empirik” bilgi olarak da adlandırılır. Örneğin; “Kavak ağacının yaprakları erken dökülmeye başlamışsa o seneki kış şiddetli geçecektir. Ya da “Güneş batımında ufuktaki bulutların kızarması ertesi günün yağmursuz olacağına işaret eder.” yargıları hep bu tür bilgiye örnektir. Bu ifadelerden de anlaşılabileceği gibi bu tür bilgiler olayların nedenini açıklayamaz ama hayatımızı kolaylaştırır. 2…………………………………….. Din, mutlak varlığa ve onun bildirdiklerine dayanan bir sistemdir. En ilkel bir din olan fetişizmden, politeist (çok tanrıcılık) ve monoteist (tek tanrıcılık) dinlere kadar bütün dinler insanın evrendeki yeri ve değeri, insan ve evrenin meydana gelişi ve doğa olaylarını açıklamaya çalışırlar. Çok tanrılı dinlerde bu, farklı tanrılar ve bu tanrılar arasında meydana gelen ilişkilerle açıklanırken; tek tanrılı dinlerde vahiy ile açıklanır. Ayrıca ilahi olmayan dinlerde vahiy olmasa bile bir üstün varlığa tam bağlılık vardır. Bu bilgide özne ile nesne arasındaki ilgi “inanç (iman)” ile kurulur. Bu inanca göre, Tanrı insanlar içinden seçtiği kişilere, yani peygamberlere birtakım temel hakikatleri bildirir. Dinde bu hakikatlere inanılır ve bağlanılır. 3………………………………………… Teknik, doğadaki nesneleri bir amaca yönelik olarak araç hâline getirmektir. Bu bilgide özne ile nesne arasındaki ilişki, bilimsel bilgiyi uygulayarak yaşamı kolaylaştırmak amacı ile kurulmaktadır. Teknik, teorik bir bilgi olmaktan çok bir şeyin pratik kullanıma dönüştürülmesi ile ilgilidir. En basit mutfak eşyasından buzdolabına, otomobile ve bilgisayara kadar hepsi bu bilgi içinde yer alır. İnsana fayda sağlayan, hayatını kolaylaştırarak ona rahatlıklar getiren, alet yapma bilgisine denir.Tekniğin gelişimi ile bilimin gelişimi arasında sıkı bir bağ vardır. Bilim teknolojiye kaynaklık yaparken teknolojik gelişmeler de bilime yeni alanlar açmakta ve büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Bu tür bilgi tarihsel süreçte alet tekniği, makina tekniği ve otomasyon tekniği şeklinde 3 aşamalı bir gelişme göstererek günümüze kadar ulaşmıştır. 26 4………………………………… Bu tür bilgi sezgiye dayalı, duygusal yaşama hitap eden ve insani bir sorunun kavranmasına yol açan kişisel etkinlikten oluşur. Sanatçı, yaratıcı gücü ile nesnelere yönelir, onları kavrar ve farklı biçimde ifade eder. Örneğin; bir ressam dertli bir insan portresi çizer, heykeltıraş aynı insanın heykelini yapar, şair ise o insanı tasvir ederek bir şeyler anlatır. Sanatçı, yöneldiği nesneyi ifade ederken farklı araçları kullanır. Ressam duygu ve düşüncelerini ifade ederken renkleri; heykeltıraşta taş, bronz ve ağaç gibi materyalleri; şair ise dilin tüm zenginliklerini kullanılır. Bu bilgi, güzelliklerin veya estetik değerlerin ortaya konulması sırasında ortaya çıkan bilgidir. Sanatçının bireysel becerisiyle yaptığı eser hoşlanma, beğeni, güzellik ve haz alma duygusunu ortaya çıkarmak içindir. Bundan dolayı bu bilgi sübjektif (öznel) tir. Bu tür bilginin ve eserlerin ortaya çıkışında duygular önemli rol oynar; ama aynı zamanda yaratıcı hayal gücünün, sezginin, yaratmanın ve becerilerin de önemli katkıları vardır. 5. …………………………………….. Bu bilgi türü; olgusal evreni, toplum ve insanı araştırma konusu yapar. Bilimler, formel bilimler (matematik, mantık), doğa bilimleri (fizik, kimya ve biyoloji) ve beşeri bilimler (psikoloji, tarih ve sosyoloji) olarak üç gurupta toplanırlar. Bilimsel araştırmalarda akla, gözlem, deney ve kanıta dayanılarak yöntemli bir şekilde elde edinilen düzenli bilgiler bu türdendir. 6. ……………………………….. İnsanda evrenin, toplumun ve kendisinin başlangıcını bilme isteği vardır. İnsanı bu isteklere iten merak, hayret ve şüphe duygularıdır. Bu duyguların doyurulması esnasındaki soru sorma ve öğrenme açlığı bu bilgiyi doğurmuştur. Çünkü insan, daima şu soruları sorar ve bunları cevaplamaya çalışır: Varlığın temeli nedir? Dış dünya gerçek midir? Gerçeği bilmek mümkün müdür? Bilginin kaynağı nedir? Tanrı var mıdır? Ruh nedir? İyi ve kötü nedir? Görülüyor ki bu sorulara cevap aramak, bilimden farklı olarak bizi varlık, bilgi ve değer problemi ile karşı karşıya getirmektedir. Öyleyse bui bilgi, merak eden ve soru soran varlık olarak insanın varlık, bilgi ve değerler hakkında aklıyla ortaya koyduğu genel düşüncelere dayanan bir bilgidir. 1. Bilimsel Bilginin Özellikleri Uygulayalım-2 Aşağıdaki kavram haritasında bilimsel bilginin özellikleri verilmiştir. Metinlerde ise bu bilimsel bilginin özelliklerinin kısa tanıtımları yer almaktadır. Metinleri okuyarak hangi metnin hangi tür bilgiyle ilgili olabileceğini bulunuz ve ilgili metnin başındaki noktalı alana yazınız. (İlk ve son özelliklerin cevapları sizin için yapılmıştır.) Evrenseldir. Kesindir. Birikimseldir. Tekrarlanabilir. Bilimsel Bilginin Özellikleri Sistemli ve düzenlidir. Olgusaldır. Tutarlı ve geçerlidir. Nesneldir. 27 Evrenseldir : İnsanlığın ortak mirasıdır. Herkes bilime katkıda bulunabilir. bu yönde bilim kimsenin veya her hangi bir ülkenin tekelinde değildir her hangi millete ait değildir. .....................................: Doğrulanabilme ve yanlışlanabilme özelliğine sahiptir. Doğrulanmış bilgiler kesinlik kazanır. .....................................: İlk bilimsel bilgilerden günümüze kadar bilimsel bilgiler birikerekk gelmiştir. Her defasında biraz daha ileriye götürülerek ilerlemiştir .....................................: Bilimin önermeleri doğrudan ya da dolaylı gözlem ve deney konusu olan olguları ifade eder .....................................: Bilimsel bilgi objektiftir. Duygu ve önyargılardan bağımsız olmalıdır. .....................................: Bilimsel bilgi aynı koşullarda aynı sonucu verip yinelenebilir. .....................................: Bilimsel bilgi gerek üretirken gerekse doğrulanırken mantık kurallarına dayanır. Bundan dolayı tutarlıdır. Sistemli ve düzenlidir : Bilimsel bilgi yöntemli olarak elde edilir ve belli bir düzen içerisindedir. 2. Felsefi Bilginin Özellikleri Uygulayalım-3 1. Aşağıdaki felsefi bilginin özellikleriyle ilgili metni inceleyerek metin sonunda verilen eşleştirme tablosunu doğru olarak eşleştiriniz. 2. Eşleştirme tablosunda bir özellik iki defa açıklanmıştır. İki defa açıklanan bu özelliği tablonun altında bulunan noktalı alana yazınız. l Eleştirel (sorgulayıcı)'dir: Felsefe etkinliği, bilgileri kritik ederek doğruları yanlışlardan ayıklama, yeni bilgiler ve yorumlar üretmedir. Çünkü felsefi tavıra sahip biri, hiçbir şeyi olduğu gibi kabul etmez. l Akıl ve mantık ilkelerine dayanır: İnsan; olayları, varlığı anlamak için akıl ve mantık ilkeleri ile hareket eder. Böylece felsefede çelişkili yargılara ve kendi aralarında tutarsız görüşlere yer verilmez. l Evrenseldir: Felsefi bilgi ele aldığı varlık, bilgi ve değer konuları bakımından evrenseldir. Çünkü bu konularla ilgili olarak filozofların ortaya koyduğu ürünler tüm insanlığa aittir. l Birleştirici ve bütünleyicidir: Filozof, tüm bilgiler üzerinde bir üst düşünme gerçekleştirerek bütüncül bir açıklama yapar. İnsanı, varlığı ve yaşamı bilimler gibi parçalara ayırarak değil bir bütün olarak kavramaya ve açıklamaya çalışır. l Öznel (subjektif)'dir: Felsefi bilgi, filozofların kişisel düşünme yeteneklerine bağlı olmasından dolayı özneldir. Bu nedenle felsefede aynı konuda birçok farklı görüş ortaya çıkabilmektedir. l Kendini yenileyebilir: Felsefe hiçbir konuda son sözü söyleyemez. Katı ve değişmez olmadığı için esnek bir bilgidir. Her an yeni bir felsefi açıklama mümkündür. l Yığılan (kümülatif) bir bilgidir: Felsefede; bilimlerde olduğu gibi ilerleme değil, yığılma söz konusudur. Her filozof daha önce işlenmiş bir konuyu yeniden ele alır ve yeni sonuçlara ulaşmaya çalışır. Eksiksiz ve tam bilgiye ulaşmak istendiğinden bilgi, sürekli artar, çoğalır ve genişler. 28 Birleştirici ve bütünleştirici Öznel Sorgulayıcı Kümülatif Hiçbir şey olduğu gibi kabul edilmez eleştirilir. İlerleme değil yığılma vardır. Tüm konular parçalanarak değil bütün olarak açıklanır. Kişisel düşünmeye bağlıdır. Evrensel Önceden işlenmiş bir konunun filozoflarca tekrar ele alınarak yeni sonuçlara ulaşılması. Akıl ve Mantık İlkelerine Dayalı Her an yeni açıklamalar mümkün olduğundan son sözü söylemez. Kendini Yenileyebilir Çelişkili yargılara ve tutarsızlıklara yer verilmez. Ele alınan konular tüm insanlığa aittir. İki defa açıklaması yapılan özellik : ................................................................... 29 C. DOĞRULUK VE GERÇEKLİK İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve metni inceleyerek soruları cevaplayınız. Bu bir yelpaze Bu bir duvar Bu bir mızrak Bu bir halat Bu bir yılan Bu bir ağaç Şehrin birinde bir kral, yanındaki hizmetkarlarından bir fil ile gözleri bağlı altı kişi getirmelerini istemiş. Gelen kişilere, file dokunarak onun nasıl bir hayvan olduğunu anlatmalarını istemiş. Her biri filin farklı bir bölümüne dokunmuş. Gövdesine dokunan adam filin duvara benzediğini, kulaklarına dokunan adam yelpazeye benzediğini, hortumuna dokunan adam yılana benzediğini söylemiş. SORULAR l l l l Yukarıdaki görselle metni ilişkilendirerek düşündüklerinizi söyleyiniz. Gözleriniz kapalıyken yaşam alanınızdaki eşyalardan birini tasvir ediniz. Gözlerinizin açık olduğu zaman ki algılarınızla karşılaştırınız. Doğru olanı yanlış olandan nasıl ayırt edebiliriz? Yukarıdaki görselde var olan gerçekliği her zaman doğru olarak belirtebilir miyiz? 30 30 Uygulayalım Metinden yola çıkarak aşağıda birer örneği verilen “Gerçeklik” ve “Doğruluk” kavramlarına üçer örnek yazınız. Kar beyazdır. Bilginin, nesnesi ile örtüşmesi doğruluk (hakikat)tur. Yani bir ifadenin nesnesine uygunluğudur. Doğruluk, özne nesne ilişkisine dayanır. Örneğin; “Hava yağmurludur.” önermesinin doğruluğu, hava ve yağmur arasındaki doğru ilişkiye dayanır. Gerçeklik, somut olarak var olanların bütünüdür veya bilinçten bağımsız olarak var olandır. Örneğin; çocuk, uzay ... birer gerçekliktir. Bilimin önemeleri için kullanılan doğruluk ve gerçeklik kavramları birbirleriyle karıştırılmamalıdır. Çünkü gerçeklik bilinçten bağımsız olarak var olanların bütünü iken; doğruluk, var olanlara ilişkin bilgilerin özelliğidir. Örneğin; “taşın sertliği” bir gerçektir.Ama “Yer Çekimi Kanunu” doğru (hakikat) dur. Gerçeklik ile doğruluk arasında bağı insan kurmaktadır. Çünkü doğruluk var olan bu gerçekliğe insanın zihinsel yönelimiyle ortaya çıkar. Buradaki gerçeklik bilime konu olan gerçeklik olup doğruluk da bilimsel bilgiye ait özelliktir. Dolayısıyla olgusal alana dair bilgilerin doğruluğundan söz edebiliriz. Fakat bilim ile felsefenin ele aldıkları nesneler gerçeklik bakımından farklılık gösterirler. Felsefede metafizik alanın varlıklarıyla da ilgilenme söz konusu olduğundan bunlarla ilgili doğrulukları test etme imkanına sahip değildir. Fakat felsefeci bilginin tutarlılığını mantıksal olarak irdeleyebiliriz. Doğruluk Gerçeklik 1. Dünya'nın Güneş'in etrafında dönmesi 1. Pamuğun yumuşak olması 2. 3. 4. 2. 3. 4. 31 Ç. BİLGİNİN DOĞRULUK ÖLÇÜTLERİ Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve alt yazıları inceleyerek sorulara cevap veriniz. Descartes (solda), kraliçe Elizabeht'e siyaset, bilgi ve hakikat konularında bilgi veriyordu. Descartes'a göre bir bilginin doğru olup olmadığını tespit edebilmek için bilgi önermesindeki her ifadenin açık seçik olması gerekir. Anlam bulanıklıklarının ve karışıklıklarını bulunmaması, her sözcüğün herkes tarafından kabul edilen net anlamları olması gerekir. Bentham, öldükten sonra kendi büstünün bir okulun giriş katında sergilenmesini vasiyet etmişti. Onu önemli kılan düşüncesi şuydu: Bir bilginin doğru olup olmadığını tespit etmenin en kestirme yolunun işe yarama, sorun çözme kriteri olduğunu ileri sürmesiydi. Birey ve toplum yaşamında bir işe yaramayan bir çok önyargıyı, yanlış inancı ve boş inancı ortadan kaldırmaya çalışmıştı. SORULAR l “Açık seçiklik” sözcüğünün anlamını biliyor musunuz? Bildiklerinizi söyleyiniz. l Bentham'ın görüşüne katılıyor musunuz? Yani “Bir bilgi ne kadar işe yarıyorsa o kadar doğrudur.” diyor musunuz? l Biliyorum dediğimiz her şeyin, gerçekten doğru olup olmadığını nasıl test edebiliriz? l Aşağıdaki bilgi önermelerinin doğruluğunu nasıl tespit edebiliriz? Tartışınız. - ÖrneğinA,A'dır. - 2+5=7 - Yaşamak güzeldir. - Felsefe yolda olmaktır. - Bilim genel geçer ve evrensel bilgiler sunar. - Herkes ölümlüyse Sokrates de ölecektir. - Benim boyum 1.90 cm. Ben 16 metre zıplayabiliyorum. - Canavarlar, hayaletler, cinler ve melekler vardır. 32 Uygulayalım Aşağıdaki kavram haritasında bilginin doğruluk ölçütleri verilmiştir. Metinlerde ise bu ölçütlerle ilgili kısa açıklamalara yer verilmiştir. Metinleri okuyarak hangi metnin hangi ölçütle ilgili olduğunu bularak ilgili metnin başındaki alana yazınız. Yarar lılı Tutar Bir bilgiyi doğru kılan nedir? Kısacası “Bir bilgi niçin doğrudur?” Genellikle bu problem bir önermenin doğruluğuyla ilişkilendirilip önermenin doğruluğunun nasıl olduğu problemine Uygunluk dönüştürülmektedir. Böylece doğruluk problemi, dilde “Anlamlı bir ifade nasıl olur da dünyadaki varlıklara karşılık gelir?” ve “Dünyadaki nesneleri nasıl olur da zihnimizde temsil edebiliriz?”gibi sorunlar hâline gelir. Kısaca bu bölümde BİLGİNİN doğruluğun mahiyeti hakkında ileri sürülen görüşler tartışılır. DOĞRULUK Ancak bilginin doğru olduğunu nasıl anlayacağız, doğruluğunu ne ÖLÇÜTÜ ile test edeceğiz? Felsefe tarihinde bu konuda verilen cevapları birkaç grupta toplamak mümkündür: Ap şım a l aç 1………………………...................... ık Uz lık el Doğruluk, düşünce ile nesne arasındaki tam uygunluktur. m Tü Eğer bir nesne hakkında oluşturduğumuz bir görüş, nesnenin kendisine uyuyorsa doğru; ona uymuyorsa yanlıştır. Bir benzetmeyle örneklendirirsek; zihni aynaya, zihnin konusu olan şeyleri de aynanın dışında ve onun önünde olan nesneler olarak düşünelim. Bu nesnelerin aynada yansıyacağı ve şekillerinin oluşacağı açıktır. Eğer bu yansıma ve şekil nesnenin kendisine uyuyorsa biz bu aynanın kusursuz bir ayna olduğunu ve nesneleri doğru bir biçimde yansıttığını söyleriz. Fakat bazı farklı aynalar nesneleri olduğundan değişik göstermekteler. Bu durumda önündeki nesneyi ona uygun yansıtmayan, çarpıtan aynaya kusurlu ayna der ve nesneleri de yanlış biçimde yansıttığını söyleriz. 2……………………………………… Bir önermenin doğruluğu sistemde daha önce kabul edilmiş doğru önermelerle çelişmemesine dayanmaktadır. Önermeler kendi içindeki uyumu, yeni bir önerme ile de göstermelidir. Eğer yeni önerme var olan önermelerle çelişiyorsa yanlıştır. Bu ölçüte göre, önermenin tek başına doğruluğu önemli değildir; bir bütün içinde diğerleriyle çelişmemesi gerekir. 3……………………………………. Bu ölçüte göre, herkesin veya çoğunluğun kabul ettiği bilgiler doğrudur. Örneğin; bir an bir şey gördüğümüzü sandığımızda gördüğümüz şeyin var olup olmadığından yani görme eyleminin doğruluğundan şüphe ediyorsak yanımızda bulunanlara aynı şeyi onlarında görüp görmediğini sorarız. Eğer onlar da doğruluyorsa, gördüğümüz doğrudur. Bu tür, genelin onayını almak doğruluğun ölçütü olmaktadır. 4…………………………............... Bir bilginin hem açık ve seçik hem de kuşku duyulmayan bir açıklıkta olması durumudur. Böyle bilgiler ancak sezgisel kavrama ve çıkarsamayla elde edilir. Nedir açık ve seçik bilgi? Açık bilgi, bir bilgi ya da düşüncenin bir bütünlük içinde, tutarsızlık içermeden kavranmasıdır. Örneğin; diş ağrısının bilinmesi ve ağrının açıkça hissedilmesi gibi. Seçik bilgi ise, bir bilginin başka bir bilgi ya da düşünce ile karıştırılmaması durumudur. Örneğin; hangi dişin ağrıdığının bilinmesi gibi. k 5……………………………………. Bir bilgi uygulanabilir, yararlı, tatmin edici sonuçlar veriyor veya bir problemi çözebiliyorsa doğrudur. Bu ölçütü kabul edenlere pragmatist denir. Pragmatistlere göre, bir bilgi yararlı olduğu sürece değerlidir ve doğrudur. Bu ölçüt kendini deneyle de destekler. Yani yararlı olan deneyle kanıtlanabilir. Örneğin; AIDS için bulunacak ilacın denenmesinde ortaya çıkacak olumlu sonuç onun doğru ilaç olduğunu gösterir. Bilim doğrularının pratik alandaki yararları, onların doğru olduğunu göstermektedir. 33 D. BİLGİ FELSEFESİ VE TEMEL PROBLEMLERİ Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve metni inceleyerek soruları cevaplayınız. Tüm sıvılar ve gazlar içlerine batırılan cisimlere kaldırma kuvveti uygularlar. Bu kaldırma kuvveti, cisimlerin sıvı veya gaz içerisinde kalan hacmine karşılık gelen içinde bulunduğu sıvı veya gaz ortamın kütlesel büyüklüğüne eşittir. Yani sıvı veya gaz ortama bir birim hacimlik cisim batırıldıysa bu cisme etkiyen kaldırma kuvveti o ortamın bir birim hacimlik ağırlığına eşittir. Balon üzerine etkiyen kaldırma kuvveti her zaman için dünyanın merkezinden yukarıya doğrudur. Bu durum bize şunu anlatır: Eğer cisim içinde bulunduğu ortamın yoğunluğundan daha az bir yoğunluğa sahipse bu cisim içinde bulunduğu ortamda yüzebilir. Balonlar yer çekimi ve sıcaklık transferinin temel prensipleri sayesinde uçarlar. Balonun içindeki hava ısındıkça balon yükselir. Balonun içindeki hava soğudukça balon alçalır. Balonu uçurmak için önce güçlü bir vantilatörle şişirilir, sonra da bu hava ısıtılır. SORULAR l Yukarıda balonla ilgili verilen bilgiler ne tür bilgilerdir? l Bilgilerimizi nasıl elde edebiliriz? l Bilgilerimizi neye göre değerlendiririz? 34 1. Bilgi Felsefesinin Kelime Anlamı Uygulayalım-1 Aşağıdaki metinden hareketle kavram haritasında boş bırakılan alanları doldurunuz. Bilgi nedir? sorusunu temele alan felsefe dalına bilgi felsefesi veya epistemoloji adı verilir. Epistemoloji, Yunanca episteme (bilgi) ve logos(söz, kelime, yasa, bilim) kelimelerinin birleşmesinden oluşur ve bilgi bilimi ya da bilgi kuramı anlamına gelir. Bilgi nedir? sorusunu temele alan felsefe dalına bilgi felsefesi veya epistemoloji adı verilir. Epistemoloji, Yunanca episteme (bilgi) ve logos(söz, kelime, yasa, bilim) kelimelerinin birleşmesinden oluşur ve bilgi bilimi İ ya da bilgi MOLOJ EPİSTE kuramı anlamına gelir. = 2. Bilgi Felsefesinin Temel Problemleri Uygulayalım-2 Aşağıdaki metni okuyarak metnin sonundaki kavram şemasındaki alanlara bilgi felsefesinin temel sorularını/problemlerini yazınız. Bilgi kuramı ilk kez bir disiplin hâlinde Yeni Çağın başlarında modern felsefe ile ortaya çıkmıştır. Bilgi felsefesi (epistemoloji); insan bilgisinin yapısını, imkânını, kaynağını, ölçütlerini, sınırlarını ve değerini inceler. Bilgi felsefesindeki temel problemler üç alanda toplanmaktadır. Bunlar; bilginin kaynağı, bilginin ölçütleri ve bilginin değeridir. Bilginin kaynağı ve ölçütleri problemleri birbiriyle yakınlık göstermektedir. Örneğin; bilginin kaynağını akıl olarak kabul eden kişi ölçüt olarak da akla uygunluğu kabul edecektir. Yada bilginin kaynağını deney ve gözlem olarak kabul eden kişi görebildiği, duyabildiği, dokunabildiği şeyleri doğru bilgi olarak kabul edecektir. Bilginin kaynağında; hangi araçlarla bilgiyi elde ettiğimiz, bilgilerimizin nereden geldiği şeklindeki sorular üzerinde durulur ve cevaplar aranır. Bilginin ölçütlerinde; bilgilerin nelere göre doğru olduğu, bilginin doğruluğunu gösteren ölçütlerin neler olduğu gibi sorularına cevap verilmeye çalışılır. Bilginin değerinde; bilginin sınırları, bilginin bir şeyleri ne kadar yansıttığı gibi irdelenir ve cevaplanmaya çalışılır. Bilgi Felsefesinin Temel Problemleri Bilginin kaynağının soruları: a) ……………….. b) ………………. Bilginin ölçütünün soruları: a) ……………….. b) ………………. 35 Bilginin değerinin soruları: a) ……………….. b) ………………. E. BİLGİNİN İMKÂNI PROBLEMİ Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Bir şeyler biliyorum. Pekiyi bu bilgilerimin kaynağı nedir? Yani nereden biliyorum? Olgular mı? Akıl mı? Dil çözümlemesi mi? Deney mi? Sezgi mi? Yarar mı? Yoksa hem akıl hem de deney mi? Görüngü mü? SORULAR l l l Bebekler, doğduklarında neler bilebilirler? Bildiklerinizi nasıl elde ettiğinizi söyleyiniz. Bilgilerinizin kaynağı konusunda yukarıdaki karikatürde ifade edilenlerden hangisini kabul ediyorsunuz? Bilginin İmkânı Problemi Bilgi Notu Felsefede doğru bilginin imkânı problemi İlk Felsefe Çağdaki düşünürlerden itibaren ele alınmıştır. Fakat bunun bir felsefe disiplini içinde tartışılması Yeni Çağın başlarından itibarendir. Bilgi mümkün müdür? Bu soruya iki karşıt cevap verilmektedir: Biri, bilginin mümkün olmadığını öne süren sofistler ve septisizm “Dogmatik” kelimesi gündelik dilde ondan anlaşılan “bir inancı körü körüne savunan, önyargılı” bir insanın zihinsel tavrı olarak düşünülmemelidir. Buradaki anlamı, insan zihninin varlık hakkında doğru ve kesin bilgi edinebileceğini öne süren felsefi anlayıştır. (kuşkuculuk); diğeri ise bilginin mümkün olduğunu savunan dogmatizmdir. 36 1. Bilginin Mümkün Olmadığı Görüşü (Sofistler, Kuşkucular) Uygulayalım-1 1. Aşağıdaki metni okuyarak metin sonunda verilen tablodaki açıklamaların doğru olanlarının karşısına (D), yanlış olanların karşısına (Y)yazınız. Bilginin mümkün olmadığını savunan görüşe septisizm (kuşkuculuk) denir. İlk Çağ felsefesinin ilk dönemdeki filozofları evreni duyular aracılığı ile açıklamaya çalışırlar. Ama duyularımızın bize sağladığı bilgi karmaşık, aldatıcı ve değişkendir. Oysa bilgi; mutlak, açık seçik ve genel geçer olmalıdır. Evrenin oluşumu ile ilgili her filozofun farklı fikirler ileri sürmeleri MÖ 5. yüzyılda sofist olarak adlandırılan yeni bir düşünür sınıfının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Sofistler, genel geçer bilgiden ilk kez şüphe edenlerdir. Protagoras (MÖ 480-410) ve Gorgias (MÖ 483-375) önde gelen sofistlerdendir. Bilgi Notu Felsefe Sofistlerin ortaya çıkış serüveni: MÖ 5. yy.da Yunan şehir devletlerinde savaş tehlikesinin yaşanmaması, oraları ekonomik olarak zengin, sosyal şartlar açısından iyi, siyasi yönden demokratik hâle getirmişti. Böylesi demokratik koşullarda mevki olarak yüksek ve şanlı, şerefli olabilmenin yolu bilgili olmaya ve güzel konuşabilmeye bağlıydı. Bunun için politik sahada başarılı olmak isteyen zenginler çocuklarının, hitabet sanatına hâkim olan öğretmenler tarafından eğitilmesini istediler. İşte sofistler, bu ihtiyacı gidermek için ortaya çıkan ve para karşılığı ders veren gezgin öğretmenlerdir. Protagoras'a göre tüm bilgiler duyu algısına dayanır. Algılar, içinde bulunulan koşullara göre değiştiğinden genel geçer bir bilgi olamaz. Böyle bir düşünüşe rölativizm (görelilik) adı verilir. Protagoras, doğruluğun insana göre değiştiğini ve değişmez bir doğruluğun bulunmadığını söyler. Bu görüşünü de “İnsan her şeyin ölçüsüdür.” sözü ile özetler. Başka bir sofist düşünür Gorgias'tır. Onun görüşleri şu üç yargıda özetlenebilir: 1. Hiçbir şey var değildir. 2. Var olsaydı bile bilinemezdi. 3. Bilinse bile başkasına anlatılamazdı. Böylece varlığı, onun hakkındaki bilgiyi tamamen reddeden Gorgias'ın düşünceleri bilgi kuramı açısından nihilizmi yansıtır. Asıl sistemli kuşkuculuk Pyrrhon (Piron, MÖ 365-275) ile başlar. Ona göre, hiçbir şey ne doğrudur ne de yanlıştır. Çünkü o, kuşkuculuğunu duyuların yanıltıcılığına dayandırır. Tıpkı herhangi bir cismin su içinde kırık görünmesi gibi. Ona göre nesnelerin ne olduğunu bilemeyiz. Her yargı ve her yargının çelişiği için aynı güçte nedenler vardır. Bunlardan dolayı yapılması gereken şey yargıdan kaçınmaktır. Yargıdan kaçınmak insanı ruh sükûnetine götürür. Pyrrhon'un öğrencisi olan Timon (MÖ 325-235) duyulara ve akla güvenmez. Timon’a göre nesneler kesin olarak birbirlerinden ayırt edilemez, onlar değişme içindedir ve onlar hakkında yargı verilemez. Bundan dolayı mutluluğu hüküm vermekten kaçınmada bulur. “Mutluluğa erişmek isteyen şu üç noktayı göz önünde bulundurmalı.” diyerek bu üç soruyu aşağıdaki şekilde cevaplayıp kendi felsefesini özetler: 1) Nesneler nasıldır? Birbirinden ayırt edilemez ( kavranamaz ). 2 ) Nesneler karşısında nasıl tavır alırız? Yargıdan kaçınırız. 3) Nesneler karşısında alınan tavırdan nasıl bir ( teorik ve pratik ) sonuç doğar? Mutluluk. 37 İlk Çağda kuşkuculuk; filozofların varlıklara ilişkin olarak bilginin elde edilemeyeceğini gösteren ruhsal bir tavır iken Rönesans'tan sonra doğa bilimlerinin doğması ve gelişmesi ile farklı bir değer kazanmıştır. Nitekim kuşkuculuk Descartes'ta (Dekart) yöntemsel kuşkuculuk olarak kendini gösterir. Descartes'a göre kuşku duymak doğru ve kesin bilgiye ulaşmada amaç değil araçtır. Çünkü Descartes'a göre doğru ve kesin bilgiye ulaşmak mümkündür. Sofistler bilgiden ilk şüphe edenlerdir. D Timon mutluluğa ulaşmak ister. İnsanı her şeyin ölçüsü olarak kabul eden Pyrrhon’dur. Gorgias, “Bir şeyi bilsek bile anlatamayız.” der. Descartes doğru bilgiye ulaşırken kuşkuyu amaç edinir. Protagoras, herkes için geçerli olan genel geçer bilgiyi kabul eder. Pyrrhon'a göre insan, yargı vermekten kaçınarak ruh sükunetine erer. 2. Bilginin Mümkün Olduğu Görüşü ( Dogmatizm ) Felsefede, bilginin mümkün olduğunu savunanlar dogmatik olarak adlandırılır. Dogmatikler, insanın kendisinden bağımsız olarak var olan gerçekliğin bilgisini bilebileceğini öne sürerler. Dogmatikler, bilginin nereden geldiği konusunda (akıl, deney, hem akıl hem deney, sezgi, olgu, yarar vb.) farklı görüşlere sahiptirler. a. Rasyonalizm Uygulayalım-2 1. Aşağıdaki görüşleri verilen filozoflar öğretmen tarafından açıklanır. Öğrenciler öğretmen anlatırken merak ettiklerini öğretmene sormazlar. Bunun yerine filozofun yanında bulunan alana yazarlar. 2. Ders sonunda yazdıkları soruları sırayla okurlar. Bu sorulara diğer öğrenciler cevap verirler. Cevaplanmayan sorular öğretmen tarafından cevaplanır. 3. Metinden hareketle metnin sonundaki kontrol tablosunda verilen fikirleri ilgili filozof kutucuğuna işaretleyiniz. Bilgi mümkündür. Bunun imkânı akıldır. Çünkü aklını kullanan insan doğru bilgiye ulaşabilir. Rasyonalizm (akılcılık)'e göre bilgi akıldan doğar. Akıl, doğuştan bilgi edinme yetisi ile donatılmıştır. Bunun için duyum ve algılar bize zorunlu, kesin, genel geçer bilgileri veremezler. Bu nitellikteki bilgiyi bize aklımız, düşüncemiz sağlayabilir. Deneyden gelmeyen, deney öncesi olan bu bilgiye felsefe alanında a priori bilgi denir. Rasyonalizmin en önemli temsilcileri Sokrates, Platon,Aristoteles, Farabi, Descartes, Hegel'dir. 38 Sokrates (MÖ 469-399) Sokrates'e göre, hekesin “doğru” olarak kabul edebileceği bilgiler Sokrates ile ilgili sorular vardır. Bu bilgiler deney ve tecrübeyle edinilmez; onlar doğuştandır. Yani insan dünyaya bilgi ile gelir. Bunu kanıtlamak için Sokrates, geometri bilmeyen bir köleye yöneltmiş olduğu sorularla bir geometri problemini çözdürür. Bununla demek ister ki; öğretmen öğrenciye yeni bir şey öğretmez, sadece doğuştan onun aklında var olan bilgiyi açığa çıkarır. Sokrates insanlarda doğuştan var olan bilgiyi açığa çıkarırken karşılıklı konuşma yöntemini uygular. Bu yöntem iki aşamadan oluşur: İroni (alaya alma) ve maiotik (doğurtma). Sokrates, ilk aşamada karşısındakiyle konuşurken bir şeyler bildiğini sanan kişiye aslında hiçbir şey bilmediğini alaylı bir şekilde kanıtlar. İkinci aşamada ise, yine ustaca sorduğu sorularla hiçbir şey bilmediğini benimsemiş olan kişinin, aklında doğuştan var olan bilgilerini açığa çıkarır. Platon ile ilgili sorular Platon (MÖ 427-347) Platon, doğru bilginin varlığını idealar kuramından hareketle açıklar. O, birbirinden tümüyle farklı iki varlık alanının olduğu düşüncesindedir:Bunlardan biri, akıl yolu ile kavradığımız öncesiz ve sonrasız (ezeli ve ebedi) olan idealar dünyası; diğeri ise içinde yaşadığımız ve duyularımızla kavradığımız görünüşler (fenomenler) dünyasıdır. Platon'a göre asıl bilgi, değişmez varlıkların bulunduğu idealar dünyasına ait bilgidir. İdeaların bilgisi kesin, zorunlu, mutlak, genel-geçer bilgidir. Platon buna episteme der. Görünüşler (nesneler) dünyası, idealar dünyasının duyular aracılığı ile algılanan bir kopyasıdır. Algıların yanılmalarından dolayı görünüşler dünyasının bilgisi aldatıcıdır ve doğru bilgi olamaz. Platon bu bilgiye doxa (sanı) der. Örneğin; doğada görme duyusu ile kavradığımız bir ağaç, gerçek ağaç değildir; gerçek ağaç ideasının bir kopyasıdır. Platon idealar dünyasını bilmemizi ruhun ölümsüzlüğüne dayandırır. İnsan doğmadan önce idealar dünyasını tanımıştır. Yani ruh, idealar dünyasından bu dünyaya gelmiştir. Onun için oranın bilgisine sahiptir. İdealar dünyasının bilgisini insan ancak akılla kavrar. Bu anlamda bilmek, ideaları düşünmektir. Yani ideaları anımsamaktır. Çünkü insan görünüşler dünyasında yaşarken ruhu önceden bildiklerini anımsamaya başlar. Aristoteles (MÖ 384-322) Aristoteles ile ilgili sorular Aristoteles'e göre; gerçekten var olanlar tekil ve bireysel olanlardır. Bunlar; üzerinde yazı yazdığımız masa, bahçede gördüğümüz ağaç vb.dir. Aristoteles bilgiye ancak tümel önermelerle ulaşılabileceğini söyler. Tümel önermelerin içinde tekiller olduğundan yapılması gereken, tekilleri tümellerden üretmektir. Bunu da tümdengelim yöntemi ile yapabiliriz. Örneğin; ”Bütün insanlar ölümlüdür.” önermesi tümel bir yargıdır. Bu tümel yargıdaAli'nin veAyşe'nin ölümlü olduğunun bilgisi elde edilir. 39 Aristoteles'e göre bilgi akıl ile elde edilir.Akıl da pasif akıl ( edilgin ) ve aktif (etkin) akıl olarak iki türlüdür. Pasif akıl duyuları saptayarak bilgilerimizin içeriğini, malzemesini sağlar. Aktif akıl ise pasif aklın sağladığı duyuları işleyerek, biçimlendirerek doğru bilgiye ulaşır. Farabi (870-950) Farabi'nin düşünce sistemine göre, varlığın başında zorunlu varlık olan Farabi ile ilgili sorular Tanrı vardır. Tanrı, varoluşunu kendisinden alır. O, hakiki ve sonsuz varlıktır. Tanrı'nın doğrudan ilk yarattığı varlık akıldır. Bilme yetisi aklın kendisinde vardır. Akıl hem kendini hem de Tanrı'yı bilir. İnsan aklı doğuştan bazı bilgileri beraberinde getirir, bunlar aslında pasiftir. Deney ile temasa geçtikçe aktif hâle gelir. Farabi, insan için en büyük erdemin bilgi olduğunu söyler. Ona göre bilginin üç kaynağı vardır; duyu, akıl ve nazari (derinliğine düşünme). Duyu yolu ile dış dünyayı algılarız. Akıl yolu ile kendi iç dünyamızda olanları, zihin durumlarımızı gözlemleriz. Nazar yoluyla da akılda doğuştan bulunan düşünceleri kavrarız. Farabi üç tür bilgiden söz eder. Bunlar; ilk bilgiler, duyulara ve mantıksal çıkarımlara dayalı bilgiler ve tasdiki bilgilerdir. l İlk bilgiler, herkesin kabul ettiği ve kullandığı bilgilerdir. Bunların l doğrulukları ve yanlışlıkları söz konusu edilemez. Duyulara ve mantıksal çıkarımlara dayalı bilgiler, doğrulukları kesin l bulunamayan ama ilk bakışta insana doğru gelen bilgilerdir. Tasdiki bilgiler, doğrulukları kıyas (tanıtlama) ile kanıtlanmış akli ve tümel bilgilerdir. Descartes (1596-1650) Descartes'a göre bilgiler ya doğuştan ya düş gücünden ya da duyulardan gelir. Doğuştan gelen bilgiler zihnimizin açık ve seçik doğrudan kavradığı hakikatlerdir. Tanrı fikri, matematikteki sayılar, sonsuzluk fikri gibi. Descartes düş gücünden elde edilen bilgilerin ise karanlık ve karmaşık olduğunu düşünür. Bunların dışındaki bütün bilgilerimiz, duyularla kavranılmış niteliktedirler. Fakat Descartes, duyulara güvenmediği için duyulardan elde edilen bilginin şüpheli olduğunu düşünür. Matematiği ve fiziği apaçık ve kesin bilgi olarak ele alır. Bunların dışındaki her şeyden bir kere de olsa şüphe eder. Mademki her şeyden şüphe ediyorum, öyleyse düşünüyorum. Mademki düşünüyorum, öyleyse varım (Cogito Ergo Sum). Bu rasyonel önerme, bütün bilgilerin kendisinden çıkarılabileceği temel hakikattir. Doğru bilgi, dış dünyanın duyusal bilgisinde değil, akıl ve bilinçte vardır. Dış dünyanın varlığını da, bu varlığa ait bilgiyi de Tanrı'nın aldatmayacağı fikrine dayandırır. 40 Descartes ile ilgili sorular Hegel (1770-1831) Hegel ile ilgili sorular Hegel doğru bilgiye ancak mantık ile ulaşılabileceğini söyler. Ona göre deneye hiç başvurmadan sırf düşünceyle kesin bilgiye ulaşılabilir. O, her akla uygun olanın gerçek olduğunu, gerçek olanın da akla uygun olduğunu belirtir. Duyu organları kesin, genel geçer bilgiyi veremeyeceğinden ancak kavramlar üzerinde düşünerek kesin bilgi sağlanır. Bunun için o, felsefeyi; nesnelerin düşünceyle görünmesi olarak belirtir. Hegel felsefesinin merkezinde oluş ve gelişme kavramı bulunur. Hegel'in felsefedeki önemi İlk Çağ filozoflarından olan Herakleitos'ta görülen diyalektik yöntemi geliştirmesindeki katkısıdır. Ona göre ruh (düşünce) ve evren (madde) sürekli değişim içindedir. Her şey üç aşamalı bir gelişme süreci içinde oluşur. Buna diyalektik adı verilir. Diyalektikte bulunan bu aşamalar tez, antitez ve sentezdir. Hegel'e göre diyalektik, varlığı meydana getiren yasadır. Örneğin; çiçek (tez aşaması), çiçeğin yok olması (antitez aşaması), meyve (sentez aşaması). Yani diyalektik süreçte çiçeğin meyveye dönüşebilmesi için kendi varlık hâlini yokluk hâline dönüştürerek bir değişim ve oluş gerçekleştirmesi söz konusudur. Kısacası diyalektik süreçte varlık tez, yokluk antitez, oluş da sentezdir. KONTROL TABLOSU FİLOZOFLARIN FİKİRLERİ Bilgiyi açığa çıkarmada karşılıklı konuşma yöntemini kullanır. Sokrates X Asıl bilgi idealar dünyasına aittir. Gerçekten var olanlar tekil olanlardır. Bilginin duyu, akıl ve nazar kaynakları vardır. Düş gücünden elde edilen bilgiler karanlık ve karmaşıktır. Her şey üç aşamada diyalektik süreç içinde olur. Bilgilerimiz doğuştan gelir. 41 Platon Aristoteles Farabi Descartes Hegel b. Empirizm (Deneycilik) Hegel ile ilgili sorular Uygulayalım-3 1. Aşağıdaki görüşleri verilen filozoflar öğretmen tarafından açıklanır. Öğrenciler öğretmen anlatırken merak ettiklerini öğretmene sormazlar. Bunun yerine filozofun yanında bulunan alana yazarlar. 2. Ders sonunda yazdıkları soruları sırayla okurlar. Bu sorulara diğer öğrenciler cevap verirler. Cevaplanmayan sorular öğretmen tarafından cevaplanır. 3. Metinden yola çıkarak metnin sonundaki kontrol tablosunda verilen fikirleri ilgili filozof kutucuğuna işaretleyiniz. Bilgilerimizin duyu ve algıdan geldiğini, deneyden türediğini ve doğuştan aklımızda hiçbir bilginin bulunmadığını ileri süren bilgi öğretisidir. Empirizmin kökleri İlk Çağda Sokrates öncesi filozoflara kadar uzanır. Hatta en yalın biçimini İlk Çağ ahlak filozoflarından olan Epiküros ve Gassendi'de görürüz. Epiküros'a göre bütün bilgilerimizin ilk kaynağı duyudur. Duyulardan kuşku duymamalıyız. “Mühür, balmumuna nasıl kendi izini bırakıyorsa eşya da belli izler bırakır.” diyerek görüşlerini temellendirmeye çalışır. En önemli temsilcileri İngiliz doğa filozofları olan John Locke(Con Lok) ve David Hume (Deyvit Hüym)'dur. John Locke (1632-1704) J. Locke'a göre zihinde doğuştan hiçbir düşünce bulunmamaktadır. O, J. Locke ile ilgili sorular bilgilerin deneyden ve alışkanlıklardan geldiğini savunur. Ona göre, “Bilgiler doğuştan olsaydı cahil ya da budala dediğimiz kişinin de akıl ilkelerini, matematik kavramları biliyor olması gerekirdi. Oysa gerçek böyle değildir.” Diyerek rasyonalist filozofları eleştirir. J. Locke göre “İnsan zihni dünyaya boş bir levha (tabula rasa) olarak gelir.” ve deneylerimiz zaman içinde bu boş levhayı doldurur. O, bilgiyi oluşturan iki çeşit deneyin olduğunu söyler. Bunlar: dış deney ve iç deney. Dış deney, dış dünyayı duyularla tanımamızı sağlar. Yani nesnelerin renk, ses, sıcaklık, soğukluk, sertlik gibi niteliklerini verir. İç deney ise, zihnin çeşitli işlemlerini bize bildirir. Şöyle ki, dışarıdan gelen duyular aracılığıyla zihin kendiliğinden işlemeye başlar. Yani pasif iken aktif hâle gelir. Bu aktiflik hâlinde de algılamak, bilmek, sınıflamak, düşünmek, şüphe etmek gibi etkinlikler ortaya çıkar. İşte iç deney bu etkinliklerin farkına varmaktır. Locke'a göre bütün bilgi ve düşüncelerimiz bu iki kaynaktan elde edilir. Felsefede de kaynağı deney olan bilgilere a posteriori (deney sonrası) bilgiler denir. Locke'a göre her türlü bilgi a posterioridir. David Hume (1711-1776) D. Hume ile ilgili sorular D. Hume, J. Locke'un dış deney ve iç deney düşüncesini reddeder, bütün bilgilerimizin yalnız dış deneyden geldiğini savunur. D. Hume, zihnimizde bulunanları izlenimler ve fikirler (düşünceler) olarak ikiye ayırır: İzlenimler (impressions) canlı duyumlardır. Görürken, işitirken, severken ya da nefret ederken hissettiklerimiz bu gruba girer. Fikirler (ideas) izlenimlerin, duyumların canlılığını kaybetmiş kopyalarıdır. Bunun bilincine ancak herhangi bir izlenime yönelip onun üzerinde durduğumuzda varırız. D. Hume, rasyonalistlerin a priori (deney öncesi, doğuştan) olarak kabul ettikleri nedensellik ilkesini eleştirir ve onu alışkanlık ile açıklar. Bilgi Notu Çünkü insan, olayları göre göre alışkanlık edinir, onların her zaman aynı şekilde olacağını düşünür. Aslında bu olaylar arasında İndeterminizm: Nedensellik yasasına bağlı zorunlu bir ilgi yoktur. Bu görüşe indeterminizm denir. olmayan, bir nedene bağlanmayan olay ve Felsefe durumların da bulunduğunu öne süren görüş. 42 Empirizmin bir biçimi de Condillac'ın (Kondiyak) ileriye sürdüğü sensüalizm'dir. Sensüalizme göre bütün bilgilerimiz duyumdan gelir. Duyu organlarının bildirdiklerinin dışında hiçbir bilgimiz yoktur. KONTROL TABLOSU J.Locke FİLOZOFLARIN FİKİRLERİ D.Hume Condillac Bilgiler iç ve dış deneyden gelir. Bilgiler a posteriori (deneyden sonra) dir. Nedensellik ilkesini alışkanlıkla açıklar. İnsan zihni boş ir levha gibi dünyaya gelir. Bilgilerimizin temelinde duyumlar vardır. Bilgiler sadece dış deneyden oluşur. Düşünelim Sorgulayalım Acaba insanlar sadece gözleriyle, kulaklarıyla veya elleriyle bir şeyler öğrenselerdi neleri bilebilirlerdi? Düşündüklerinizi ifade ediniz. Uygulayalım-4 1. Aşağıdaki metni inceleyerek metin sonunda verilen eşleştirme tablosundaki sorular ile cevapları eşleştiriniz. 2. Cevaplardan biri iki defa kullanılmıştır, bu cevabı bularak tablonun altındaki alana yazınız. c. Kritisizm (Eleştiricilik) Kritisizmin kurucusu ve savunucusu Alman filozofu Immanuel Kant (1724-1804)'tır. O, hem rasyonalizmin hem de empirizmin bilgi anlayışlarını eleştirir. Bundan dolayı felsefesine de kritisizm (eleştiricilik) adını verir. Kant, felsefede rasyonalist ve empirist anlayışların sentezini yaparken kritisizm dogmatik ve septik düşünürlerin görüşlerini uzlaştırmaya çalışır. Kant'a göre, “Bilgimiz deneyle başlar ama deneyden doğmaz.” Bilginin meydana gelebilmesi için deney kadar zihne de ihtiyaç vardır. Yani Kant'ın deyimiyle “Görü olmadan kavramlar boş, kavramlar olmadan görüler kördür.” Bilginin ham maddesi duyular aracılığıyla gelir. Bu ham madde zihnin a priori yani deneyden gelmeyen kategorileri içine girer. Bu kategorilerde form (şekil) 43 alarak akıl ilkeleri ile işlenir ve böylece bilgi meydana gelir. İşte biz nesneleri, olayları, dünyayı her insanda ortak olan bu kategorilere göre biliriz. Bu şekilde oluşan bilgimiz zorunludur, kesindir ve genel geçerdir. İnsanların edindiği bilgiler, ne dogmatiklerin ileri sürdüğü gibi mutlak ne de septiklerin iddia ettikleri gibi doğruluk ve kesinlikten uzaktır. Biz nesneleri, olayları, dünyayı zihnimizin kategorilerine göre biliriz. Bunlar da zorunlu, kesin ve genel geçerdir. Öyleyse bilinen bu bilgiler neyin bilgisidir? Ona göre bunlar fenomenal sahanın bilgisidir. Yani duyularla algılanabilen varlıkların bilgisidir. Fakat numen alanın bilgisini edinemeyiz. Çünkü numen alanı zihnin kategorilerine göre biçimlenmemiştir ve özü gereği gerçeği bilinmez. Örneğin; tanrı, ruh, ölümsüzlük gibi. Numen alanına ancak insanın içindeki ahlak yasasından hareketle ulaşılabilir. ç. Entüisyonizm (Sezgicilik) Entüisyonizm(sezgicilik), doğru ve kesin bilginin sezgi yoluyla elde edilebileceğini savunan felsefi akımdır. Sezgici filozoflar, sezgiyi duyudan ve akıldan farklı olarak insanda var olan özel bir bilgi yetisi olarak belirtirler. Sezgi; bütünü bir bakışta kavrayıp sezgilerle keşfetmedir. Entüisyonist filozoflar Gazali ve H.Bergson'dur. Gazali (1058-1111) Sezgici anlayışı Bergson'dan yüzyıllar önce Gazali'nin felsefesinde görürüz. Gazali, felsefeye şüpheyle başlar. Ona göre bilginin amacı mutlak hakikate ulaşmaktır. Bu hakikati bize ne duyularımız ne de aklımız kazandırabilir. Çünkü duyular aldatıcı ve aklımız ise çelişkili yargılar verebildiğinden yanıltıcıdır. Bunun için mutlak bilgiye yalnız iman (inanç) ile ulaşabiliriz. İman da kaynak olarak kalpten beslenir. Öyleyse mutlak bilgi Tanrı'da var olduğuna göre bu bilgiye yalnız kalp gözü ile ulaşabiliriz. Kalp gözü ile kavramak sezgi ile kavramak demektir. Kalp gözünün açılması için insan kalbini temizlemeli, onu çeşitli arzu ve isteklerin baskısından kurtarmalıdır. Kalp gözü açılan insan dış dünyayı ve metafizik sahayı bilir. Henri Bergson (1859-1941) Bergson sezgiyi zekâdan ayırır ve onun içgüdüden doğduğunu söyler. Sezgi ile zekâ birbirleriyle karşıt durumdadırlar. Zekâ; statik, hareketsiz bir varlık olan maddeyi bilebilir ama dinamik, canlı ve değişken olan hayatı bilemez. Çünkü hayat zaman içinde kavranabilir. Zaman ise mekân gibi ölçülüp hesap edilecek nitelikte değildir. O, bir değişme, bir oluş ve bir süredir. Öyleyse zaman ve mekân karşıtlığı aynı anda madde ve hayat karşıtlığını da ifade eder. Maddeyi hareketsiz bir varlık oluşu nedeniyle zekâ araştırır ve buradan doğa bilimleri oluşur. Fakat gerçekte var olan hareketsiz madde değil hayattır. Hayat ise değişmeyi, eylemi ve yaratmayı ifade eder. Sürekli bir oluş ve hayat atılımı (elan vital) olan akışın bilgisini sezgi elde eder. EŞLEŞTİRME TABLOSU SORULAR CEVAPLAR “Mutlak bilgi Tanrı'dadır. Buna da kalp gözü ile ulaşabiliriz.” diyen filozof kimdir? Sezginin zekâdan ayrı olduğunu ve içgüdüden doğduğunu söyleyen filozof kimdir? Bergson Kant “Doğru bilgi sezgi yoluyla elde edilir.” diyen görüş hangisidir? Kritisizm Bilginin hem akıl hem deneyden geldiğini savunan filozof kimdir? Entüisyonizm Rasyonalizmi ve empirizmi eleştiren felsefi akım nedir? Gazali “Bilgi zihin kategorilerince işlenir.” diyen filozof kimdir? İki defa kullanılan cevap: ............................. 44 Uygulayalım-5 Metinden hareketle metnin sonundaki kontrol tablosunda verilen fikirleri ilgili filozof kutucuğuna işaretleyiniz. d. Pozitivizm (Olguculuk) Pozitivizm, araştırma alanı olarak sadece olguları görür, bilgi kaynağı olarak onları kabul eder. Olguların dışında olan, yani deneye girmeyen her şeyi metafizik olarak niteler. Pozitivizmin kurucusu ve en önemli temsilcisi Auguste Comte (Ogüst Kont)'dur. Auguste Comte (1798-1857) Comte'un felsefede çıkış noktası, duyularımızın sağladığı bilgidir, olguların bilgisidir. Biz yalnız duyuların sağladığı olguların bilgisini elde edebiliriz. Bunun için olguların arkasında olanlarla uğraşmamalıyız. Kant, fenomen sahadakilerin bilinebileceğini savunduğu gibi Comte da olgusal olanların bilinebileceğini ileri sürer. Öyleyse olgulara dayanmayan, deneyle doğrulanamayan her tür bilgi anlamsızdır. Comte'a göre insan pozitif bir çağda yaşamaktadır. İnsan bu çağa uzun bir tarihsel sürecin sonucunda ulaşmıştır. Bu süreci Comte, üç hâl yasası dediği bir yasa ile açıklamaya çalışır. Bunlar; teolojik dönem, metafizik dönem, pozitif dönemdir.Aşağıdaki tabloda bu aşamalar ve özellikleri gösterilmektedir. Evren, Dünya ve Olayların Açıklanış Biçimi Ortaya ÇıkanÜrün Devam Ettiği Süre, Dönem Tanrısal kuvvetlerle Din Orta Çağın sonuna kadar sürer. 2. METAFİZİK DÖNEM Ruh, töz, kuvvet gibi metafizik ögelerle Felsefe 1789 Fransız İhtilali’ne kadar sürer. 3. POZİTİF DÖNEM Doğa yasalarıyla Bilim 1789 Fransız İhtilali’nden başlayıp günümüzde de devam eder. 1. TEOLOJİK DÖNEM e.Analitik (Çözümleyici) Felsefe Analitik felsefecilere göre felsefe alanında varlık, değer, tanrı gibi doğruluğu test edilemeyen metafizik görüşlere yer verilmemelidir. Onlara göre doğru bilgi test edilebilen yani doğrulanabilen bilgidir. Bunun için bilimsel olanla metafizik olanı birbirinden ayırmaya özen gösterirler. Felsefenin görevi düşünsel bir etkinlik olmaktan çok dildeki kavramları çözümlemek olmalıdır. Bunu gerçekleştirirken de sembolik mantık dili kullanılmıştır. Analitik felsefenin en önemli temsilcisi Ludwig Wittgenstein (Ludvig Vitgenştayn)'dır. 45 L. Wittgenstein (1889-1951) Wittgenstein'ın temel problemi; dilin dünyanın(gerçekliğin) bir resmini verip veremeyeceğidir. Diğer bir ifadeyle dil-dünya ilişkisidir. Ona göre dil, önermelerden oluşur ve anlamlı önermeler geçekliğin resimleridir. Dil ile gerçek aynı yapıya sahiptir. Dilin analizi aynı zamanda gerçekliğin analizidir. Ona göre “Üzerinde konuşulamayan şeyler hakkında susmak gerekir.” Çünkü yalnız dille ifade edilebilen şeyleri bilebiliriz. Böyle olunca dilin yapısı gerçekliğe de sınır koymaktadır. Neticede bu sınırların dışında kalanlar saçma ve anlamsızdır ve onların bilgi değeri yoktur. f. Pragmatizm (Yararcılık) Pratik değeri olan, başarı sağlayan, yararlı ve verimli olan her şeye itibar eden pragmatizm, gerçekliği ve doğruluğu yalnızca eylemlerin başarılı sonuç almasında bulur. Bu felsefi akımın kurucusu Charles S. Pierce(Çars Piırs, 1839–1914)'tır; ama onu sistemleştiren ise William James (Vilyım Ceymis)' tir. William James (1842-1910) W. James, “şimdiye kadar doğrular keşfedilir sanılırdı, oysa doğrular icat edilir” diyerek yeni bir doğruluk anlayışı benimser. Bundan dolayı, pragmatizme göre ezeli ve ebedi doğrular yoktur. Doğrular, hayatımızda bizim işimize yarayan, faydalı olan şeylerdir. Doğrunun değeri de bize sağladığı fayda ile ölçülür. “Yarar sağlayan bilgi doğru bilgidir.” diyen W. James, bilgi için geçerli olan bu kuralın ahlak ve din için de geçerli olacağı görüşündedir. Dinler manevi (ruhi) tatmini ve iç huzuru sağladıkları sürece doğru olabilirler. Pragmatizmin bir başka temsilcisi John Dewey'dir (Con Dövi, 1859–1952). John Dewey bilgiyi, insanın çevresiyle ilişkisinde karşılaştığı sorunların çözümünde kullanılan yararlı bir alet olarak nitelendirir. Bunun için Dewey'in bu görüşüne enstrümantalizm (aletçilik) adı verilir. Örneğin; ormanda kaybolmuş bir kişiye elinde bulunan harita çıkış yolunu buldurabiliyorsa haritanın bu bilgisi doğrudur. Eğer çıkış yolunu bulduramıyorsa yanlıştır. g. Fenomenoloji (Görüngü Bilim) Yunanca görünüş, görüngü demek olan fenomen sözcüğünden gelir. Fenomenoloji 20.yy.ın en önemli felsefi akımlarından biridir. Bu akımın kurucusuAlman filozofu olan Edmund Husserl'dir Edmund Husserl (1859–1938) E.Husserl fenomenoloji felsefesini, pozitivizmi eleştirerek kurar. Ona göre pozitivizm sadece duyusal verilere dayanarak yanılgıya düşmüştür. Oysa insanlar, nesne ve varlıkların özlerini kavrar. Bu özlere de salt öz denir. Örneğin; kırmızı, yeşil, üçgen vb. birer fenomendir. Biz, fenomenin içinde var olan özü bilincimiz ile yakalayabiliriz. Husserl bilimleri; olgu bilimleri ve öz bilimleri olarak ikiye ayırır. Örneğin; psikoloji olgu bilimidir, mantık öz bilimidir. Fenomenoloji aynı zamanda öze ulaşmak için kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemle bir fenomenin öz bilgisine varabilmek için önce verilmiş bilgileri ayıklamak gerekir. Husserl bu ayıklama işlemini paranteze alma olarak adlandırır. Paranteze alma; bir nesnenin özüne ulaşabilmek için onun özüne ait olmayan özelliklerin bir kenara konulmasını gerektirir. Nesnenin özüne ait olmayan ve insanın söz konusu öze ulaşmasını engelleyen ögeler, belirli bir süre için yok sayılır ve bu yolla özlerin kendilerine ulaşılır. Örneğin; bir masayı düşünüyoruz. Masanın şeklini, rengini attığımızda bilincimizde, onu masa yapan saf özü, idesi kalır. Bu özler, zaman ve mekâna bağlı değildir, ölçülüp tartılamazlar. İşte bu öze Husserl, salt öz adını verir. 46 Hu sse rl J.D ew ey me s W. Ja te om A.C FİLOZOFLARIN FİKİRLERİ Wi ttg ens tei n KONTROL TABLOSU Bilgi, nesnelere yüklenen özellikler atıldıktan sonra geriye kalan saf özle elde edilir. Bilgi, sorunların çözümünde yarar sağlayan alet gibidir. Duyularla elde edilen olguların bilgisine ulaşılır. Dilin sınırları dışında kalanlar anlamsız olduğundan bilgi değeri taşımazlar. Kaynakları ne olursa olsun bilginin elde edilmesi mümkündür. Doğrular hayatta işimize yarayan, fayda veren şeylerden oluşur. Uygulayalım-5 1. Bu bölümde münazara tekniğini kullanınız. 2. Bilginin kaynağında öğrendiğiniz rasyonalizm (akılcılık) ve empirizmin (deneycilik) konularını, değişik kaynaklardan da yararlanarak münazaraya hazırlık yapınız. Hazırlık aşamasında rasyonalizm ve empirizm bölümlerindeki bilgilerden faydalanınız. 3. 5- 7 kişilik üç grup oluşturunuz. a. 1. grup bilginin kaynağının akıl olduğunu savunurlar, b. 2. grup bilginin kaynağının deney olduğunu savunurlar, c. 3. grup münazarayı değerlendirir. 4. İlk turda gruplar 5'er dakikalık bir sunu yaparlar. 5. İkinci turda gruplar 5'er dakikalık bir savunma yaparlar. 6. 3. grubun değerlendirme sonucuyla münazaranın galibi grup belirlenir. MÜNAZARA DEĞERLENDİRME FORMU Çok Zayıf (1) DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ Zayıf (2) İyi (3) Çok İyi (4) Etkili bir sunum yaptı. Konuya hakimiyeti iyiydi. Fikirlerini örneklerle temellendirdi. Fikirlerini tutarlı bir şekilde savundu. Grup üyelerinin tamamı etkin olarak katıldı. Verilen sürede konusunu sundu. TOPLAM NOT: Değerlendirme grubundaki her üyeye bir form dağıtılır. Münazaranın bitiminde değerlendirme sonucu için üyelerin puanları toplanır. En yüksek puan alan grup münazara birincisi olur. 47 F. BİLGİ VE YAŞAM İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. “BEDAVA KONTÖR KAZANMAK İÇİN DUMAN YAZ 3445'E... ŞAKA BE ŞAKA SALDIRIYOR ADAMLAR...” SORULAR l l l Teknoloji bilgilerimizin araç gerece dönüşmüş hâlidir. Şu an bütün teknolojik ürünleri hayatımızdan çıkardığımızı hayal edelim. Nasıl bir yaşamımız olurdu? Gündelik, teknik, bilimsel, dinî veya sanatsal veya felsefî bilgilerimiz olmasaydı, kısacası hiçbir şey bilmeseydik nasıl bir yaşamımız olurdu? Daha çok şey bilirsek daha mutlu ve daha başarılı olur muyuz? Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Altı çizili sözcükleri de kullanarak metnin sonundaki alana “geçmişten günümüze bilginin insan yaşamındaki önemi” hakkında kendi düşüncelerinizi yansıtan bir deneme yazınız. 3. Hem metin içindeki hem de deneme içindeki sizin kullandığınız önemli sözcüklerin altını çizerek bu sözcükleri metnin yanındaki “Anahtar Sözcüklerim” adlı kutuya yazınız. “Bilgi nedir?” sorusu insanlığı yakından ilgilendirmiş ve insanı bu soruya cevap aramaya yöneltmiştir. Bilginin ne olduğu tam olarak belirlenmemekle birlikte, hemen hemen tüm meslekler, bilimler ve kültürlerde var olmaktadır. Günümüzde bilgi kavramını konu alan “bilgi teorisi, bilgi sosyolojisi, bilgi psikolojisi, bilgi ekonomisi, bilgi teknolojisi” gibi alanlarda çalışmalar yapılmaktadır. 48 Tarihsel süreç içerisinde insan bilgi gereksinimleri ni iki yolla gerçekleştirmiştir. İlki; insan tarafından oluşturulan bilgi kümesi arasından, gereksinim duyulan bilgiyi bulmaya çalışmaktır. İkincisi, bilginin bizzat üretilmesidir. İnsanın içinde yaşadığı dünya bilgi patlamalarının olduğu, bilginin aşırı bir artış gösterdiği dönem hâline gelmektedir. Fakat bilgideki bu artış insanı aynı oranda bilgili kılmamaktadır. İnsan bu bilgi bombardımanları içinde neyi, nasıl seçeceğini ve kullanacağını bilemediğinden yolunu karıştırma ve kaybetme korkusu yaşamaktadır. İnsan, İlk Çağdan itibaren varlık, bilgi, doğa, ruh, hayat, ölüm, insan vb. konular üzerinde düşünmüş ve bunlarla ilgili soruları yanıtlamaya çalışmıştır. Aristoteles'in dediği gibi “İnsan, doğası gereği bilmek ister.” İşte insan zihni düzensiz ya da gündelik denilen bilgilerle yetinmeyerek bilimsel bilgiye ulaşmıştır. Çünkü insan bilgiye duyduğu açlıkla kendi anlam dünyasını yenileme ihtiyacı içerisine girmiştir. Bilimsel bilginin kullanımıyla da insan hayatı kolaylaştırılmış ve yaşadığı doğaya hâkim olması sağlanmıştır. Yaşanılan dünya ve evren sürekli bir değişim içinde olduğundan insan bilgileri de değişmek zorundadır. Bilgi toplumu olabilmek için bilginin toplum içinde üretilmesi gerekir. Bilgiyi üretebilmek için de felsefeye gereksinim vardır. İlk Çağdan itibaren bilgi insan için kararlar almada ve temel gereksinimlerini gidermede ön planda olmuştur. Örneğin; bilgiyle ilgili çalışmalar insanlığın ilk dönemlerinde pratik hayatı kolaylaştırmaya yönelikken daha sonra insanın kendini, evreni ve hayatı sorguladığı entelektüel bir çalışma hâline dönüşmüştür. Hatta bu entelektüel dinamizm insanı toplumda lider, içinde geliştiği toplumu da diğer toplumlar arasında üst bir konuma getirmiştir. Günümüzde sanayi, teknik, ticaret, bilim, sanat gibi alanlarda bilimsel bilgiler ön plana çıkmıştır. İnsan hayatını biçimlendiren ve insanda aranılan özellikler bilimsel bilgi ve bunun neticesinde oluşan teknoloji yle ilişkilendirilmeye başlanmıştır. Bundan dolayı günümüzde başarı bilgiyle doğru orantılı hâle gelmiştir. 49 Anahtar Sözcüklerim II. ÜNİTE Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. Ekonomi biliminin temel kavramları 1. Bilimsel bilginin özellikleri nelerdir? Sıralayınız. 2. Bilgi ve bilgi aktı ne demektir? Açıklayınız. 3. Teknik ve teknoloji aynı anlamda kullanılabilir mi? Niçin? Tartışınız. 4. D. Hume'un nedensellik ilkesi eleştirisini açılayınız. 5. Doğruluk ve gerçeklik nedir? Açılayınız. biliminin temeldoğru kavramları B. Aşağıdaki cümleleri sağdaki kavram Ekonomi ve sözcükleri kullanarak olarak tamamlayınız. 1. Bilgi aktlarının kurulmasında belirleyici olan ……………….. 2.………….... güzelliklerin ortaya çıkmasını sağlayan bilgidir. Gerçeklik Suje Rasyonalizm 3. Bilinçten bağımsız olarak var olana …………… denir. Empirizm 4. Pyrrhon'a göre herhangi bir yargıdan kaçınmak insanda ………….. oluşturur. Sanat bilgisi 5. Doğuştan akılda hiçbir bilginin olmadığını savunan görüşe ………....denir. Ruh sukuneti C.Aşağıdaki ifadelerden doğru olanın sonuna (D), yanlış olanın sonuna (Y) harfi yazınız. 1. Gündelik bilgiler günlük deneyimlerin neticesinde oluşur. ( ) 2. Rasyonalizme göre doğru bilginin ölçütü sezgidir. ( ) 3. Bilgi, suje ile obje arasındaki ilişkiden oluşan üründür. ( ) 4. A.Comte olgulara dayanan ve deneyle elde edilen bilgilerin anlamsız olduğunu belirtir. ( ) 5. Genel geçer bilgiden ilk kez şüphe edenler sofistlerdir. ( ) 6. Felsefi bilgiyle insan kendini, evreni ve toplumu tanımak ister. ( ) 7. Uygun olma, tümel uzlaşım, apaçıklık gibi kavramlar bilginin doğruluk ölçütüyle ilgilidir. ( ) Ekonomi biliminin temel kavramları Ç. Aşağıdaki soruların doğru cevabını işaretleyiniz. 1.Aşağıdaki sorulardan hangisi epistemolojinin alanına girmektedir? A) Meşruiyetin ölçütü nedir? B) İdeal bir düzen olabilir mi? C) İyi neye denir? D) Bilginin kaynağı nedir? E) Güzel nedir? 2. I. Herhangi bir milletin, ırkın, dinin malı olmaması. II. Genel geçer bilgiler ortaya koyması veya bilgilerin kişiden kişiye farklılık göstermemesi. III. Belli bir yöntemin kullanılması. IV.Aynı koşullarda aynı sonucu vererek yinelenebilmesi. Yukarıda bilimsel bilginin bazı özellikleri açılanmıştır. Bu açıklamalardan hangisi seçeneklerde verilmemiştir? A) Nesnel B) Olgusal C) Tekrarlanabilir D) Sistemli ve düzenli E) Evrensel 50 45 3. “Herhangi bir bilginin nesnesi ile örtüşmesi ve ona uygun olma durumudur.” Yukarıdaki açıklama aşağıdakilerden hangisine ait bir tanımlamadır? A) Suje B) Gerçeklik C) Temellendirme D) Obje E) Doğruluk 4. Kant, bilgi teorisinde(epistemoloji) akıl ve deneyin bilgi edinmede ortak bir tutumla gerekli olduklarını, tek başına akıl ve deneyin yetersiz kalacağını ifade etmiştir. Kant bu görüşüyle aşağıdaki akımlardan hangisini savunmuştur? A) Kritisizm B) Pozitivizm C) Rasyonalizm D) Entüisyonizm E) Empirizm 5. İnsanın günlük yaşamında bir-iki tecrübeden genellemelere ulaşması şeklinde ortaya çıkan bilgidir. Örneğin, midesi ağrıyan birinin kekiği kaynatıp içtikten sonra ağrısının geçmesi üzerine “Kekik suyu mide ağrısına iyi gelir.” demesi. Buna göre aşağıdakilerden hangisi gündelik bilgiye ait değildir? A) Kavak ağaçlarının yapraklarını erken dökmeye başlaması o seneki kışın sert geçeceği anlamına gelir. B) Geceleri gökyüzünde yıldızlar varsa sonraki günün güneşli olacağı anlamına gelir. C) Soğuk algınlığına nane limon ve ıhlamur iyi gelir. D) Migren, bir baş ağrısı hastalığıdır. E) Güneş batımında ufuktaki bulutların kızarması bir sonraki günün yağmursuz olacağı anlamına gelir. Ekonomi biliminin temel kavramları D. Aşağıdaki kavramları doğru tanımlarıyla eşleştiriniz. o Empirizm o Septisizm o Dogmatizm o Fenomenoloji o Teknik o Rasyonalizm o Temellendirme o A posteriori o Kritisizm o Obje o Entüisyonizm o Tutarlılık 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Bilginin mümkün olmadığını savunan görüş. Bir önermenin diğer önermelerle çelişmemesi durumu. Sonradan kazanılan, dış dünyadan elde edilen bilgiler. Sezgicilik. Bilginin oluşumunda etkili olan bilinen ve kavranan nesneler. Doğadaki nesneleri araç hâline dönüştüren bilgi. Bilginin kaynağında deneyin olduğunu öne süren görüş. Bir önermeyi doğrulayacak dayanak ve gerekçeler bulma işlemi. 9. Görüngü bilim. 10. Bilginin kaynağını akıl olarak gören görüş. 11. Bilginin mümkün olduğunu savunan görüş. 12. Bilginin oluşumunda hem aklın hem de deneyin etkili olduğunu savunan tenkitçi görüş. 51 Ekonomi biliminin temel kavramları E. Aşağıda verilen sorulara göre bulmacayı tamamlayınız. 1 2 3 4 5 7 6 8 9 10 11 13 12 14 15 16 17 18 19 20 SOLDAN SAĞA YUKARIDAN AŞAĞIYA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 8. 11. 14. 7. Deneyim ve tecrübeyle elde edilen bilgi türü. 9. Şehir şehir dolaşarak hitabet, siyaset konusunda para karşılığı ders veren gezgin öğretmenler grubu. 10. Suje ile obje arasındaki ilişkilerde kurulan bağlar. 12. Zihnin doğuştan boş bir levha olduğunu savunan filozof. 13. Bilginin olgulardan oluştuğunu savunan görüş. 15. Bir önermenin hem açık hem de seçik olması durumu. 16. Bilginin doğuştan olduğunu belirten genel kavram. 17. Bilginin akılla elde edildiğini savunan görüş. 18. Tez, antitez ve sentez şeklinde ilerleyen yöntemin adı. 19. Faydacılık anlamına gelen felsefi yaklaşım. 20. Doğru ve kesin bilginin sezgi ile elde edileceğini savunan görüş. Kant'ın bilgi konusundaki felsefi yaklaşımının adı. Sokrates'in bilgi doğurtma anlamına gelen yöntemi. Kişisel, öznel. Matematiğin içinde bulunduğu düşünsel bilim grubu. Suje ile obje arasındaki etkileşim sonucu oluşan ürün. Aletçilik, araççılık anlamına gelen felsefi akım. Bilginin nesnesi ile örtüşmesi. Bilginin mümkün olmadığını savunan görüş. Sokrates'in alay anlamına gelen yöntemi. 52 48 III. ÜNİTE VARLIK FELSEFESİ A. VARLIK FELSEFESİ NEDİR? 1.Varlık Felsefesi 2. FelsefeAçısından Varlık 3. Metafizik- Ontoloji B. VARLIĞAİKİ FARKLI YAKLAŞIM C. VARLIK ÜZERİNE FELSEFİ SORULAR Ç. VARLIĞIN NİCELİĞİ VE TEMELNİTELİĞİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER 1.Varlığın Niceliği İle İlgili Görüşler 2. Varlığın Ne Olduğu (Niteliği) Problemi D. ÇAĞDAŞ VARLIK FELSEFESİ 1.Yeni ontoloji 2. Pragmatizm (Faydacılık) 3. Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk) E. BİR VARLIK OLARAK İNSAN Temel Kavramlar Öz Töz İde Oluş İdeal Varlık Real Varlık Nihilizm Fenomen Realizm Metafizik Plüralizm 53 Diyalektik İdealizm Monizm Determinizm Fenomenoloji Materyalizm A. VARLIK FELSEFESİ NEDİR? Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve önermeleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Gerçekten ben var mıyım? Yoksa ben çılgın bir filozofun zihnindeki bir çizgi miyim? Ohhh! Bu nasıl mümkün olabilir? Trafik canavarı iş başında Harvey Frizelsteen 2009 SORULAR l l l l Her gün birçok insanın ölümüne neden olan trafik canavarı gerçek bir varlık mıdır? Niçin? İnsan zihninden bağımsız olan veya insan zihninin ürünü olarak ortaya çıkan varlıklar neler olabilir? Boş bırakılan alanlara yazınız. a. İnsan zihninden bağımsız olan varlıklar b. İnsan zihnine bağlı oluşan varlıklar …………………………………. ………………………………… …………………………………. ………………………………… …………………………………. ………………………………… Sizce varlık nedir? Dünya vardır. Duygu vardır. l Değerler vardır. Yandaki önermelerde kaç türlü l Geometride üçgen, kare gibi şekiller vardır. varlıktan bahsedilmektedir? l İnsan vardır. l Akıl vardır. l 23847 gibi 5'ten büyük sayılar vardır. l Tanrı vardır. Karikatürdeki varlığın kendi kendine sorduğu sorular üzerinde daha önce düşündünüz mü? l l l 54 1. Varlık Felsefesi Uygulayalım-1 1. Aşağıdaki metni ve görselleri inceleyiniz. 2. Metinden hareketle kaç tür varlık olduğunu belirtiniz. 3. Verilen görsellerin hangi tür varlıklara örnek olabileceğini düşünerek görsellerin altında bulunan boşluklara yazınız. 4. Metne göre varlık felsefesi nedir? 5. Metni dikkate alarak metnin sonundaki alana gerçek ve düşünsel varlıklara örnekler yazınız. Günlük yaşamda algılarımızla kavradığımız nesnelerin var olduğu kabul edilir. Örneğin; şu ağaç vardır, şu masa vardır, şu araba vardır gibi. Dışımızdaki bu tek tek nesneler birbirinden ayrı ve bilincimizden bağımsız olarak vardır. Biz onları algılasak da algılamasak da onlar vardır. Gerçek var olan alanında biriciklik, teklik söz konusudur, olup biten hep bir kereliktir, tekrarlanmaz. Örneğin; doğa olayı olarak yağmur, hep aynı yasaya göre aynı yasalılığa uyarak yağıyor olsa bile her yağmur bir öncekinden farklıdır. Bu anlamda biriciklik taşır. Gerçek var olanlar dünyası bir değişme ve oluş dünyasıdır. Bu türden var olanlara gerçek var olan denir. 6 825 19 32 Bir de insan zihnine bağımlı olan yani onun ürünü olan varlıklar söz konusudur. Bunlar belirli bir zamanda ve yerde değildirler. Oluş hâlinde olmadığı için meydana gelmez, değişmez, hep kendi kendisiyle aynıdır. Örneğin; geometrinin şekilleri, sayılar, zihnin yarattığı varlıklar değerler gibi. Bunlara ise ideal var olan (düşünsel) adı verilir. Doğal yaşamda varlığın ne olduğuna ait bir soru sormayız. Bu soruyu bilim alanlarında çalışan bilim adamları da sormazlar. Gündelik bilgi ve ilgilerimizin dışına çıkarak “Varlık nedir?”sorusuyla karşı karşıya kaldığımız bu alan varlığın ne olduğunu soran ve bu soruya cevap vermeye çalışan varlık felsefesidir. Varlık felsefesi, varlığın ilk nedenleri ve ilk ilkelerini konu edinir. Varlık felsefesi genel anlamda varlığın anlamını, özünü, var olanın yapısını, türlerini, biçimlerini, ilkelerini inceleyen bir felsefe disiplinidir. 4 74 Varlıkla ilgili her tür konu ve soruyu kendine problem yapan varlık felsefesi, felsefenin önemli disiplinlerinden biridir. Kısaca söylemek gerekirse varlıkla ilgili her şey varlık felsefesinin konusunu teşkil eder. Gerçek Varlıklar Düşünsel Varlıklar 55 2. Felsefe Açısından Varlık Düşünelim Sorgulayım-1 Aşağıda verilmiş olan felsefenin varlığa bakışı ile ilgili metni okuyarak soruları tartışınız. Felsefe ortaya çıktığı andan itibaren varlığı bir konu olarak araştırmaya başlamıştır. Bu anlamda varlık felsefesi ilk felsefe disiplinleri arasında yeralır. Varlıkla ilgili tartışmalar ilk çağlardan günümüze kadar süregelmiştir. Felsefe, varlığa eleştirel bir tavırla yaklaşır. Felsefenin varlık hakkında sorduğu ilk soru şudur Gerçekten bir şey var mıdır? Var ise bu şeyin özü nedir? Felsefe varlığı bir yönü ile değil genel olarak ele alır. Filozoflar, varlığı madde cinsinden bir şey olarak tanımlayabildiği gibi, idea, yani düşünsel bir şey olarak da tanımlayabilirler. Varlığı statik (durağan) bir açıdan değerlendirebildikleri gibi, oluş ya da değişme açısından da ele alabilir. Bilimin kabul ettiği nesnelerin varlığı problemi, felsefenin de araştırma alanına girer. Örneğin görerek algıladığımız bir ağacın, bakış açımıza göre değişen bir görünüşü olduğu hâlde biz bütün bu değişmeler içinde ağacı hep aynı ağaç varlığı olarak kabul ederiz. O hâlde Bu ağacın varlığı nedir? sorusunu daha da genişletip Varlık nedir? şeklinde sorabiliriz. Varlık ile ilgili soruyu soran ve varlığı açıklamak isteyen felsefeye metafizik ya da ontoloji adı verilir. “Deneysel bir gerçekliğe sahip ve duyularımızla algıladığımız şu ağaç vardır.” dediğimizde, duyularımızla algıladığımız bu ağaç gibi dünyada sayısız ağacın var olduğunu düşünürüz. Bunların her biri farklı bir ağaçtır fakat önceki algıladığımız ağacın birebir kendisi değildir. Her ağaç bir ağaç özünü içerir ve bu öz ile bir ağaç olur. O hâlde “Öz nedir?” Bu soruya deneysel olarak cevap verilemez. Deneysel olarak cevap ancak bilim sahasında olur. Çünkü bu öz duyularla algılanamaz. Öz, düşünceyle ilgili olduğundan ancak onunla kavranabilir. Metafizik bu özleri araştıran bir alandır. 1. Felsefe varlığa hangi tavırla yaklaşır? 2. Felsefenin varlık hakkında sorduğu sorular nelerdir? Tahtaya alt alta gelecek şekilde yazınız. 3. Felsefe varlığı hangi yönlerden ele alır?Açıklayınız. 4. Aşağıdakilerden hangisi varlık felsefesinin bir sorusu olamaz? Niçin? l Var olan şeyin özü nedir? l Gerçekten bir şey var mıdır? l Bilginin kaynağı nedir? 3. Metafizik Ontoloji Uygulayalım-2 1. Aşağıdaki tanım ve kavram şemalarını inceleyiniz. 2. Aşağıdaki metinden hareketle tanım ve kavram şemalarında boş bırakılan alanları şemaların altında verilen metinden hareketle uygun kavramalarla doldurunuz. 3. Leibniz'in aşağıdaki “Töz ve Evren” metnini okuyarak Leibniz'in düşüncelerine katılıp katılmadığınızı gerekçesiyle boş bırakılan alana yazınız. 4. Bazı öğrencilerden yazdıklarını okumaları istenir. Tanım Şeması Felsefe varlığı bir yönüyle değil ……………. olarak ele alır. Aristoteles'in yazılarını düzenleyen öğrencileri, fizikle ilgili yazılardan sonra gelenlere ……… …………….. adını vermişlerdi. Varlığı, var olanları bir bütün olarak ele alıp inceleyen felsefe konusuna ……………….(varlık bilim) denilir. Ontoloji ise Yunanca bir kavramdır. Bu kavramı felsefede ilk kullanan ……………................... 56 VARLIK FELSEFESİ ONTOLOJİ ............................. ..................................................................... Logos Meta ..................................... Fizik Ötesi Varlık Bilim Metafizik, kelime anlamı “fizikten sonra gelen” ya da “fizik ötesi” anlamına gelir. Aristoteles'in yazılarını düzenleyen öğrencileri, fizikle ilgili yazılardan sonra gelenlere meta ta physika” adını vermişlerdi. Daha sonra bu yazılar felsefenin ana alanlarından biri olan “metafiziği” ifade etmek için kullanılmıştır. Aristoteles, metafiziğin konusunu “varlığın ilk nedenleri yani varlığın temel ilkeleri'' olarak belirlemiştir. Klasik metafiziğin konuları Tanrı, ruh, evren ve bunlara ait sorular üzerinedir. Metafiziğin varlıkla ilgili en önemli sorularını şu şekilde sıralayabiliriz: Ruh nedir? Ölüm ötesi yaşam var mıdır? Evrenin bir başı ve sonu var mıdır? İçinde yaşadığımız evren kendiliğinden mi oluşmuştur yoksa bir yaratıcısı var mıdır? Evrenin başı ve sonu varsa evren olmadan önce ne vardı? Evren yok olunca ne olacak? Bu ve buna benzer sorular insan zihnini devamlı meşgul eder. İnsan bu soruları salt aklıyla ne çözebilmekte ne de göz ardı edebilmektedir. Ontoloji ise Yunanca bir kavramdır. Bu kavramı felsefede ilk kullanan 17. yüzyılda Christian Wolff' tur. Varlığı, var olanları bir bütün olarak ele alıp inceleyen felsefe konusuna Ontoloji (varlık bilim) denilir. Ontolojik anlamda varlık bir tek şeydir; yani cevherdir. Cevher var olmak bakımından diğer var olanlar tarafından da paylaşılan bir özelliğe sahiptir. Var olan varlığın içindeki birçok şeyi işaret eder. Örneğin taş, ağaç, masa, insan, varlığın içindeki birçok şeydir; varlık ise felsefe açısından taş, ağaç, masa, insan vb. gibi birçok şeyi kapsayan tek bir şeydir. Bazı düşünürlere göre ontolojik alanda varlığın kendisi en son şeydir. Var olanın arkasında metafizik bir temel yoktur. Bu konuda 18. yy da Immanuel Kant; Tanrı, evren, ruh, ölümsüzlük gibi deney alanlarını aşan soyut nesnelere sentetik apriori önermeler açısından kesin bir cevabın verilemeyeceğini ifade ederek klasik anlamda metafizik kavramları kabul etmez. Kant'a göre anlama yetisinin kavramları ancak deney ile geçerlidir. Metafizik bize sağlam bilgiler vermediğinden olgusal değildir ve metafizik kavramlar deneylenemez. Kant'ın bu tavrı metafiziğin “bilgi değeri” üzerine olumsuz yaklaştığını göstermektedir. Bazı düşünürler ise son noktadaki esas varlığın metafizik unsurlar içerdiğini ileri sürmektedirler.18. yy.da olumsuz bir anlam kazanan metafizik 19. yy.da yeniden felsefe sahnesine çıkmıştır. Fıchte (Fihte,1762–1814), W. Schelling (Şeling,1775–1854), George Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) gibi Alman idealistleri metafizik sistemlerini kurmuşlardır. Hegel, metafiziği aklın nesnelere bakış biçimi, aklın dünyayı yorumlaması olarak görür. 20. yy’da Nicolai Hartman(Nikolay Hartman), “yeni ontoloji” adıyla yeni bir varlık felsefesi ortaya koyarak klasik metafiziği sona erdirmeye çalışmıştır. 57 Metafizikle ontoloji arasındaki ilişki keskin sınırlarla birbirinden ayrılamayan bir ilişkidir.konusu itibarıyla metafizik ontolojiden daha kapsamlıdır. Metafizik hem fiziksel evreni (onun ilkesini açıklamak bağlamında) hem de fizikötesini kendisine inceleme konusu olarak alırken, ontoloji kendisini sadece varolanla sınırlandırır. Bu açıdan doğa ve beşeri bilimler araştırma konuları itibarıyla daha çok ontolojiyle ilgiliyken, felsefe en azından konuları itibarıyla metafiziği görmezden gelemez. Felsefe sorduğu sorular bağlamında metafizik ve ontolojiyi birlikte değerlendirir. Bu değerlendirmenin filozoflara, felsefe okullarına göre değiştiği gözden uzak tutulmamalıdır. Ontoloji, doğası gereği kendisini var olanla sınırlayan bilimlerle ilişkilidir. Töz ve Evren … Bundan başka her töz bütün bir evren gibidir; Tanrı'nın yahut bütün bir evrenin aynası gibidir. Bir şehir, ona başka başka yerden bakmakla nasıl türlü türlü tasvir edilmiş olursa tözlerin her biri de Tanrı veya evreni kendine göre ifade eder. Böylece evren bir bakıma kaç tane töz varsa o kadar defa çoğalmıştır, denebilir. Hatta denilebilir ki her töz bir bakıma Tanrı'nın sonsuz bilgeliğinin, sınırsız kudretinin karakterini taşır ve onu elinden geldiği ölçüde taklit eder. Çünkü karışık olmakla beraber, evrende şimdi ve gelecekte ne olup biterse hepsini ifade eder. Bunun da sonsuz bir algı yahut bilgiyle bir benzerliği vardır; bütün öteki tözler de sırayla bunu ifade ettiklerinden ve kendilerini buna uydurduklarından, denilebilir ki bu töz, yaratanın sınırsız kudretinin taklidi olarak kudretini bütün ötekiler üzerine yayar. W. Leibniz, Metafizik Üzerine Konuşma, 58 B. VARLIĞA İKİ FARKLI YAKLAŞIM Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve metni inceleyerek soruları cevaplayınız. Bir filozof “Evren nedir?”, “Varlık nedir?”, “Canlılık ne demektir?”, “İnsan nedir?” diye sorar. Bir bilim insanı olan biyolog ise örneğin “Farelerin yaşam alanları nerelerdir?”, “Genetik yapıları nasıldır?” gibi daha özel alanlarla ilgili sorular sorar. SORULAR l Bir biyolog hangi olguları hangi yöntemle araştırır? l Diğer bilim dallarına örnekler vererek hangi konuları araştırdıklarını söyleyiniz. l Felsefeci ile bilim insanın ortak araştırma konuları neler olabilir? l Sizce bir filozof ile bir bilim insanının varlığı ele alış tarzlarındaki en önemli fark nedir? 59 Düşünelim Sorgulayım Aşağıdaki metni okuyunuz ve metnin sonunda sorulan sorular üzerinde düşünerek sınıfta tartışınız. Varlık, hem bilimin hem de felsefenin konusudur. Varlık başlangıçta doğa filozoflarının ilgilendiği bir problemdir. Doğa filozoflarına göre evrenin de bir ilk biçimi “arkhe” vardır. Her şey arkhenin dönüşümü sureti ile gördüğümüz hâlini alır. Thâles'e göre ilk arkhe “su”dur. Herakleitos'a göre ateş Demokritos'da atomdur. Diğer filozoflar da ilk arkheyi farlı şekillerde tanımlamışlardır. Bilim varlığın olup olmadığından kuşku duymaz, inceleme alanındaki farklı nesneleri bir gerçeklik olarak kabul edip o şekilde inceler. Bilimin konusunu; nesnel Bilgi Notu olgular ile doğrudan ya da dolaylı olarak gözlemlenebilir ve üzerinde deney yapılabilir şeyler oluşturur.Bilimin Determinizm: Doğada her olayın bir nedeni varlığa yaklaşımı indirgemeci felsefenin yaklaşımı ise olduğu ve aynı nedenlerin aynı sonuçları doğurduğu ilkesidir. bütüncül açıdandır. Bilim, varlıklar ve olaylardan elde edilen bilgileri inceleyerek neden sonuç açısından ele alıp inceleyerek orada geçerli olan yasaları bulmaya çalışır . Bilimin varlık hakkındaki kesin ve doğru bilgi vermesini sağlayan en önemli özelliği, kullandığı deneysel yöntemdir. Bilimler geniş bir yelpaze içinde yer alır. Örneğin; fizik maddi varlığı, biyoloji canlı varlığı, matematik ve mantık da ideal varlığı araştırır. Felsefe, varlığı incelerken hem olgular dünyasındaki, hem de düşünsel alandaki varlığı kendine konu edinir. Kısacası felsefe varlığı incelerken bir bütün halinde inceler. Felsefe ile bilimin varlığı ele alışlarını örneklendirmeye kalkarsak şu şekilde belirtebiliriz. Felsefi bilgi, adeta bir şehrin ortasındaki yüksek kule gibidir. Kulenin şehre bakan birçok pencereleri vardır. Her pencere'den (her ilim'den) şehrin belli bir kısmı görünür fakat kulenin en üst noktasında bulunan felsefi bilgi penceresinden bütün şehri temaşa etmek kabildir. Başka deyişle, felsefi bilgi sayesinde insan, herhangi bir meseleye, sadece tek bir yönüyle değil, mümkün olan bütün yönleriyle bakmak imkânını kazanır. Mesela bir fizikçi veya kimyacı, yahut hukukçu, iktisatçı vs., bu hadiseyi sadece kendi açısından görürken bir filozof , aynı hadiseye bütün açılardan bakmak imkânına sahiptir. SORULAR 1. Felsefe ile bilimin varlığa bakışları arasındaki farklar nelerdir? 2. Bilim, varlık hakkında kesin ve doğru bilgiyi neye dayanarak vermektedir? 3. Determinizm ilkesinin geçerli olduğu bir bilgiye örnek veriniz. 4. İnsan felsefi bilgi sayesinde nasıl bir bakış açısı kazanır? Belirtiniz. Felsefe B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z ? Hava titreşimlerinden ibaret olan ses olayının ilk mantıklı izahını Farabi yaptı. O, titreşimlerin dalga uzunluğuna göre azalıp çoğaldığını deneyler yaparak tespit etti.Bu keşfiyle musiki aletlerinin yapımında gerekli olan kaideleri buldu. Aynı zamanda tıp alanında çalışmalar yapan Farabi, bu konuda çeşitli ilaçlarla ilgili bir eser yazdı. Farabi insanı tanımlarken “Alem büyük insandır; insan küçük alemdir.” diyerek bu iki kavramı birleştirmiştir. İnsan ahlakının temeli, ona göre bilgidir; akıl iyiyi kötüden ancak bilgiyle ayırır. 60 C. VARLIK ÜZERİNE FELSEFİ SORULAR Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. SORULAR l l l Bir şeyleri duyularımızla kavrayamadığımızda onların varlığını reddedebilir miyiz? Evrendeki görünen ve görünmeyen her şeyin bilgisine sahip olabilir miyiz? Sizin varlığınız dışında kalanlar hayalden mi ibarettir? Açıklayınız. Uygulayalım Aşağıda bir kavram şeması ve bir metin verilmiştir. Metinden hareketle kavram şemasını doldurarak metnin sonundaki soruları tartışınız. GERÇEKTEN BİR ŞEY VAR MIDIR? Yoktur: Görüş : ........................................................ Temsilcileri :......................................................... ......................................................... Vardır: Görüş : ......................................................... Temsilcileri :.......................................................... .......................................................... 61 Bir şeyin gerçekten var olup olmadığı sorusu, felsefe tarihinde ontolojinin temel sorularından birisi olmuştur. Bu konu hakkında İlk Çağdan günümüze kadar farklı uğraş alanları ve farklı düşünceler olagelmiştir. Yine de ne kadar farklı bakış açıları ve sorunla uğraşıyor olsalar da öncelikle bütün düşünürlerin cevap vermek zorunda olduğu soru “Bir şey gerçekten var mıdır? (varlık var mıdır?)” sorusudur. Bu soru varlık felsefesinin en temel sorusudur. Bu soruya ilişkin “Bir şey gerçekten yoktur.”(varlık yoktur), “Bir şey gerçekten vardır.”(varlık vardır), şeklinde iki temel cevap verilmiştir. “Bir şey gerçekten var mıdır?” Sorusuna “Yoktur” diye cevap veren “Nihilizm” ile “Taoculuk” bu kategorideki görüşler arasında yer alır. a. Nihilizm (Hiççilik) Hiçbir değer, ilke, kural tanımayan bir görüştür. “Varlık var mıdır?” sorusuna “yoktur” diye cevap veren bir felsefi düşüncedir. Nihilizm, hem bilgi felsefesi hem değer felsefesi hem de varlık felsefesi ile ilgili bir tutumdur. Ontolojik anlamda “Varlık yoktur.” diyen nihilizm, epistemolojik anlamda bir doğruya ulaşılamayacağını iddia eder. Değer anlamında ise herhangi bir kuralı, ahlaki ilkeyi kabul etmez. Nihilizm'e göre gerçekten “bir şey” yoktur. Friedrich Wilhelm Nietzsche (Niçe, 1844-1900): Felsefe tarihinde nihilizm denince akla gelen ilk filozoftur. Toplumsal normları ve değerleri topyekûn inkâr eder. Evrende nesnel bir düzen olmadığını, bunun bir yanılsama olduğunu ileri süren Nietzsche; insanların çaba ve mücadelesin boşuna olduğunu söyler. İnsanın Tanrı tarafından yaratılmış özel bir varlık olduğu fikrinin bir masaldan başka bir şey olmadığını ileri sürer. Taoizm; Lao Tse'nun (Lao Tuzu) kurduğu bir öğretidir. “Taoculuk” gerçeğin tüm çeşitliliğine karşılık bir “Tao” olduğunu ve bunun görüntüsün, maddesinin, biçiminin ve adının olmadığını savunur. Tao'ya göre aldatıcı dünya varlıktan yoksundur. Ona göre tek gerçek Tao'dur. Tao, evrenin düzenidir. Tao, ezeli ve ebedidir. Kişi, Tao'ya uygun hareket ettiği zaman Tao, söz konusu varlığın karakteri ya da erdemi olur. Taoizme göre Tao'ya aykırı hareket etmemek gerekir. İnsan kendi kendisini tanıyınca Tao ve evren ruhu ile birleşir. Görünüşlerdeki bütün çelişkiler Tao'da ortadan kalkar. Gözlem ve düşünce ile Tao bilinemez. Bu birleşme mistik bir tecrübe ile olabilir. Tao ile birleşen insan aldatıcı dünyadan uzaklaşarak ölümsüzlüğe ulaşır. b. Realizm (Gerçekçilik): Genel olarak olguları ne kadar aykırı görürlerse görsünler, oldukları gibi, nesnel olarak ve dürüstçe kabul etme tavrı veya belli bir kategoriye giren varlık ya da nesnelerin zihinden bağımsız olduklarını öne süren öğretidir. Bu genel realizm tanımı dışında özel anlamda ontolojik realizme göre biz insan varlıkları, bizden tamamen bağımsız var olan bir dünyada yaşamaktayız. Bu dünyanın bizden bağımsız olan olgularının büyük bir bölümünü bilebilsek dahi, henüz bilgisine erişemediğimiz bizim kavrayışımız dışında olgular vardır. Realist filozoflar, varlık problemini çok farklı biçimlerde ele almışlardır. Bundan dolayı da çok farklı öğretiler ortaya çıkmıştır. Realistler şu sorulara cevap vermek durumundadır: “Varlık varsa bu varlık ne türdendir?, Varlık birlik midir çokluk mudur?”, “Varlığın nicelikleri ve temel nitelikleri nelerdir?”gibi. Örneğin, Platon bu türden sorulara “Varlık ideadır” derken Marx varlığı madde türünden bir şey olarak görmektedir. 1. Aşağıdaki sorularda boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. a. Varlık yoktur, diyen görüşe ………………….denir. b. İnsanın Tanrı tarafından yaratılmasını masal olarak nitelendiren filozof……………….. c. ……………………göre aldatıcı dünya varlıktan yoksundur. ç. Belli bir kategoriye giren varlık ya da nesnelerin zihinden bağımsız olduklarını kabul eden görüş……………… 2.Aşağıdaki kavramları kısaca tanımlayınız. Nihilizm/nihilist : ………………………………...............................................……………. Realizm/realist :…………………………………..........................……………………….. Taoizm/tao :……………………………..........................…………………………….. 62 Ç. VARLIĞIN NİCELİĞİ VE TEMEL NİTELİĞİ İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER Hazırlanalım Aşağıdaki görseli inceleyerek soruları cevaplayınız. Bir göl kenarında oturup kendinizin ve dış dünyanın varlığı ile ilgili düşünüyor olsaydınız aşağıdaki sorulardan hangisi üzerine daha çok düşünürdünüz? Niçin? SORULAR Hayvanlar ve bitkiler canlı mıdır? l Gördüğüm şu göl, bir yanılsama olabilir mi? l Varlık nedir? l Var olan her şey madde türünden midir? l Ruhsal ve ideal varlıklar, gerçekten var mıdır? l Her şey değişiyor gibi görünüyor. Peki, gerçekten de her şey değişir mi? Her şey değişirse ben nasıl hâla aynı kişi olarak kalabiliyorum? l Maddenin en küçük parçası nedir? l Evrende kaç tür varlık vardır? l Beden ve ruh arasında nasıl bir ilişki vardır? l “Gerçekten bir şey var mıdır? Var olan gerçekten nedir? Varlık değişken midir? Varlık bir midir, çok mudur? Evrende düzen var mıdır? Evren sonlu mudur sonsuz mudur? Evrende bir amaçlılık var mıdır?” gibi sorular varlık felsefesinin cevap aradığı temel sorulardandır. 63 1. Varlığın Niceliği İle İlgili Görüşler Uygulayalım-1 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metindeki bilgilerden hareketle kavram haritasındaki boşlukları tamamlayınız. 3. Kontrol tablosundaki soruları okuyarak metinden hareketle uygun kavramların altındaki kutucukları işaretleyiniz. Niceliksel anlamda; varlık bir midir, yoksa birden çok mudur? sorusuna cevap veren farklı görüşler vardır. Bu görüşler; monizm(tekçilik), düalizm (ikicilik) ve plüralizm (çokçuluk)dir. Monizm (tekçilik);var olan her şeyin tek bir gerçeklikten oluştuğu yanıtını veren görüştür. Örneğin; idealist bir varlık teorisi geliştiren Hegel, monist bir filozoftur. Düalizm (ikicilik);varlık anlayışı olarak birbirine indirgenemeyen iki varlık ilkesinin olduğunu kabul eden görüştür. Örneğin; düalist bir anlayışa sahip olan Descartes'a göre varlığın temelinde birbirine indirgenemeyen iki ayrı töz bulunmaktadır. Bunlar; ruh ve bedendir. Plüralizm(çokçuluk); gerçekliğin açıklamasının ancak birden çok ilkeyle mümkün olabileceğini ileri süren görüşe verilen addır. Evrenin yaratılması, varoluş sürecinin işlemesi ve varlıkla ilgili kategorilerin ortaya çıkışında tek belirleyicinin değil, ikiden fazla belirleyicinin olacağını ileri süren bir görüştür. Empedokles; kendinden önceki doğa düşünürlerinin temel öge (arkhe) olarak belirlediği, su, ateş ve havaya, toprak ögesini de ekleyerek hepsini bir arada kullanan plüralist anlayışa sahip bir filozoftur. Var olanın niceliği nedir? SORULAR Monizm Düalizm Plüralizm “Var olan her şey tek bir gerçeklikten oluşmuştur.” diyen görüş nedir? “Evrenin yaratılması ve varlıkla ilgili kategorilerin ortaya çıkışında ikiden fazla belirleyici etken vardır.” diyen görüş nedir? Varlık vardır fikrini hangi akım/akımlar benimser? Ruh ve bedeni varlığın temeline yerleştiren Descartes'ın benimsediği anlayışa ne denir? Empedokles toprak, su, ateş ve havayı varlığın temel ögeleri olarak belirtirken hangi akımı benimser? Hangi akım birbirine indirgenemeyen iki varlık ilkesini benimser? 64 2. Varlığın Ne Olduğu Problemi (Varlığın Niteliği) Uygulayalım-2 1. Aşağıdaki kavram haritasındaki boş bırakılan yerleri varlığın ne olduğu problemiyle ilgili görüşleri yansıtan metinler doğrultusunda tamamlayınız. 2. Aynı metinleri inceleyerek aşağıdaki kontrol tablosunu doğru olarak işratleyiniz. Var Olanın Niteliği Nedir? ..................................................... ...................................................... ..................................................... ...................................................... Evreni görünüşler ve idealar diye ikiye ayırmıştır. Doğadaki her varlık madde ve biçimden oluşur. Varlığı algılanmaya dayandırır. Varlığı açıklamak için Geist kavramını kullanır. Mümkün, zorunlu ve mümteni olmak üzere üç çeşit varlıktan söz eder. Varlıları, birbirini izleyen üç aşamalı diyalektik yöntemle açıklar. İnsanlar ayaklarından zincire vurulmuş, bir mağarada yaşarlar. Dünyadaki hiçbir şey olduğu gibi durmaz. Her şey her zaman değişir. Görülen dünyadaki ışığı yaratan ve dağıtan iyi ideasıdır. Etkin akıl insanla Tanrı arasında bir köprü niteliği taşır. Bir şeyin varlığı duyumların algılamasıyla gerçekleşir. 65 Berkeley Hegel Farabi Aristoteles FİLOZOF GÖRÜŞLERİ Platon Herakleitos ..................................................... a. Varlığı Oluş Olarak Kabul Edenler Herakleitos (MÖ 540-480) iki düşüncesi ile ünlüdür. Birincisi, karşıtların birliği düşüncesidir. Genç ve yaşlı Herakleitos, iki farklı kişi değildir, aynı Herakleitos'tur. O, düşüncesinde karşıt eğilimlerin birliğine varır. Her şey, her zaman akış hâlindedir. İşte bu görüş akla her zaman Herakleitos'u getiren ikinci düşüncedir: “Her şey akar.” Bu dünyadaki hiçbir şey olduğu gibi durmaz. Her şey her zaman değişir. Yok oluncaya kadar şeyler, farklı yollardan varlığa gelirler. Var oldukları süre boyunca iki an yoktur ki birbiriyle aynı olsun. Evrendeki her şey böyledir. Belki evrenin kendisi de bu şekildedir. Şeyler dediklerimiz gerçekten de hiçbir zaman durağan nesneler Her şey akar. Aynı nehirde iki kere yıkanılmaz. Herakleitos değildir. Sürekli oluş hâlindedirler. Herakleitos, onları bu açıdan ateşe benzetir. Ateş, nesneymiş gibi görünür ama nesneden çok, süreçtir. O, doğadaki değişme ve oluş sürecini bir yasaya, evreni yöneten Tanrısal akla yani Logos'a göre geçekleşen bir süreç olarak ifade etmektedir. Herakleitos için logos, evreni düzenleyen tanrısal bir akıldır. İnsan, evreni yöneten tanrısal akıldan pay alan akıllı bir varlıktır. İnsan bundan dolayı evreni ve görünüşteki uyumun gerisinde hüküm süren gelişmeyi anlayabilir. Alfred North Whitehead (1861-1947); durağan varlık anlayışına karşı çıkar. Evren, mekanik bir varlık değil canlı bir oluştur. Tek başına hiçbir şey var olamaz. Evrende yaratıcı bir Tanrı vardır ve evrende canlı bir oluş olarak varlığını sürdür. b. Varlığı İdea Olarak Kabul Edenler Platon (MÖ 427-342) Ona göre iki evren vardır. Bunlardan biri, görünüşler evrenidir. Bu evren, içinde yaşadığımız evrendir ve aldatıcıdır. Diğer evren ise idealar evrenidir. Asıl gerçek, idealar evrenidir. İdealar, her biri değişmez bir gerçekliği karşılayan duyular dünyasındaki gerçekliklerin özünü oluştururlar.Örneğin; tek tek güzel dediğimiz şeyler güzellik ideasından; tek tek iyi dediğimiz şeyler iyilik ideasından pay alırlar ve bundan dolayı güzel ve iyi olurlar. Günlük hayatta görülenlerin (taş, ağaç, güzel, iyi vb.) bir ideası vardır. Tüm ideaların üstünde iyi ideası vardır. Platon Devlet adlı eserin de iyi ideasını şu şekilde açıklamaktadır: “İnsan onu kolay kolay göremez, görebilmek için de dünyada iyi ve güzel ne varsa ondan gelmiş olduğunu anlamış olması gerekir. Görülen dünyada ışığı yaratan ve dağıtan odur. Kavranan dünyada doğruluk ve kavrayış ondan gelir. İnsan ancak onu gördükten sonra iç ve dış dünyada bilgece davranabilir.” 66 Mağara Benzetmesi Platon, bir mağara benzetmesi yaparak iki evren anlayışını somutlaştırır. Burada zincirlerinden kurtulup dış dünyanın gerçekliğini kavrayan bir insanın durumunu anlatmıştır. İnsanlar çocukluklarından beri ayaklarından, boyunlarından zincire vurulmuş, bir mağarada yaşıyorlar. Ne kımıldayabiliyor ne de burunlarının ucundan başka bir yer görebiliyorlar; kafalarını bile oynatamıyorlar. Bu insanlar ancak arkalarındaki ateşin aydınlığıyla mağarada karşılarına vuran gölgeleri görebiliyorlar ve gölgelere verdikleri adlarla gerçek nesneleri anlattıklarını sanıyorlar. Mağaranın dışına çıkarılan bir kişinin önce gözleri yanıyor. Gölgelerini gördüğü nesnelere gözü kamaşarak bakıp daha önce gördükleri, yeni gördüklerinden daha gerçek gibi geliyor. Görünen dünya mağaradaki oturma hâlidir, mağarayı aydınlatan ateş de güneşin yeryüzüne vuran ışığıdır. Üst dünyaya çıkan yokuş ve yukarıda seyredilen güzellikler de ruhun düşünceler dünyasına yükselişi olmaktadır. Aristoteles (MÖ 384-322) Aristoteles'e göre dış dünyadaki varlıklar iki ögeden meydana gelmiştir. Bu ögeler madde (beden) ve form (idea)dur. Aristoteles'i hocası Platon'dan ayıran en önemli özelliği onun, formları nesneler dünyasının üstünde mutlak bir varlık olarak değil bizzat nesnelerin özü olarak kabul etmesidir.Örneğin; çamurdan yapılan bir heykeli ele alalım. Heykelin maddesi toprak, formu ise heykeli yapan sanatçının heykele vermiş olduğu şekil ya da yapıdır. Yani heykele sanatçı tarafından kazandırılmış olan fonksiyondur. Heykeli heykel yapan şey heykelin maddesi değil, formudur. Maddi Neden Heykelin yapıldığı bir madde( toprak) Formel Neden Heykeli yapan sanatçının zihnindeki fikir.(idea) Yapıcı ve Hareket Ettirici Neden Heykeltıraş Ereksel Neden Heykelin yapılış amacı Aristoteles'e göre madde ve form ilişkisi, insan için de geçerlidir. İnsan beden ve ruhtan meydana gelir. Örneğin; insanın bitki ile ortak özelliği, her ikisinin de canlı olmasıdır. Bitkiden ayrılan ve hayvanla ortak olan özelliği ise her ikisinin de hissetmesidir. İnsanı hayvandan ayıran ve onu insan yapan özellik ise düşünme ve akıldır. Ona göre doğadaki her varlık madde ve biçimden oluşur. Madde; toprak, su, hava, ateş gibi dört ana biçimdedir. Diğer varlıklar bu dört ana maddenin çarpışması ve biçim değiştirmesi ile oluşur. Farabi (870-950) Buhara'da doğmuştur. İslam müziğinin kurucusu olarak da bilinen Farabi, tıp ve matematik ile de uğraşmıştır. Aristoteles'in sistemini esas alan Farabi, bu sistemi kendine göre şekillendirmiştir. Farabi' ye göre varlıklar mümkün varlık, zorunlu varlık diye ikiye ayrılır. Aristoteles'teki varlığın oluşumuna yol açan dört neden B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z ? Assos (Behramkale)'un tarihi MÖ 2000 yıllarına kadar dayanmaktadır. MÖ 1000 yıllarında Lesbos (Midilli) adasından gelenler tarafından Aiol kolonisince kurulduğu bilinmektedir. Ünlü filozof Aristoteles Assos Kralı Aterneus'lu Hermias'ın Akademia (Academia)dan okul arkadaşıdır. Platon'un ölümüyle önemini yitiren Akademiadan ayrılan Aristoteles'i HermiasAssos'a davet eder. Amacı filozof kral olabileceğini Aristoteles'in de yardımıyla kanıtlamaktır. Bu daveti kabul eden Aristoteles Atina'dan Assos'a gelerek burada bir felsefe okulu kurar. Burada üç yıl boyunca felsefe dersleri veren Aristoteles Öğrencileri ile birlikte canlıların anatomisiyle ilgili araştırmalar yapar. Burada olduğu süre içerisinde “Erdeme Övgü” adlı esrini yazmış ayrıca “Siyaset” adlı eserinin de hazırlıklarını tamamlamıştır. 67 VARLIK Zorunlu Varlık Var olmak için başka bir varlığa ihtiyacı olmayan, varoluşunu kendi özündeki zorunluluktan alan varlıktır. Var olmak zorunda olan varlıktır, yani Tanrı’dır. Tanrı’nın bir benzeri yoktur. Olması da imkânsızdır (Vacibülvücut). Mümkün Varlık Var olmaları kadar var olmamaları da mümkün olan varlıklardır (mümkünülvücu t).Tanrı dışındaki tüm varlıklar gibi Evren Tanrı’nın sonsuz cömertliği sonucu oluşmuştur. Farabi, varlığı Tanrı'dan taşmayla (sudûr etme) oluşan bir akıl teorisi ile temellendirir. Ona göre Tanrı'nın kendi özünü bilmesinden “birinci akıl”, birinci aklın Tanrı'yı bilmesinden “ikinci akıl” sudûr eder. Bu tür bir sudur “onuncu akıl”a kadar uzanır. Farabi'de akıl, çeşitli ayırımlarıyla ve çoğu kez ruh ile aynı anlamda kullanılır. İlk ve zorunlu varlık olarak Tanrı'dan çıkıp gelen etkin akıldır. Akıllar arasında en önemlisidir. Etkin akıl insanla Tanrı arasında bir köprü niteliği taşır. Ona göre bu akıl, yüce varlığı ve alt düzeydeki varlıkları kavrayacak güçtedir. Bütün var olanların varlığının kendisinden çıkmış olması Tanrı'ya daha önce onda bulunmayan bir yetkinlik kazandırmaz. Dolayısıyla ilk olanın varlığı başkası için değil, kendisi içindir. George Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) Var olanların temelinde akıl veya tin denilen Geist vardır. Geist; mutlak akıl ya da zihindir. Hegel varlıkları diyalektik yöntemle açıklamaya çalışır. Diyalektik anlayış; tez, antitez ve sentez olarak adlandırılan ve birbirini izleyen üç aşamayı içeren bir değişim, gelişim ve ilerleme sürecidir. TEZ Varlıktan önce idea (geist) vardı. İdea, gerçeklikten yoksun bir imkânlar dünyasıdır. ANTİTEZ SENTEZ İdea, gerçeklik kazanmak ister ve kendisini dışa vurur. Doğa dünyası oluşur. İde doğa dünyası olmakla varlık kazanmıştır; fakat özgürlüğünü yitirmiştir. İdea, özgürlüğünü kazanmak için ruhsal ve tinsel dünyaya yani kendine geri döner. TEZ ANTİTEZ SENTEZ Hegel’de Diyalektik Süreç Varlığın idea türünden olduğunu söyleyen diğer bir filozof George Berkeley (Corç Berkli, 1685-1753)dir . Ona göre var olmak algılanmış olmaktır. Herhangi bir şeyin varlığı, zihinde tasarlanıp algılanmasından ibarettir. 68 Uygulayalım-3 1. Aşağıdaki metni inceleyerek varlığı madde olarak niteleyen görüşlerin sonundaki kontrol tablosunda görüşlerle filozofları doğru şekilde eşleştirerek işaretleyiniz. 2. Ders sonunda soruların cevapları öğretmen rehberliğinde kontrol edilir. c. Varlığı Madde Olarak Kabul Edenler Tek gerçekliğin madde olduğunu ve her şeyin maddeden oluştuğunu söyleyen felsefi görüşe materyalizm denir. Materyalistlere göre ilk ve tek varlık maddedir. Düşünce maddeden sonra gelir ve varlığı maddeye bağlıdır. Buna göre materyalizm diyalektik ve mekanik olmak üzere ikiye ayrılır. Demokritos, Thomas Hobbes(Tomas Hubs), Dela Mettrie(Döla Metri)'nin savunduğu mekanik materyalizme göre var olan her şey maddedir, evren bir makine gibi düşünülür. Öte yandan Karl Marx'ın temsil ettiği diyalektik materyalizme göre ise varlıklar, maddenin çatışma ve etkileşimi sonucunda oluşur. Demokritos (MÖ 460-370) Varlığın atomlardan meydana geldiğini söyler. Atomlar sonsuz sayıda ve sonsuz küçüklüktedir. Onlar baştan beri boşlukta kendiliğinden hareket ederler. Atomların hareketleri en küçük bir sapma göstermez yani evrende tam bir mekanizm ve determinizm hâkimdir. Demokritos, ruhu da atomlarla açıklar. Ona göre ruh; en ince, en düzgün ve en hareketli atomlardan oluşur. Bu atomlar çokluk hâlinde birleşince duygu kazanırlar. Ruh atomları bütün vücuda yayılsalar da beyinde, kalpte ve karaciğerde daha yoğundurlar. Evrendeki değişmeler atomların yapısal özelliklerine bağlı hareket etmeleri sonucunda oluşur. Atomlar hareketlerini dış bir güçten değil kendi özlerinden alırlar, bu açıdan evrende rastlantıya yer yoktur. Thomas Hobbes (1588-1679 ) Ona göre varlığın en temel ögesi hareket hâlindeki maddedir. Ona göre ruh da madde cinsindendir. Thomas Hobbes; madde ve hareket şeklinde iki varlık kategorisinin olduğunu söyler. Madde, düşünceden tamamen bağımsızdır. Ona göre madde kategorisini tanımlayan diğer bir temel kategori harekettir. Yer kaplamayan, mekanik olmayan bir ruhtan söz edilemeyeceği için var olan her şeyin bir tür makine olması gerektiğini ileri sürer. Thomas Hobbes'un materyalizmindeki görüşlerini öne çıkaran unsur maddeden ziyade harekettir. Ona göre hareket adeta her şeydir. 69 De La Mettrie (La Metri, 1709-1715) Ona göre gerçekten var olan yalnızca maddedir.Maddeden bağımsız bir ruhu düşünmenin saçma olduğunu ileri sürer. De La Mettrie; insanı makine gibi görür ve insan için makine insan ifadesini kullanır. De La Mettrie, insanı doğanın bir parçası olarak görür. İnsanın ruhsal hayatını bedene ve maddeye indirgeyerek açıklar. Ona göre ruhsal olayların hepsi organik yaşamın eseridir. Ruh bedenin bir türevidir. Bazı materyalist düşünürler, evrendeki şeylerin maddenin mekanik hareketleri ile açıklanabileceğini kabul etmezler. Maddenin mekanik değil bazı diyalektik yasalara göre değişerek her şeyi meydana getirdiğini savunurlar. Bu anlayıştaki düşünürlerden en önemlisi Karl Marx' tır. Karl Marx (1818-1883) K.Marx'a göre; madde, her varlığın temelinde var olan bir şeydir. Madde ve ondan meydana gelen dış dünya, insan bilincinden bağımsız olarak vardır. Marx'ın kabul ettiği madde, daha önceki maddeci filozofların maddesi gibi durağan değildir. O, devamlı hareket ve değişme hâlindedir. Yani; tez- antitez- sentez şeklinde ilerler. Buna varlığın diyalektik ilerleyişi denir. Ona göre madde olmadan hareket, hareket olmadan madde olmaz. Evrenin maddi yapısı olmuş bitmiş bir yapı değildir. Marx, evrende bulunan her şeyi karşıt güçlerin bir çatışması olarak açıklar. Bu güçler diyalektik bir tarzda iş görürler. Marx'ın diyalektiğini, Hegel'in diyalektiğinden ayıran en önemli husus Marx'ın hareket noktasının madde; Hegel' in hareket noktasının ise geist (ide) olarak adlandırdığı ruhsal bir ilke olmasıdır. Aşağıdaki tabloda bazı tanımlar ve bu tanımlara karşılık olan kavram ve filozof isimleri verilmiştir. Marx'da varlığın tez, antitez ve sentez şeklindeki ilerleyişinin adı. Varlığın atomlardan meydana geldiğini söyler. Madde ve hareket şeklinde iki varlık kategorisinin olduğunu söyler. Tek gerçekliğin madde olduğun savunan görüş. Evrende bulunan her şey karşıt güçlerin bir çatışması olarak ortaya çıkar. Bu güçler diyalektik bir tarzda iş görürler. Ona göre materyalizmindeki görüşlerini öne çıkaran unsur maddeden ziyade harekettir. Ona göre hareket adeta her şeydir. Onun kabul ettiği madde, daha önceki maddeci filozofların maddesi gibi durağan değildir. Atomların hareketleri en küçük bir sapma göstermez. Maddeden bağımsız bir ruhu düşünmek saçmadır. 70 Materyalizm Delamettrie Diyalektik Marx Hobbs ÖZELLİKLER/GÖRÜŞLER Demokritos Tanımları okuyarak, metni de dikkate alarak doğru kavram ve sözcüklerle eşleştiriniz. Uygulayalım-4 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metin ile görsel arasında nasıl bir ilişki kurduğunuzu söyleyiniz. 3. Metinden hareketle aşağıdaki doğru yanlış tablosundaki önermelerin doğru olanlarının karşısına (D), yanlış olanların karşısına (Y) harfini yazınız. ç. Varlığı Hem Madde Hem Ruh Olarak Kabul Edenler Rene Descartes (Dekart,1596-1650) Düalist bir düşünürdür. Düalist düşünürlere göre varlık; birbirine indirgenemeyen madde ve düşünce gibi iki ögeden oluşur. Descartes, varlık alanını ruh ve madde olarak ikiye ayırmıştır. Bu iki alan öz ve yapı bakımından birbirine indirgenemeyen niteliktedir. Bunlar birbirinden bağımsız alanlardır. Descartes, varlık anlayışında önce kendi varoluşunu kanıtlar. Bu kanıtlamada kullandığı metot kuşkudur. İnsan tüm bilgilerden ve her şeyden kuşku duyabilir fakat tek bir şeyden kuşkulanmaz. Kuşku duymak bir tür düşünme faaliyetidir. Descartes'ın “Düşünüyorum öyleyse varım.” sözüne bu akıl yürütme ile varmıştır. Bu kanıtlama insanın var oluşunun kanıtlanmasına karşılık gelir. Buradan hareketle insanda mükemmel bir varlık düşüncesinin bulunduğu sonucuna varır. Ona göre insan hiçbir zaman mükemmel olamaz. İnsan zihninde var olan mükemmel varlık düşüncesinden; kendisi mükemmel ve sonsuz bir varlık olan Tanrı'nın var olması gerektiği sonucunu çıkarır. Bu şekilde Tanrı'nın var oluşunu ispat eder. Ona göre, sonlu ve sonsuz tözler vardır. Birinci töz; Tanrı'dır. Tanrı, sonsuz ve mükemmeldir. Tanrı'nın dışında yaratılmış töz olarak ruh ve madde vardır. Ruhun niteliği düşünme, maddenin temel niteliği ise yer kaplamadır. Bu tözler sonludur ve var olmak için Tanrı'ya ihtiyaç duyarlar. B. Spinoza (1632-1677) Bütünden Panteist (tümtanrıcı) bir filozoftur. Descartes'ın felsefesindeki düaliteyi aşmaya çalışır. Varlığı açıklarken çoklukları birliğe indirgeme çabasındadır. Bu yönüyle monist bir başka hiçbir şey yoktur ve nitelik taşır. bütün (Doğa) Spinoza, varoluşu Tanrı ile açıklar. Diğer bütün varlıklar Tanrı'dan zorunlu bir düzen tek Tanrı’dır. içinde doğmuşlardır. Ona göre var olmak için kendinden başka hiçbir şeye ihtiyaç duymayan tek varlık Tanrı'dır. 71 d.Varlığı Fenomen Olarak Kabul Edenler Fenomen, genel anlamda algılanan ya da bilince görünen şey olup gözlemlenebilir olay ya da olgudur. Fenomenoloji ise görüngü bilim anlamına gelir. (Görünenin kavranabileceğini yalnız görünenle ilgili doğru bilgiye ulaşmanın yolu görünen varlıkla ilgili daha önceden oluşan her türlü ön kabulü bir kenara bırakıp zihinsel bir deneyimle, görünenin doğru bilgisine ulaşılabileceğini savunur. En önemli temsilcisi ve kurucusu Edmund Husserl'dir. Edmund Husserl (1859-1938) Gerçek varlığı, fenomenlerin içinde gelişen öz olarak ifade etmektedir. “Bize verilmiş olan özler, dış dünyadan ya da kendi iç varlığımızdan gelebilir.”demektedir. Husserl'e göre varlık kendisini fenomenlerde gösterir. İnsan varlığa değerler yükleyerek yaklaştığından onun özüne hiç yaklaşamamaktadır. Bu öze yaklaşmak ve onu kavramak için varlığa verilen değerlerden varlığın arındırılması gerekir.Başka bir ifadeyle fenomenlerin; olgulardan, duyusal yaşantılardan ayıklanması gerekir. Husserl, bu ayıklanma işlemini paranteze alma olarak adlandırır. Paranteze alma; bir nesnenin özüne ulaşabilmek için onun özüne ait olmayan özelliklerin bir kenara konulması demektir. Nesnenin özüne ait olmayan ve insanın söz konusu öze ulaşmasını engelleyen ögeler, belirli bir süre için yok sayılır ve bu yolla özlerin kendilerine ulaşılır. Bu ise günlük yaşam, din, bilim ve tarih alanlarındaki tüm görüş ve önyargıların paranteze alınması ile mümkün olabilir. Bu nedenle fenomenolojinin konusu, duyularımızla algıladığımız rastlantısal özelliklerin belirlediği nesneler değildir. Tersine onların özleridir. Örneğin bir masayı ele aldığımızda, mekânın belli bir yerinde bulunan duyularla algıladığımız bir nesneyi değil, tersine masanın bütün duyusal niteliklerini yok farz ettiğimizde, yani paranteze aldığımızda geriye kalan şeyi anlarız ki bu masanın özüdür. İşte bu öze Husserl, “fenomen” der. Doğru Yanlış Tablosu ÖNERMELER Descartes varlığın madde ve düşünce gibi iki ögeden oluştuğunu söyler. Spinoza fikirlerinde panteist bir yapıyı da savunur. Düşünüyorum öyleyse varım sözü Husserl'e aittir. Varlık birbirinden farklı iki tözden oluşur fikri fenomenolojiye aittir. Spinoza, varlığı açıklarken çokluk olanları birliğe indirgemeye çalışır. Descartes varlığın sadece maddi unsurlardan oluştuğunu belirtir. Husserl'e göre nesnenin özüne ulaşabilmek için öze ait olmayan özellikleri bir kenara koymak gerekir. 72 D/Y Uygulayalım-5 Verilen örnekte olduğu gibi sizde boş bırakılan yerlere uygun ifadeleri yazarak tabloyu Temsilcisi Görüşü tamamlayınız. Yaklaşım Yaklaşım Temsilcisi Görüşü İdea Platon Günlük hayatta görülenlerin (taş, ağaç, güzel, iyi vb.) bir ideası vardır. Herakleitos İdea Materyalizm Herşey sürekli akış halindedir. Hiçbir şey aynı kalmaz sürekli değişir. Aristoteles Farabi Varlığı, zorunlu ve mümkün varlık olmak üzere ikiye ayırır. Hegel Var olanların temelinde akıl veya tin denilen Geist vardır. Demokritos T. Hobbes Ona göre varlığın en temel ögesi hareket hâlindeki maddedir. Ona göre ruh da madde cinsindendir. Varlığın hem madde hem düşünce cinsinden iki ayrı cevher olduğu. Düalizm Fenemenoloji Fenomenlerin; olgulardan, duyusal yaşantılardan ayıklanması gerekir.O, bu ayıklanma işlemini paranteze alma olarak adlandırır. 73 D. ÇAĞDAŞ VARLIK FELSEFESİ Hazırlanalım Aşağıdaki karikatürü inceleyerek soruları cevaplayınız. İnsan niçin yaratıldı? Bunu niçin yapıyorum? İnsanın yeryüzündeki amacı kendini ifade etmek, düşüncelerine gerçeklik kazandırmak ve anlamı deneyerek keşfetmek midir? Yoksa sıkıldığında yaptığı bir şey midir? Ne niçin başladığımı Niçin durmak biliyorum ne de bunu istemediğimi niçin sürdürdüğümü! gerçekten merak ediyorum. SORULAR l İnsan niçin vardır? Düşüncelerini ifade ediniz. l Marangozun, çiftçinin, akademisyenin veya başka bir meslek sahibinin bir işi vardır. Peki, genel olarak insanın işi nedir? l Yaşamaya niçin devam ederiz? Beyin fırtınası yapınız. l İçgüdüsel davranış nedir? Örnekler veriniz. l Bazen neden böyle davrandığınızı bilmediğiniz durumlar oluyor mu? Örnek veriniz. l Ara sıra herkesin canı sıkılabilir. Can sıkıntısı insani bir durum olabilir mi? l Korku, merak, alışkanlıklar, içgüdüler, yalnızlık, ümitsizlik, terk edilmişlik kavramları sizde neler çağrıştırıyor? İfade ediniz. l Varlık ve varoluş kavramlarını hakkında neler biliyorsunuz? 74 Uygulayalım-1 1. Çağdaş varlık anlayışlarından yeni ontoloji, pragmatizm ve varoluşçuluk konularını dikkate alarak, metnin sonunda verilen eşleştirme tablosu adlı etkinliği gerçekleştiriniz. Yaklaşım bazı kavramlar veTemsilcisi Görüşü açıklamalar 2. Eşleştirme tablosunda bu kavramlara ait numaralandırılmış verilmiştir. Hangi açıklamanın hangi kavrama ait olduğunu tepit ederek başındaki sayıyı kavramın veya ismin karşısına yazınız. 1. Yeni Ontoloji Nicolai Hartmann (Nikolay Hartmın, 1882-1950) 20. yüzyılda Yeni Ontoloji adıyla yeni bir varlık felsefesi ortaya koymuştur. Ontolojiyi deneysel temellere dayandırmaya ve bilimsel bilgilerle bağdaştırmaya çalışmıştır. Yeni ontoloji anlayışına göre varlık, en son şeydir. Onun arkasında başka bir şey aramamak gerekir. Hartmann, Husserl'in görüşlerinden etkilenerek eleştirel bir ontoloji anlayışı geliştirmeye çalışmıştır. Genel hatlarıyla ifade edecek olursak, varlığı bilginin öncesine koyan ve bilgi teorisinin öncel bir ontolojiye dayanması gerektiğini öne süren bir anlayıştadır. Hartmann Batı felsefesi geleneğinin, Descartes'tan beri düşünen özneden hareket ettiğini ve bunun da büyük bir yanlış olduğunu savunmuştur. Hartmann bu bağlamda tüm felsefi problemlerin ontolojik nitelikte problemler olduğunu söylemiştir; Hartmann'a göre görünüşle kendi başına varlık bir birlik oluşturur. Varolan varlık; yapısı, belirlenme ilkeleri, kategorileri, çeşitleri ve biçimleri ile varlık felsefesinin konusunu oluşturur. Hartmann, Husserl'in nesnel gerçeklere dayanmadan kurmak istediği fenomenolojik usçuluktan kopmuş, insan ve tarihini anlamak için, insanın, ortaya koyduğu değerleri anlamaya çalışmıştır. Hartmann, fenomenolojik yöntemle giriştiği incelemelerinin sonunda etkilendiği düşünür Husserl'den görüş olarak ayrılmıştır. Realist bir metafıziği amaçlayan Hartmann, 19. yy. idealizmini ve monizmini yadsımıştır Orta Çağın doğa üstücülüğüne ve çeşitli teizm biçimlerine karşı çıkmıştır. 2. Pragmatizm (Faydacılık); fayda sağlayan bilgiyi doğru kabul eden öğretidir. William James'a göre; insan yaşamının bir amacı vardır. Bundan dolayı, bütün öğretiler insan yaşamına bir katkı yaptıkları, insanın amacına yardımcı oldukları zaman doğrudur. Kuramlar somut bir yarar sağladıkları sürece anlamlıdır. Eğer bir kuram bir problemi çözemiyor ise o kuram ya da formülden vazgeçilmelidir. Bir düşüncenin anlamı, yararlılığıyla belirlenir. Ona göre yararlılık, yalnızca bireyin maddi ihtiyaçlarının karşılanması değil, aynı zamanda insanın ve toplumun gelişmesine katkıda bulunması ile de ölçülür. Pragmatik Yatak James (1842-1910), varlık görüşünü bir tür radikal empirizm diye ifade eder. O empirizmi “Özellikle olgusal meselelerde en sağlam sonuçların dahi deneyimin seyrine göre değiştirilebilecek elverişli hipotezler olarak gören” felsefi konum diye tanımlar. James gibi bir radikal empirist için var olan her şey “saf deneyim” dir. James monizmiyle şeylerin çokluğunun anlaşılabilir bir birlik olduğunu ifade eder. John Dewey (1859-1952)'e göre düşünce ve bilgi; çevreye uymayı, doğadan yararlanmayı ve mutlu olmayı sağlayan bir “alet”tir. Bir düşünce ya da teorinin doğruluğu; söz konusu düşünce ya da teorinin yararlılığına bağlıdır. Yani onlar uygulamada işe yaradıkları ölçüde doğrudur. 75 Dewey, metafiziğin ne gerekli ne de mümkün olduğunu söyler. Buna rağmen felsefedeki klasik geleneğe karşı çıkmak için var olan şeylerin doğası ile ilgili olarak “doğalcı bir metafizik” diye nitelediği bir metafizik ya da varlık görüşü geliştirdi. Dewey doğada bir gerçeklik olduğunu ileri sürer. Ona göre gerçekten varolan her şey değişmeye tabi olur. Değişmenin kendisi hem gerçek hem de evrenseldir. Dewey'e göre bağımsız kendiliğinden kaim tözlerin var oluşundan söz etmek doğru değildir.Pragmatizm, hiçbir teorik mekanizmanın tartışılmasına izin vermemesi ve “Bir şey uygulanabildiği ölçüde doğrudur” şeklindeki savının sağduyu ile çelişmesi nedeniyle eleştirilmiştir. 3. Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk ) Hayatın anlamının izini süren ve bireyin değerinin ne olduğunu anlamaya çalışan bir felsefi akımdır. Varoluşçuluk, diğer birçok akımın tersine bireye genel bir kavram gibi yaklaşmaz, onun öznelliğini (kendine has oluşu) nesnelliğinin(somutluğunun) üstünde tutar. Bireyin varoluşunu, özünden önceye alan bu öğretide insanın önce var olduğu daha sonra kendini tanımlayıp bilerek özünü oluşturduğu dile getirilir. Varoluşçuluğa göre hayatın anlamı ve bireyin öznel tecrübesiyle ilgili sorular diğer bütün bilimsel ve felsefi alanlardan önemlidir. Varoluşçuluğun önemli temsilcilerinden bazıları; Soren Kierkegaard, F. W. Nietzsche (Niçe), Jean-Paul Sartre (Jan Pol Sartır)'dır. Soren Aabye Kierkegaard; varoluşçuluğun önemli temsilcilerinden biri sayılmaktadır. Felsefe tarihinin soyut kurgularla geliştiğini ve bu nedenle bireyi ve bireyin gerçek yaşamını gözden kaçırdığını düşünür. Kierkegaard'a göre varoluş, somut ve öznel insanın yaşamıdır. Bu nedenle felsefe somut düşünmeye, yani varoluşa yönelmelidi Jean-Paul Sartre; başyapıtı olan “Fenomenolojik Ontoloji Üzerine Bir Deneme” alt başlıklı “Varlık ve Hiçlik” adlı eserinde, varlık teorisinin tüm temel kategorilerini ele almıştır. Bu eserde ele alınan temel varlık kategorileri, madde ile bilinç arasında bir karşıtlık tesis edecek şekilde, esas itibarıyla birbirlerine hiçbir şekilde indirgenemeyen “kendinde varlık” ve “kendi için varlıktır.” Kendinde varlık; bir şey ne ise odur ve herhangi bir gizeme de sahip değildir. Kendisi için varlık ise; kendinde varlığın karşısında bilincin varlığını ifade eder. Bu bilinç olumsuzluğun ve yokluğun merkezidir.Ona göre nesnelerin kırılganlığından başlayıp, dostların yokluğuna veya insanın adam gibi dostu olamaması olgusuna kadar uzanan neredeyse sınırsız bir alanda hayatlarımıza nüfuz eden olumsuzluğun standart görüşün aksine büyük ölçüde bilinçten kaynaklandığını söyler. İnsan önceden belirlenmiş bir öze sahip değildir. O;özünü, bilincini kendi gerçekleştirip, varoluşunu şekillendirerek özünü oluşturacaktır. Sartre'ye göre “varoluş özden önce gelir.” A. Schaft, egzistansiyalizmi; “bir sıkıntı felsefesi”, “tersine bir terbiye”, “ahlak dışı bir ahlak dersi”, “insanca olmayan bir hümanizm” diye niteler. Eşleştirme Tablosu o J. Dewey o Yeni Ontoloji o Pragmatizm o J.P.Sartre o Egzistansiyalizm o Nicolai Hartmann 1. Kuramlar somut bir yarar sağladıkları sürece anlamlıdır. Eğer bir kuram bir problemi çözemiyor ise o kuram ya da formülden vazgeçilmelidir. 2. Hayatın anlamının izini süren ve bireyin değerinin ne olduğunu anlamaya çalışan bir felsefi akımdır. 3. Varlık, en son şeydir. Onun arkasında başka bir şey aramamak gerekir. 4. Varolan varlık; yapısı, belirlenme ilkeleri, kategorileri, çeşitleri ve biçimleri ile varlık felsefesinin konusunu oluşturur diyen filozof kimdir. 5. “Varlık ve Hiçlik” adlı eserinde, varlık teorisinin tüm temel kategorilerini ele almıştır. 6. Düşünce ve bilgi; çevreye uymayı, doğadan yararlanmayı ve mutlu olmayı sağlayan bir alettir diyen filozof kimdir. 76 E. BİR VARLIK OLARAK İNSAN Hazırlanalım Aşağıdaki karikatürleri inceleyerek soruyu cevaplayınız. ANNE HAYATIN ANLAMINI DÜŞÜNÜYORUM DA BU KAİNAT NİYE BÖYLE ? BİZ NİYE BÖYLEYİZ ? BU ODANIN HALİ NE BÖYLE ? TOPLA HEMEN ! YOK ! BU EVDEN FİLOZOF ÇIKMAZ. SORULAR l l l l l Yukarıdaki karikatürü inceleyerek düşüncelerinizi ifade ediniz. Sizinde hayatın anlamı, kendi varlık koşullarınızı sorguladığınız oluyormu? Düşüncelerinizi ifade ediniz İnsanın da bir parçası olduğu bu dünyada diğer varlıklarlarla ilişkilerinden kendisini soyutlayabilir mi? İnsan, varlık ilişkilerini tanımadan tarihi ve yaşamı toplumsal biçimlerini tanıyabilir mi? İnsanın bu dünyadaki yeri ve anlayışıyla ilgili düşüncelerinizi ifade ediniz. Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni ve metnin sonundaki kavram şemasını inceleyiniz. 2. Metnin sonundaki kavram şemasının altına “Bir varlık olarak insanın doğa ve evrendeki yeri nedir?” sorusuna cevap olabilecek bir deneme yazınız. 3. Deneme yazarken kavram şemasında bulunan kavramlardan, metinden, görselden ve bilgi notundan yararlanınız. 19.yüzyılın ikinci yarısında felsefe; insana, onun varlık yapısında ortaya çıkan fenomenlere, soru ve sorunlara; insanın dünyadaki yerine, dünya ile olan ilişkilerine ve diğer varlıklarla (canlılarla) kendisi arasındaki farklılığın neliğini ve nasıllığını yeniden sorgulamaya yönelmiştir. İnsan ve diğer canlı varlıklar arasında farklar var mıdır? Varsa bu farklar nasıl temellendirilebilir? İnsanın bu dünyadaki yeri ve anlamı nedir? şeklindeki sorularla insan ve varlık ilişkisi konusunda; insana ve onun sorunlarına yönelen bir alanla karşılaşıyoruz. Felsefenin bu dalına “felsefi antropoloji” denmektedir. Felsefi antropolojinin ülkemizdeki en önemli temsilcisi Prof. Dr. Takiyettin Mengüşoğlu'dur. Mengüşoğlu'na göre insan, somut bir bütünlük olarak algılanmalıdır. Ona göre felsefi antropoloji insanın somut varlık koşullarından hareket etmelidir. 77 Ernst Cassırer'de İnsan İnsan düşünmesi olguları, varlıkları sınıflandırmadan yanadır. Olgular, olaylar, varlıklar, nesneler arasında genellikle benzerlik ilkesine dayalı olarak kurulan ilişkiler, bağıntılar, başka deyişle var olanı mantıkla (düşünme süreciyle) anlaşılır kılma, dünyanın karmaşık yapısını yalına indirgemede çok işe yarar. İnsan, düşünen varlık olarak karmaşık olaylar ve varlıklar örgüsünün temeldeki yalınlığını kavrar ve dolayısıyla dünyaya anlam verir. İnsan, var olana anlam yükleyen bir varlık olarak kendini ortaya koyar. Düşünmenin ürünü olarak beliren düşünceler de ya doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak hep insanla ilgilidir. Düşünmenin en ince , en soyut ve (sırasında “bölük pörçük” olmasına karşın) en genelleyici ürünü olarak beliren felsefi düşünme biçiminde en önemli konu insan gerçeğidir. Felsefe tarihi, insanı anlamanın tarihidir bir bakıma. Ama zamanla, insana ilişkin dolaylı yaklaşımlar da yeterli olamamış ve filozoflar, düşünürler doğrudan doğruya, açık seçik olarak insanı kendilerine konu edinmişlerdir. İşte felsefi insan bilim böyle bir istemenin sonucunda, felsefenin önemli bir dalı olarak ortaya çıkmıştır. Felsefi antropoloji bir görüş değildir, felsefenin bir dalıdır. Bu dalda çeşitli görüşler vardı. İşte bu farklı görüşlerin insana bakışı söz konusu olabilir… Çünkü hangi felsefi antropoloji görüşü olursa olsun, şu ya da bu biçimde insana, insanlara bakar, doğrudan doğruya insana, insanlara ilişkin yapı sorunlarını nesne edinir. İnsan bilimi doğrudan bir çalışma alanı olarak gören bilim adamı ya da filozof için durum budur. Betül Çotuksöken, Ernst Cassirer'de İnsan Felsefesi, Değer üreten Bilgi Notu Felsefe İNDİRGEMECİLİK Karmaşık ve anlaşılması güç olan bir şeyi daha az karmaşık olana indirgeyerek açıklamaktır. Örneğin; Thâles'in varlığın ana arkhesini su olarak görüp her türlü oluşumu su ile açıklaması indirgemeciliğe örnektir. BÜTÜNCÜLÜK Bütün ve parçalar birbirinden ayrı şeylerdir burada asıl olan bütündür. Bütüncülük bütüne parçalardan daha büyük önem atfeder; parçalara karşı bütünün önceliğini vurgular. Tavır takınan Çalışan Konuşan Vizyoner olan İdeleştiren İsteyen Seven İnanan Tarihsel olan Devlet kuran Eğitilen Özgün olan Eğiten Sanatın ve tekniğin yaratıcısı olan Bilen Kendisini bir şeye adayan İnanan 78 Bir Varlık Olarak İnsanın Doğa ve Evrendeki Yeri Nedir? 79 III. ÜNİTE Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruları cevaplandırınız. Ekonomi biliminin temel kavramları 1. Varlık felsefesinin konusu nedir? 2. Metafizik ve ontolojinin varlığa bakışındaki farklılıklar nelerdir? 3. Metafiziğin varlıkla ilgili temel soruları nelerdir? 4. Varlığı reddedenlerin temel görüşleri nelerdir? 5. Varlığı kabul edenlerin temel görüşleri nelerdir? 6. Platon ve Aristo'nun varlık konusundaki görüşlerini karşılaştırınız? 7. Çağdaş varlık anlayışlarından; yeni ontoloji, pragmatizm, varoluşçuluk kavramlarının anlamlarını açıklayınız? Ekonomi biliminin temel kavramları B. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayınız. 1. Varlık konusunda “Hiçbir şey var olamaz, var olsaydı bile bilinemezdi, bilinseydi bile başkasına aktarılamazdı.” diyen filozof …………………………………dır. 2. Bilincin dışında bir dış dünyanın var olduğunu kabul eden öğretiye………………… denir. 3. Varlığı oluş olarak ele alan yaklaşımın savunucuları …………….ve ………………….dır. 4. Varlığı zihinden tamamen bağımsız varolan bir madde alemi olarak kabul eden görüşe……………denir. Realizm Whitehead Materyalizm Gorgias Herakleitos Ekonomi temelisekavramları C. Aşağıdaki ifadelerin sonundaki boşluğa doğru biliminin ise “D”, yanlış “Y” harfi koyunuz. 1. Matematiğin sayıları geometrinin şekilleri düşünsel varlıklardır. ( ) 2. Descartes monist bir düşünürdür. ( ) 3. Farabi'ye göre Tanrı’dan çıkıp gelen akıllar arasında en önemlisi etkin akıldır. ( ) 4. Varlık felsefesi soyut varlığı, bilim somut varlığı ele alır. ( ) 5. Bilimlerde varlık parçalanarak ele alınır. ( ) 6. Metafizik duyusal alanla ilgili konuları ele alır. ( ) 7. Varlığın ilk ve en önemli ögesinin idea düşüncesi olduğunu ileri süren öğretiye Nihilizm denir. ( ) Ekonomi biliminin temel kavramları Ç. Aşağıdaki soruların doğru cevabını işaretleyiniz. 1. Platon'a göre, aşağıdaki varlıklardan hangisi görünüşler dünyasında yer alan varlıklardan biridir? A) Güzellik B) Cesaret C) İyilik D) Adalet E) İyi insan 80 2. Platon'a göre asıl varlıklar hiç değişmeyen, oluş hâlinde bulunmayan, öncesiz ve sonrasız varlıklardır. Platon tanımını verdiği bu varlığa ne ad vermektedir? A) İyi B) Akıl C) İdea D) Madde E) Fenomen 3. Aşağıdakilerden hangisi varlık felsefesinin sorduğu sorulardan birisi değildir? A) Gerçek var olan nedir? B) Varlığın ana maddesi (Arkhe'si) nedir? C) Varlık birlik midir? Çokluk mudur? D) Vahiy mümkün müdür? E) Evrende nasıl bir düzen vardır? 4. “Varlık var mıdır, yok mudur? Bunu bilmenin benim için önemi yoktur. Bununla birlikte, varlık var diyorsam bu varlık, benim işime yarıyorsa bunlar doğrudur” diyen kişinin görüşü, varlık felsefesi ile ilgili aşağıdaki yaklaşımlardan hangisine uymaktadır? A) Kuşkuculuk B) Pragmatizm C) Empirizm D) Sezgicilik E) Fenomenoloji 5.Aşağıdaki filozoflardan hangisi varlık felsefesinde varlığın olup olmaması konusunda diğerlerinden ayrılır? A) Demokritos B) Platon C) Hegel D) Farabi E) Gorgias Ekonomi biliminin temel kavramları D. Aşağıdaki kavramları doğru tanımlarıyla eşleştiriniz. o o o o o o o o o o o Monizm İdea Fenomenoloji Metafizik Düalizm Realizm Nihilizm Mareryalizm Determinzm Plüralizm Ontoloji 1. Varolanların gerçek doğasını, ilkelerini ortaya koyan felsefe disiplini. 2. Görüngü bilim. 3. Gerçekte bir tözün varolduğunu savunan görüş. 4. Her türlü bilgiyi varlığı reddeden görüş. 5. Varlık bilim. 6. Evrendeki her şeyin neden sonuç ilkesi ile belirlenmiş olduğunu ileri süren görüş. 7. Birbirine indirgenemeyen iki ayrı varlık ögesi olduğunu kabul eden öğreti. 8. Gerçekliğin birden çok ilke ile açıklanabileceğini kabul eden görüş. 9. İnsan bilincinden bağımsız olarak nesnelerin varolduğunu kabul eden görüş. 10. Asıl varlığın madde olduğunu savunan görüş. 11. Platonda sırf düşünmeyle kavranabilen asıl gerçeklik. 81 Ekonomi biliminin temel kavramları E. Aşağıda verilen sorulara göre bulmacayı tamamlayınız. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 13 12 14 15 16 17 18 19 20 YUKARIDAN AŞAĞIYA SOLDAN SAĞA 1. Gerçekliğin birden çok ilke ile açıklanabileceğini savunan görüş. 2. İnsan bilincinden bağımsız var olan varlık. 3. Gerçekte yalnızca bir töz'ün var olduğunu savunan görüş. Bircilik. 5. Belirlenimcilik. Evrende olup biten her şeyin neden sonuç ilişkisiyle belirlenmiş olduğunu ileri süren görüş. 8. Var olan her şeyin kendisinden çıktığı ilk neden. 11. Varlık bilimi. Var olanları sırf var olmalarından dolayı inceleyen felsefi görüş. 12. Nesneyi özneye, bilineni bilene bağlı kılan görüş. Her türlü maddi varlığın ruhsal temele indirgenebileceğini savunan yaklaşım. 13. Hareketli. Hızlı ilerleyen. 18. Başka bir varlık türüne indirgenemeyen. Cevher. 4. Var olanların gerçek doğasını, ilkelerini ortaya koymaya çalışan temel felsefe disiplini. 6. Birbirine indirgenemeyen iki ayrı varlık öğesi olduğunu kabul eden öğreti. İkicilik. 7. Platon'da sırf düşünmeyle kavranabilen, asıl gerçeklik. Varlıkların değişmeyen ilk örnekleri. 9. İnsan bilincinden bağımsız olarak nesnelerin var olduğunu kabul eden görüş. Gerçekçilik. 10. İnsan zihninin ürünü olan varlık. 14. Duyularla algılanabilen her şey. 15. Her türlü bilgiyi, varlığı ve değeri reddeden görüş. Hiççilik. 16. Duragan, yavaş ilerleyen. 17. Bir kavramdan diğer kavrama çelişmeleri ortadan kaldırarak ilerleyen mantıklı düşünme yolu. 19. İnsan zihninde doğuştan içerikli bilgiler bulunduğunu savunan felsefe anlayışı. 20. Asıl varlığın madde olduğunu savunan görüş. 82 74 IV. ÜNİTE AHLAK FELSEFESİ A. AHLAK FELSEFESİ NEDİR? B. KÖTÜ, DOĞRU-YANLIŞ, GÜZEL-ÇİRKİN C. ERDEM-YAŞAM İLİŞKİSİ Ç. NE KADAR ÖZGÜRÜZ? D. AHLAKİ EYLEMİN AMACI E. EVRENSEL AHLAKİ İLKELER VAR MIDIR? 1. Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Reddedenler 2. Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Edenler F. ANADOLU BİLGELERİNDE AHLAK G. UYGULAMALI ETİK SORUNLARI Temel Kavramlar Ahlak Etik Ödev Ahlak yargısı Hazcılık İyi Kötü Erdem Bencilci ahlak Ahlaki karar Özgürlük Hazcılık Vicdan Sorumluluk Ahlaki eylem 83 A. AHLAK FELSEFESİ NEDİR? Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve özdeyişleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Sokrates : Hiç kimse bilerek kötülük yapamaz. Aristoteles : Ahlaklı olmak ölçülü olmaktır. Kant : Bir eylem, arzu, haz veya yarar gözetilmeden, yalnızca ödevden dolayı yapılmışsa ahlaki bir eylemdir. SORULAR l Sokrates’in sözlerine katılıyor musunuz? Neden? l Aristoteles’in sözünü değerlendiriniz.Ahlaklı olmak ne demektir? l Kant’ın sözüne katılıyor musunuz? Bir eylem nasıl ahlaki olabilir? Uygulayalım-1 Aşağıdaki metni dikkatlice okuyunuz. Tablodaki açıklamaların karşısına ahlak, ahlak felsefesi(etik) kavramlarından uygun olanlarını yerleştiriniz. Ahlak, kelime olarak huy, karakter gibi anlamlara gelmesine rağmen yaygın olarak kullanımı Latince kökenli moral kelimesidir. Bununla birlikte ahlak, insanların toplum içindeki eylemlerini ve birbirleriyle olan ilişkilerini düzenlemek amacıyla kabul edilen ilkeler bütünüdür. Ahlak ve ahlak felsefesi(etik), genellikle aynı anlamda kullanılmasına rağmen birbirlerinden farklı kavramlardır. Ahlak felsefesi, ahlakı felsefi açıdan inceleyen ve açıklayan bir düşünce sistemidir. Ahlakın ne olduğunu, ahlaki eylemin nasıl oluştuğunu, insan eylemlerinin dayandıkları temelleri, iyi ve kötü eylemlerin nedenini inceler.Ahlak felsefesi ahlak üzerine sistemli bir şekilde düşünme, soruşturma, ahlaki hayata dair bir araştırma ve tartışma olarak tanımlanabilir. Kısaca ahlak iyi ve kötü eylemlerin pratikteki değeri, ahlak felsefesi ise iyi ve kötü eylemin teorisi şeklinde tanımlanır. Açıklamalar Kavramlar Huy, karakter gibi anlamlara gelir. İnsanların toplum içindeki eylemlerini ve birbirleriyle olan ilişkilerini düzenler. İyi ve kötünün teorisidir. İyi ve kötü davranışların pratiğidir. Ahlak üzerine sistemli bir şekilde düşünme, soruşturma, ahlaki hayata dair bir araştırma ve tartışmadır. 84 Uygulayalım-2 Aşağıdaki kavram haritasını ve açıklamaları inceleyiniz. Haritadaki kavramlardan uygun olanını açıklamaların başındaki boşluklara yazınız. vicdan mutluluk özgürlük ahlaki eylem ahlaki karar AHLAK FELSEFESİNİN TEMEL KAVRAMLARI iyi erdem ahlak yasası ödev ahlaki sorumluluk Kötü ……………….…: Yapılması istenmeyen, değersiz ve faydasız olan, iyinin karşıtı. ……………….…: Kişinin iradesini kullanarak seçim yapabilme durumudur. En geniş anlamda dışsal bir zorlama olmadan, serbestçe hareket edebilme. ……………….…: Ahlaki öznenin yapmış olduğu veya yapacağı eylemin sonuçlarına katlanabilmesi, sonuçlarını üstlenebilmesidir. ……………….…: Bireyin nasıl davranacağını belirleyen kurallar sistemidir. Bu kurallar, bize hangi amaçları, nasıl gerçekleştireceğimizi gösterir. ……………….…: Ahlaki bakımdan sürekli olarak iyi ve değerli olan davranışlardır. Ahlak felsefesinin yücelttiği, övdüğü, arzuladığı ve ön plana çıkarttığı değerlerdir. Örnek olarak bilgelik, adalet, cesaret, çalışkanlık, ölçülülük, dürüstlük, hoşgörü, doğruluk vb. verilebilir. ……………….…: İnsana neyin iyi neyin kötü olduğunu söyleyen ayırt edici güçtür. İnsanı iyi davranmaya yönelten iç ses, bir çeşit iç mahkemedir. ………………….: Genel olarak insanın insan olma değerlerine ve yaşadığı topluma yararlı ve değerli olandır. Bu ise neticede yapılması istenilen ve beklenilen, kötünün karşıtıdır. ……………….…: Bireyin, kendi özgür iradesi ile bilerek ve isteyerek ahlak yasasına uygun olarak verdiği karardır. Özgür verdiğimiz bu karar ahlaki bir temele dayanmalıdır. ……………….…: Ahlak açısından değerlendirilebilen, ahlaki bir değere uygun düşen eylemdir. Bu eylem, ahlak yasalarına uygun ve bilinçli olarak yapılmalıdır. ……………….…: İnsanın, yaptığı iyi eylem sonunda duyacağı iç huzur. ……………….…: İnsanların gerçekleştirilmesinden kendilerini sorumlu tuttukları, üstlendikleri görev. 85 78 B. İYİ- KÖTÜ, DOĞRU- YANLIŞ, GÜZEL- ÇİRKİN Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyiniz. Altta verilen değer yargılarından uygun olanını görselin altında bırakılan boşluğa yazınız. MATEMATİK Değer Yargıları İyi Kötü KEDİ Güzel Çirkin Doğru Yanlış SORULAR Aşağıdaki ifadeler, yukarıda bulunan kavramların hangilerinin örneği olabilir? Uygun kavramı boş bırakılan yere yazınız. -Yalan söylememek (………………..……….) -Bırakılan cisimler yere düşer. (……………………..….) -123x456= 56088'dir. (……………………..….) -İnsan haklarına saygı duymak gerekir. (…………………….…..) -Kaplumbağa Terbiyecisi adlı resim (……………….………..) -Yaşama hakkına saygı duymak (………………………...) l l Aşağıdaki soruları, yukarıdaki etkinlikten hareketle cevaplamaya çalışınız. a. İyi, güzel ve doğru kavramlarının kullanıldıkları alanların farklı olduğunu söyleyebilir miyiz? Niçin? b. Değer yargılarının öznel olduğunu, kişiye ve zamana göre değiştiğini söyleyebilir miyiz? Niçin? 86 78 Uygulayalım-1 Aşağıdaki metni okuyunuz. Metnin sonundaki tabloda boş bırakılan yerlere uygun “yargı kavramı ve örneğini” yazınız. Yargılarımız Yargı, bir olgu veya kavramlar üzerine kurulu bir iddiayı dile getiren ifadelere verilen addır. Yargılar, olgular alanına ve değerler alanına ait olmak üzere ikiye ayrılır. Fatih'in İstanbul'u fethetmesi, yağmurun yağması birer olgudur. Bu olgular bizim dışımızda bir gerçekliğe sahip, kişiden kişiye değişmez, nesnel yapıdadırlar. Bu yargılar bilim ve bilgiye dair önerme yargılarıdır. Değer yargıları ise kişilerin olgulara yüklediği niteliklere dayalı olarak ortaya çıkan yargılardır. Kişiye bağlı öznel olan bu yargılar bir değerlendirme çerçevesinde ortaya çıkar. Yağmurun yağması insandan bağımsız olarak ele alınabileceği gibi kişiye bağlı olarak ta ele alınabilir. Yağmurun metrekareye 32 kg. yağış bırakması olgusal yönü ifade eder. Çünkü ispat edilebilen, kişilerin değerlendirmesinden bağımsız bir yapıya sahiptir. Bir takım ölçümler ile metrekareye düşen yağış miktarı ölçülebilir ve kişilere değerlendirme olanağı vermez. Aynı yağmur insanların kişisel değerlendirmesinde ise değer alanını ortaya çıkarır. Yağmur bekleyen bir çiftçi için farklı, piknik yapmak isteyenler için ise daha farklı anlamlar taşır. Değer yargıları gerçekliği değil, değerlendirmeyi içeren yargılardır, özneldir. Kişiden kişiye değişir. Estetik, din ve ahlak değer alanı içerisinde yer alır. Buna bağlı olarak estetik, din ve ahlak yargılarından bahsedilir. Bu yargı çeşitlerinden; Estetik yargılar “güzel”, “çirkin”, Din yargıları “sevap”, “günah”, Ahlak yargıları “iyi”, “kötü” kavramları ile değerlendirilir. Ahlaki yargılar iyi ya da kötü olarak nitelendirilen eylemlere dayandırılır. Bu eylemler iyinin yapılması ve kötünün yapılmamasını gerektirir. Bu nedenle kural koyucu (normatif) özellik taşır. Ancak bu yargılar zamandan zamana, mekândan mekana, kişiden kişiye değişebilir. Bu nedenle ahlaki yargılar değişiklik arz eden bir yapıya sahiptir. Ayrıca bu yargılar davranışla birlikte ortaya çıkar. Bu yönleri ile ahlak yargıları, din yargıları, bilim ve bilgiye dair önerme yargıları ve estetik yargılarından ayrılır. Bilim ve bilgiye dair önerme yargıları yapısı gereği olgusal alana ait deney ve gözleme dayalı, ispat edilebilir özellikler taşır. Bu yönü ile kişisel değerlendirme içerisinde yer almaz. “Su 100Cº de kaynar.” önermesi herkes tarafından kesin kabul gerektirir, doğru kavramı ile ifade edilirken “Su 80Cº de kaynar” önermesi ise yanlış olarak ifade edilir. Bu ifadeler her zaman ispat edilebilir bir tarzda, evrensel yargılardır. Din yargıları ise (o dine inanan kişilerce kabul edilir ve kişilere göre) değişmez bir yapıda olup, kutsal sayılan din kurallarına dayanır. Bu nedenle eleştirilemez bir yapıdadır. İnananların yaptığı davranışlar kutsal metne dayalı olarak değerlendirilir. Bu değerlendirmede kullanılan kavramlar günah ve sevap kavramlarıdır. Estetik yargılar beğeniye dayalı yargılardır. Yani bir sanat eseri hakkında güzeldir veya çirkindir şeklinde beğeniye dayalı yargılardır. Bu özelliği ile estetik yargılar sübjektif özellik taşırlar. “Şu tablo güzeldir” yargısı kişiye ait yargıdır. Bu nedenle evrensel nitelik taşımaz ve herkes için bağlayıcı olmaz. Halk arasında “zevkler tartışılmaz” sözü estetik yargıların beğeni yargıları olduğunu ve kişiye ait olduğunu ifade eder. 87 78 Yargı Çeşidi Yargı Kavramı Özellikleri Örnek l Eylem alanıyla ilgili yargılardır. l Ahlaki bakımdan bir değere sahiptir. l Ahlak yargıları zamanla koşulların Ahlak Yargıları değişmesine paralel değişir. l Değerle ilgili yargılardır. l Genellikle evrensel nitelik taşımaz. l Beğeniye dayalı değer yargılarıdır. l Akla değil, duygu ve coşkulara Estetik Yargılar dayanır. l Evrensel nitelik taşımaz. l Kutsal sayılan din kurallarına dayanır. Din Yargıları l Dogma yani tartışılmadan benimsenmiş görüş olduğu için değişmez yapıdadır. Bilim Yargıları l Akla ve mantığa dayalı yargılardır. l Evrensel niteliktedir. l Sonuçları kesindir. Uygulayalım-2 Metni dikkatlice okuyarak aşağıda verilen örneklerden ahlaki değer yargısı taşıyanları işaretleyiniz. Yaşamımız boyunca eylemlerde bulunuruz. Her sabah kalkmamız, kahvaltımızı yapıp, evden okula gitmemiz, okul yolunda yaşlı kişilere trafikte yardım etmemiz vb. birer davranıştır. Ama bu eylemlerimizin hepsi ahlaki değer taşımaz. Eylemlerimizi ahlaki olarak adlandırılabilmek için özgür irade ile ortaya çıkması gerekir. Bu nedenle kişinin ahlaki yargıda bulunması, iyi ve kötü olan arasında bir tercih yapması demektir. Bu süreç, akıl yürütmeyi gerektirir. Fakat bu o konuyu sadece enine boyuna düşünmesi, bir sonuca varması ve ona göre eylemde bulunması demek değildir. Bu durum aynı zamanda bireyin kendi iradesiyle, söz konusu olan şeyi öyle yapmış olduğu anlamına gelir. Yani kişi kötü olanı da tercih edebilme imkanına sahipken, öyle davranmama ahlaki eylemdir. Çünkü ortada bir tercih vardır. Böyle bir tercih yok ise davranışın ahlaki değeri de yok olur. Buna göre başka bir kişinin eylemde bulunurken niçin iyi olanı veya niçin kötü olanı tercih ettiğini açıklayabilmesi gerekir. Doğal olarak burada özgür irade ile bir seçim yapması gereklidir. Kişi yapmış veya yapmakta olduğu eylemi özgür iradesiyle seçme zorunluluğu içerisindedir. 88 78 Yani kişi başka bir eylemi değil de niçin bu eylemi yapmayı seçmiştir? Bu, özgür iradesinin hareketini sağlayan, etkileyen bir noktadır. Kişi sorumluluğu üzerine alarak iyi ya da kötü olanı tercih eder. İyiyi seçmesi erdemdir ki ahlak felsefesinin yücelttiği, övdüğü, arzuladığı bir tercihtir. Her sabah kahvaltı sonrası, günlük bir gazete okumak. Trafikte önceliğin kendisinde olmasına rağmen sürücünün bir başka sürücüye yolvermesi. Öğrencinin Hak etmediği halde kendisine yanlışlıkla yüksek not veren öğretmenini uyarması. Bir esnafın; müşterisini, henüz hiç satış yapmamış komşu esnafa yönlendirmesi. Okula sürekli otobüsle giden öğrencinin, biletini kaybettiği için yürüyerek gitmesi. Öğrencinin paraya ihtiyacı olmasına rağmen bulduğu cüzdanı polise teslim etmesi. C. ERDEM-YAŞAM İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki metni inceleyerek soruları cevaplayınız. Erdem Nedir Testi Bu test, ahlaki değerlerinizin ne kadar erdemli olduğunu ölçmek için hazırlanmıştır. Testi etkili kılmak için aşağıya doğru mümkün olduğunca yavaş gidin. Test sadece bir sorudan ibaret. Haydi başlayalım: Çok okunan bir gazetenin foto muhabirisiniz. Yaşadığınız bölgede fırtına sonrası sel baskınları yaşanıyor. Siz yüksekçe bir köprüden bu korkunç afetin fotoğraflarını çekmektesiniz. Çevrenizdeki her 89 şeyi sel suları sürükleyip götürüyor. Birdenbire yolda sularla boğuşan bir otomobil görüyorsunuz. Fotoğraf makinesini otomobili sürmeye çabalayan adama tutup görüntüyü yaklaştırdığınızda onu tanıyorsunuz. Bu adamın ünlü bir kişi olduğunu görüyorsunuz. Ünlü bir kişiyi fark etmekle aynı anda suların onu yutmak üzere olduğunu da fark ediyorsunuz. İki seçeneğiniz var: 1.Tedbir olarak yanınızda getirdiğiniz dağcı ipini atarak onu kurtarmayı denemek: Böylece ünlü kişiyi kurtarmış olduğunuz için bir kahramanlık madalyası alabilirsiniz. 2. Yılın fotoğrafçısı seçilmenizi sağlayacak bir “O An” fotoğrafı çekebilirsiniz: Bu yüzden bir anda mesleğinizin zirvesine çıkabilirsiniz. Eğer bu ikilemden birini seçmek için sonuçta kazanacağınız çıkarları karşılaştırmışsanız, sizin ancak adınız “Erdem” olabilir. SORULAR l Siz olsaydınız hangisini tercih ederdiniz? Niçin? l Aşağıdaki görüşlere katılıyor musunuz? Niçin? a. Ahlak ve erdem ilgisiz, ayrı şeyler değil tam tersine iç içeler. Ahlak olarak iyi olmayan hiçbir şey erdem de değildir. Yani erdemin kapısı, ahlaktan geçer. Sen de haklısın bir yerde çünkü dünyada henüz bilimsel ahlak ve felsefe yok. b. Erdem zaten içselleştirilmedikçe uygulanabilir bir meziyet değildir. Bu yüzden dediğiniz gibi ipi atıp atmamayı düşünen insan henüz erdemli sayılmaz. Duruma göre ya atar, ya atmaz. Fakat asla atsa ne çıkarı olur atmasa ne olur hesapları yapmaz. Erdem içselleştirilmiş yani temel bir yaşantı ilkesi yapılabilmişse doğru eylemin kararını şıp diye verdirtir. Uygulayalım-1 Aşağıdaki metni ve hikâyeyi okuyarak, metnin sonundaki soruları cevaplayınız. Değerler ve Doğrular “Ne yapmalıyım?”sorusuna verilen cevap genellikle “Doğru olanı yapmalısın.” olmuştur. Doğru olanı yapmak, doğru eylemde bulunmaktır. Doğru eylemde bulunmak için bir insanın sahip olması gereken niteliklere ise erdem adı verilir. Bu tanım aynı zamanda erdemin, bir amacın gerçekleştirilmesinde kişinin belirli tarzlarda eylemde bulunabilme kapasitesi olduğuna da işaret eder. Bu bakımdan erdem sadece ahlaksal alanda ortaya çıkmaz. Örneğin; bir güreşçi için erdem, öncelikle güçlü, kuvvetli ve çevik olmaktır. Bu tür erdemler ahlaksal erdem sayılmazlar. Bunlara meziyet denmesi daha uygundur. Ahlaksal erdemler, bir “iyi”nin gerçekleştirilmesi için kişinin sahip olması gereken beceri, yetenek ve yeterliliklerdir. Bunlara erdem yanında fazilet de denir. Örneğin; Platon mutlu olmak için dört erdem sayar: Kendine hâkim olma, cesaret, adalet, bilgelik. Bunların gerçekleştirilmesi, iyi olanı ortaya çıkaracağından erdemli eylem olarak adlandırılır. İnsanı hayvandan ayıran en önemli yanı da budur. Çünkü insan sorumlu bir varlıktır. Hayvanların sorumlu tutulamadığı yerde, kişi, eylemlerinden sorumlu tutulur. Bu bağlamda insan varlığı, istek ve arzularını şekillendirerek, kendisine amaçlar koyarak erdemli bir karakter haline gelir. İnsan hayvansal doğasını yok sayamaz. Fakat onu akıl yolu ile denetim altına alabilir ve almalıdır. O arzu ve isteklerini yok saymak yerine bunları eğitip düzene sokmalıdır. Bu yüzden ahlaksal erdemler, aşırı uçlardan uzaklaşarak “doğru orta”yı bulmaya hizmet eden erdemlerdir. Koşullar değiştiği ölçüde, doğru orta her insana göre değişir. Fakat hep bir doğru orta vardır. Buna göre cesaret erdemi, korkaklık ile hesapsız atılganlık, cömertlik erdemi müsriflik ile cimrilik, adalet erdemi haksızlık yapma ile haksızlığa maruz kalma arasındaki doğru ortadır. Bunların gerçekleştirilmesi birer erdemli eylemdir. 90 Kendine hâkim olma, cesaret, adalet, bilgelik, çalışkanlık, doğruluk, ölçülülük gibi erdemler insanlar tarafından yaşamda uygulandığında ortaya çıkar. Çünkü erdemi ifade eden sözler, erdemli olmak için yeterli değildir. Çünkü erdem alanı bilgisel bir alan değil, pratik bir alandır. Erdemler kişi tarafından gerçekleştirildiği anda erdem hâline gelir. Bu sebeple zor zamanda dahi doğruyu söyleyebilme cesareti erdem iken, cesaret hakkında binlerce ciltlik bilgi birikimi olan kişinin durumu erdem olarak adlandırılamaz. Bu yüzden adalet, cesaret, doğruluk gibi vasıflara erdem denilebilmesi için pratik olarak hayat içerisinde gerçekleşmiş olması gerekir. Ahlak konusunda çok bilgili olmak ile ahlaklı olmak aynı şey olmadığı gibi, hukuk alanında ihtisası olmak ile adil olmak her zaman aynı şey olmaz. Yanlış ve Değerler On bir yaşındaydı ve ne zaman eline bir fırsat geçse hemen evlerinin yakınındaki göle balığa giderdi. Levrek avı yasağının kalkmasından bir gün önce, babasıyla akşamın ilk saatlerinde küçük güneş balıklarından yakaladı. Sonra oltasına yem takıp, oltayı fırlatma talimi yaptı. Gün batımında yem suya değdiği zaman suda altın haleler oluşturdu, daha sonra gölün üzerinden ay doğmuştu. Oltasının hızla çekildiğini hissedince, oltaya büyük bir balık geldiğini anladı. Babası oğlunun balığı çekişini hayranlıkla izledi. Çocuk sonunda yorgun düşen balığı sudan çıkardı. O güne kadar gördüğü en büyük balıktı, bir levrek; ama av yasağının kalkmasına sadece saatler kalmıştı. Baba-oğul güzelim balığa baktılar, pulları ay ışığında ışıl ışıl parlıyordu. Babası bir kibrit yakıp saatine baktı. Saat on olmuştu. Av yasağının bitmesine daha iki saat vardı. Önce balığa, sonra oğluna baktı. - Suya geri bırakman gerekiyor, oğlum, dedi. - Baba, diye itiraz etti çocuk ağlamaklı bir sesle. - Başka balıklar da var, dedi babası. - Ama hiçbiri bunun kadar büyük değil, dedi çocuk. Göle şöyle bir göz attı. Gölde hiçbir balıkçı teknesi yoktu. Bir de babasına baktı bu kez. Ne kendilerini ne de yakaladıkları levreği kimsenin görmediğinden emindi. Ancak babasının sesinden bu konuda hiçbir ödün vermeyeceğini de anlamıştı. Oltanın ucunu balığın ağzından çekti ve balığı gölün karanlık sularına bıraktı. Balık suya düşer düşmez, şöyle bir çırpındı ve gözden kayboldu. Çocuk bir daha bu kadar büyük bir balık tutamayacağından emindi. Bu olay bundan tam otuz dört yıl önce oldu. Çocuk haklıydı. Bir daha o kadar büyük bir balık tutamadı. Ne zaman değerler konusunda bir ikilem yaşasa hep o büyük balık gözünün önüne gelirdi. Babasından öğrendiği gibi değerler, doğru ile yanlışın ne olduğu konusunda bize yol gösterirler. Doğru olanı yapma kararı belleklerimizdeki canlılığını hiçbir zaman yitirmez. Fırsatlardan yararlanmak değil, doğru olanı yapmaktır önemli olan. Sizin hayatınızda da hikâyedekine benzer örnekler var mı? Bunları arkadaşlarınızla paylaşın. Kararlarınızda neler etkili olmuştu? Tahtaya yazarak üzerinde tartışınız. 91 Ç. NE KADAR ÖZGÜRÜZ? Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve özdeyişleri inceleyerek soruları cevaplayınız. David Hume : “Özgürlük istek doğrultusunda bir eylemde bulunma ya da bulunmama gücünü ifade eder.” John Locke : “Düşüncenin, isteğin ve iradenin olmadığı yerde özgürlük olmaz.” SORULAR Fotoğrafı inceleyerek düşüncelerinizi ifade ediniz. l Yukarıdaki sözleri görsel ile ilişkilendirerek düşüncelerinizi ifade ediniz. l Kendi yaşantınızda özgür olduğunuzu düşünüyor musunuz? Mutlak bir özgürlük var mıdır? l Uygulayalım-1 Aşağıdaki metni okuyunuz. Metnin sonundaki tabloda verilen açıklamalar ile kavramları eşleştiriniz. Bizler doğduğumuz andan itibaren bir takım davranışlarda bulunuruz. Bu davranışlarımızın nasıl gerçekleştiği konusu ahlak felsefesi için önemli bir problemdir. Çünkü gerçekleştirdiğimiz birçok davranış ahlaki olarak nitelendirilemez. Bir davranışın ahlaki olması, birtakım şartları taşımasına bağlıdır. Bu şartlardan biri kişinin davranışta bulunurken iradesi ile seçim yapabilmesi, yani özgürlük, diğeri ise özgür olarak yapılan seçimin sonuçlarının üstlenilmesi yani sorumluluktur. 92 Bir yerde seçim hakkı bulunmuyorsa, zorlama var demektir ki, bu durumda özgürlükten söz edilemez. Hayatımızda doğanın zorunlu yasalarına bağlı olarak yaşarız. Bir kuş gibi uçup, bir çita kadar hızlı koşamadığımızdan veya yemek yeme, su içme zorunda oluşumuzdan ötürü özgür olmadığımızı söyleyebilir miyiz? Ahlaki anlamdaki özgürlük doğa yasalarını ön plana alan bir anlayış değildir. Buradaki özgürlük iradi olarak seçim yapabilmekle ortaya çıkar. Bu durum eylemde bulunan kişinin, iradesi ile başka bir şekilde davranabilecekken öyle davranmamasıdır. İşte, irade özgürlüğü başlığı altında ifade edilen şey, bu inançtır. Çünkü burada bir "karar verme" söz konusudur ve bu karar verme olgusu, eylemde bulunan kişinin özgürlüğünün işaretidir. İnsan, doğa yasalarının bizleri belirlemesinin, eylemlerini kendi kararlarıyla tutarlı olacak şekilde düzenlemeye başlar ki, burada, bu özgürce alınmış kararlar, artık kendi eylemlerini belirleyen motifler haline gelir. Bu irade özgürlüğü ile kişi iyi ile kötü arasında seçim yapabilir. Seçimini yaparken iyiyi veya kötüyü seçmesinin sonucunda nelerin olabileceğini bilir. Her şeye rağmen seçimini yapar yani sorumluluğu kabul eder, seçiminin sonuçlarına katlanır. Bu şekildeki bir eylem yani özgürlük içerisinde gerçekleşmesi ve bunun sonucunda sorumluluğun kabul edilmesi ahlaki eylemi oluşturur. İnsanın eylemde bulunurken özgür olup olamayacağı, özgür olabilirse ne kadar ve hangi şartlarda olabileceği sorusu ahlak felsefesinin cevap aradığı bir soru olarak karşımıza çıkar. Bu sorulara ilişkin felsefe tarihinde birçok farklı cevaplar verilmiş, bu cevapların oluşturduğu temel görüşler determinizm, indeterminizm, otodeterminizm, liberteryanizm ve fatalizmdir. Determinizme göre insanlar ahlaki eylemlerde bulunurken özgür değillerdir. Kişi eylemlerde bulunurken birtakım etkenlerin zorunlu sonucu olarak o eylemi gerçekleştirir. Bu durumda bir seçim söz konusu değildir. Çünkü insan ve eylemleri rüzgâr karşısındaki kuru bir yaprak gibidir. Birtakım şartlar sürekli bizim seçimimizi belirler. Bu nedenle insanlar yapmış oldukları eylemin sorumluluğunu taşımaz ve bu nedenle de ahlaki eylemi oluşturan şartlar gerçekleşmez. Determinizmin tam zıddı diyebileceğimiz İndeterminizme göre ise insan eylemlerini belirleyen, etkileyen, sınırlandıran hiçbir etki mevcut değildir. Bu nedenle kişi sınırsız bir özgürlük içerisindedir. Bu da kişiyi eylemlerinden ötürü sorumlu kılar. Sonuçta kişi ahlaki bir eylem sergiler. Bunu engelleyen hiçbir güç bulunmaz. Bu iki aşırı ucun ortasında yer alan otodeterminizme göre ise eylemi belirleyen birtakım etkenler olsa da özgürlük kişisel olarak elde edilebilir. Bu, kişinin ahlaki bir özerklik içerisinde olduğu görüşüdür. Kişiye özgürlük, ahlaki ortam hazır olarak sunulmaz ama bu kişinin asla özgür olamayacağı anlamına gelmez. Çünkü kişi kendi değerlerini oluşturabilme gücüne, olanağına sahiptir. İnsan eylemlerinin tamamen ya da kısmen de olsa açıklanamaz olduğunu savunan liberteryanizme göre insan eylemleri birtakım kurallara göre ortaya çıkmaz. İnsan eylemlerini belirleyen kuralların olmayışı da insanın özgür olduğu anlamına gelir. Kaderci bir anlayış olan fatalizm ise her şeyin önceden doğaüstü bir güç tarafından belirlenmiş olduğunu ve kimsenin bu belirlenmiş yazgıyı değiştiremeyeceğini savunur. Bu yazgıdan ötürü kişi özgür değildir, dolayısıyla sorumluluk ve ahlaktan söz edilemez. 93 ÖRNEKLER KAVRAMLAR İnsan eylemleri bir takım kurallar çerçevesinde ortaya çıkmaz. Bu nedenle de tam anlamıyla açıklanamaz. Eylemleri belirleyen kurallar olmadığından insan özgürdür. Bundan dolayı insan davranışlarından sorumludur. Determinizm Kendimi her yerde her zaman sınırlanmış olarak görüyorum. Eylemlerimi yaşadığım toplum, eğilimlerim, yasalar gibi bir takım etkiler ortaya çıkarıyor. Seçim diye bir şey göremiyorum hayatta. Fatalizm Evrende rastlantısallık olduğundan insanın eylemlerini hiçbir şey etkileyemez. Eylemler dahi rastlantısaldır. Bu nedenle insan sınırsız özgürlük içerisindedir. Otodeterminizm Her şey daha önceden bizim dışımızdaki bir güç tarafından belirlenmiş olup asla değiştirilemez. Bu nedenle insan özgür değildir. Davranışlarından da sorumlu tutulamaz. Liberteryanizm Ahlak ve eğitim, insanın günlük yaşayışındaki hareketleri belirleyen yasalarla doludur. Bu yasalar bana şöyle yap, bunu yapma, şu şekilde konuşmalısın gibi bir takım buyruklar verir. Fakat ben bu buyruklardan seçtiklerimi, karar verdiklerimi yapar, sonuçlarna da katlanırım. Çünkü beni hiçbir yasa sınırlandıramaz. İndeterminizm 94 D. AHLAKİ EYLEMİN AMACI Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve özdeyişleri inceleyerek soruları cevaplayınız. AHLAKA GİDEN YOL Ahlaki eylemlerin amacını l Aristoteles; erdemlilik ve mutluluk, l Demokritos; ölçülülük ve mutluluk, l Epiküros; haz ve mutluluk, l Aquino'lu Thomas; devletin ve Tanrı’nın yasalarına uymak, l Bentham; fayda, l Kant ise ödev olarak belirlemiştir. SORULAR l Epikuros’ün sözüne katılıyor musunuz? Sizce ahlaki eylemin amacı ne olabilir? l Kant’ın sözünü değerlendirin. Ödev nasıl ahlaki eylemin amacı olabilir? l Ahlakın amacı ile ilgili farklı fikirleriniz var mı? İfade ediniz. Uygulayalım-1 Aşağıdaki metni okuyunuz. Metnin sonundaki tabloda verilen görüşlerin karşısındaki boşluğa hangi filozofa ait olduğunu yazınız. Ahlaki eylem sonucunda ne elde edilir? Hangi amaca yönelik olarak gerçekleştirilir? Bu sorulara verilen cevapların başlıcaları mutluluğu kazanmak ve ödeve uygun hareket etmiş olmaktır. Bu cevaplara bağlı olarak da mutluluk ahlakı, ödev ahlakı gibi ahlak anlayışları ortaya çıkmıştır. Mutluluk ahlakı, İlk Çağdan günümüze kadar birçok filozof tarafından farklı biçimlerde ortaya konmuştur. Bu filozofların ortak noktası ahlaki eylemlerimizin temelini mutluluk kavramının oluşturmasıdır. Aslında Kant'a gelene dek ortaya atılan bütün ahlak anlayışları mutluluk esaslı anlayışlardır. Fakat bu anlayışlar mutluluğun kazanımında farklılık gösterirler. Bunlar; mutluluk ahlakı, hazcılık, epikurosçuluk, kinizm (aldırmazcı mutlulukçuluk), stoacılık ve yararcılıktır. 95 Sokrates'e göre mutluluk insan eylemlerinin en son hedefi , insan eylemlerinde en yüksek iyidir. Bu en yüksek iyiyi önceleyen, temelinde yer alan şey bilgisel doğruluktur. Çünkü Sokrates'e göre, kimse bilerek kötülük yapmaz. Bu da bilgi ile ahlakı özdeş kılar.Ahlaka, “iyi” ye bilgi ile ulaşılabilir. Platon da mutluluğu bilgelikte bulur. İdealar âleminde bulunan en yüksek iyi; aynı zamanda var olan her şeyin temelidir. Aristoteles'e göre, sürekli ve kalıcı mutluluk için akıl önemlidir. Aristoteles erdemi pratik aklın hayata geçirilmesi olarak görür. Farabi'ye göre “en yüksek iyi” erdemdir ki, bu da bilgi ile mümkündür. Bilgi; akıl ile ortaya çıkar, akıl da iyi ile kötü ayrımını yapabilir. Mutluluk, aynı zamanda iyidir. Tanrının bilgisi iyi olan olduğundan bu bilgiye ulaşmak bizi mutlu kılacaktır. Aristippos'a göre ise, eylemimizin amacı en yüksek iyi ve değer olan haz(hedon)dır. Haz ise mutluluktur. Buradaki haz, bedensel hazdır. Epikuros'a göre de en yüksek iyi “haz”dır. Fakat bu haz bedensel değil; zihinsel, entelektüel hazlardır. Anlık hazlar değil de sürekliliği olan hazlar insanı mutlu eder. Bu da davranışımızın amacını oluşturur. Antisthenes ve Diogenes ise eylemlerimizin amacını mutluluk olarak görür. Bu mutluluk; hiçbir şey karşısında tasa duymamayı, hiçbir şeye aldırış etmemeyi gerektirir. Bu da dünyaya boş vermek, ona sırtımızı dönmekle olur. Stoacılığa göre ahlakın amacı olan mutluluk, insanın aklını kullanarak ölçülü yaşamasıyla ruhsal dengesini zorlayan istek, tutku ve duygularını bastırabilmesi ve dizginleyebilmesi ile elde edilir. Başlıca savunucusu Kıbrıslı Zenon’dur. Bireyci bir tarz da olan önceki öğretilerden farklı olarak yararcılara göre amaç olan mutluluk, kişinin tek başına elde edebileceği bir şey değildir. Mutluluk, toplum içerisinde, toplumsal yarar çerçe-vesinde gerçekleşebilir. Davranışın yarar sağlaması mutluluğu sağlayan etken olurken, bu yarar bireysel olarak düşünülemez. J. Bentham ve J.S. Mill başlıca temsilcileridir. Ö d e v ah la kı: Ka n t, mutluluk gibi herkesin üzerinde uzlaşama-yacağı bir hareket noktasının yanlış olduğunu dile getirerek, ahlaki eylem için herkesi kapsayacak bir yasanın olması gerektiğini savunur. Bu yasa bir buyruk (emir)’tur. Bu buyruk doğada var olan yasaların niteliğini ve zorunluluğunu taşımaz. Bu buyruk hiçbir amaca yönelik olmayıp, amacı kendisinde bulunan bir yapıdadır. Bu iyi niyetle oluşabilir. Bu buyruk kişi tarafından içselleştirildiğinde ödev hâline gelir. 96 Metinden hareketle verilen görüşlerin hangi filozoflara ait olduğunu karşısındaki boşluğa yazınız. En yüksek iyi “haz”dır. Fakat bu haz bedensel değil; zihinsel, entelektüel hazdır. Mutluluk; hiçbir şey karşısında tasa duymamayı, hiçbir şeye aldırış etmemeyi gerektirir. Bu da dünyaya boş vermek, ona sırtımızı dönmekle olur. Ahlakın amacı olan mutluluk, insanın aklını kullanarak ölçülü yaşamasıyla ruhsal dengesini zorlayan istek, tutku ve duygularını bastırabilmesi ve dizginleyebilmesi ile elde edilir. Sürekli ve kalıcı mutluluk için akıl önemlidir. Erdem pratik aklın hayata geçirilmesidir. Ahlaki eylem için herkesi kapsayacak bir yasanın olması gerekir. Bu yasa bir buyruk (emir) tur. Bu buyruk doğada var olan yasaların niteliğini ve zorunluluğunu taşımaz. Bu buyruk hiçbir amaca yönelik olmayıp, amacı kendisinde bulunan bir yapıdadır Mutluluk insan eylemlerinin en son hedefi , insan eylemlerinde en yüksek iyidir. Bu en yüksek iyiyi önceleyen, temelinde yer alan şey bilgisel doğruluktur. Çünkü, kimse bilerek kötülük yapmaz. Eylemimizin amacı en yüksek iyi ve değer olan haz (hedon)dır. Haz ise mutluluktur. Buradaki haz, bedensel hazdır. Mutluluk, toplum içerisinde, toplumsal yarar çerçevesinde gerçekleşebilir. Davranışın yarar sağlaması mutluluğu sağlayan etken olurken, bu yarar bireysel olarak düşünülemez. Mutluluk, aynı zamanda iyidir. Tanrı’nın bilgisi iyi olan olduğundan bu bilgiye ulaşmak bizi mutlu kılacaktır. Mutluluğu bilgeliktir. İdealar âleminde bulunan en yüksek iyi; aynı zamanda var olan her şeyin temelidir. 97 E. EVRENSEL AHLAKİ İLKELER VAR MIDIR? Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve ifadeleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Konfüçyüs I. Kant R.W. Emerson J.P. Sartre : “Sana yapılmasını istemediğini sen de başkasına yapma.” : “Aynı zamanda genel bir yasa olmasını isteyebileceğin bir maksime (kurala) göre hareket et.” : “Evrensel şekilde davranış ve eylemlerde bulunan birisi ahlaklıdır.” : “İnsan ne isterse o olur.” SORULAR l Konfüçyüs’un yukarıdaki sözü hakkında ne düşünüyorsunuz? İfade ediniz. l Sartre’ın, “İnsan ne isterse o olur.”sözü üzerine düşününüz. Sizce insan ne isterse o olabilir mi? l Renk, dil, din, ırk ayrımı olmadan herkesin kabul edebileceği ahlak yasaları olabilir mi? Uygulayalım-1 Aşağıdaki metni okuyarak doğru-yanlış tablosunda verilen açıklamaların karşısına doğru ise “D”, yanlış ise “Y” harfini yazınız. Ahlak yasası, bireyin nasıl davranacağını belirleyen kurallar sistemidir. Kişi bu yasalar ile yaptığı veya yapacağı davranışlarına meşru bir zemin kazandırır. Vicdanımızın davranışlarımızı yargılaması bu yasalar ile oluşur. Bu noktada şöyle bir sorun ile karşı karşıya kalırız: Acaba bu ahlak yasaları, herkesin davranışlarını belirleyecek güçte, evrensel bir nitelik taşır mı? Yoksa evrensellikten uzak, bireysel bir nitelikte midir? Burada söz konusu olan evrensellik, kişiden kişiye, zamandan zamana ve durumdan duruma değişmeme özelliğini ifade eder. Kapsayıcılık alanı, yeri, zamanı ve kişiyi dışarıda bırakmaz. 98 Evrensel Ahlak Yasası Var mıdır? Evrensel Ahlak Yasası’nın Varlığını Reddedenler HEDONİZM Aristippos, Epiküros EGOİZM (Bencilci Ahlak) ANARŞİZM Proudhon, Stirrner, Bakunin NİETZSCHE J. P. SARTRE Evrensel Ahlak Yasası’nın Varlığını Kabul Edenler Yasayı Subjektif Temelde Açıklayanlar UTİLİTARİZM (FAYDACI AHLAK) J. Bentham, J. S. Mill ENTÜİSYONİZM (SEZGİCİ AHLAK) H. Bergson Yasayı Objektif Temelde Açıklayanlar Sokrates Platon Farabi B. Spinoza I.Kant 1. EvrenselAhlak Yasasının Varlığını Reddedenler Evrensel ahlak yasasını reddedenler, insanların davranışlarında temel alabilecekleri ortak bir ilkenin olamayacağını iddia ederler. Temele alınan ilkelerin geneli yansıtamayacak, bireysel, sübjektif bir yapıda olduğu görüşündedirler. Bu görüşü savunan akım ve filozoflar şunlardır: hazcılık, egoizm, anarşizm, F. Nietzsche ve J. P. Sartre. Hazcılık (Hedonizm): Hoşa giden bir şeyin yarattığı, uyandırdığı duyguya haz adı verilir. Bu görüşe göre ahlaki eylem ile kişinin gerçekleştirmek istediği amaç hazdır. Haz ise mutluluktur. Bir eylem, haz getiren veya hazzı amaçlayan bir eylem ise doğru eylemdir. İnsan, doğası gereği acıdan kaçınıp, hazza yönelen varlıktır. Bu sebeple davranışlarının amacı haz olmalıdır. Burada temele konulan ilke hazdır ve bu haz bireysel olarak ortaya çıkar. Kişiden kişiye farklılık arz eder, bundan dolayı sadece o kişinin eylemleri için geçerlidir ve evrensel bir nitelik taşımaktan uzaktır. Bu görüşün en önemli temsilcisi Epiküros ve Aristippos’tur. Egoizm (Bencilci Ahlak): Egoizmin en önemli temsilcisi olan Hobbes'a göre insan eylemlerinin biricik ve temel amacı hayatın korunması ve sürdürülebilmesidir. Kişinin eylemleri ne olursa olsun, ona iyi veya kötü diyen, kişinin kendisidir. Bu tam bir ahlaki sübjektivizmdir, yani ahlaki değerlerin iyi, kötü bağlamında kişiden bağımsız olamayacağı görüşüdür. Herkes doğa tarafından eşit yaratılmıştır. Bu eşitlikte herkesin kendi hazzını, iyi olanını araması gayet doğal bir durumdur. Kişi daima yararına olanı yapar, bu yaptığı başkalarına zarar verse dahi bu durum değişmez. Buna göre, bir kişinin, bir başkasına yaklaşması, aslında kendi iyiliği içindir. Anarşizm: Bu görüşe göre insan özü itibarı ile iyidir, bu durumun devamı için insanın özgürlüğü en önemli şarttır. Bu özgürlüğün engellenişi bir baskı hâli ortaya çıkarır ki bu insanın doğasını bozar. Bu yüzden her türlü baskıdan kurtulmak gerekir. Kişinin uymak zorunda olduğu düşünülen her türlü yasa insanın yaratıcılığını; hareket alanını daraltır, yok eder. Bu yüzden her türlü kuralı, yasayı reddetmek gerekir. Bu görüşün en önemli temsilcileri: Proudhon, Stirrner, Bakunin'dir. 99 F. Nietzsche: Tanrı tanımaz bir filozof olan Nietzsche özellikle modern Batı insanının değerlerlerinin çöküşüne dikkat çeker. Değerlerin bu şekilde yok olmasına ahlaki nihilizm denir. İnsan bu değerleri olduğu gibi bir kenara bırakıp yeni değerler yaratmalıdır. Ve insan değer yaratabildiği ölçüde Üstün insan olarak özgürdür. Özgürlük böylece güç istenci ile değerler yaratmak ve bu yaratılan d e ğ e r l e r e g ö r e y a ş a m a k t ı r. Ahlaklılığın başka ölçütü de yoktur. Nietzsche'nin oluşturmak istediği bu ahlaki yapının temelinde güç istenci vardır. Bugüne kadar geçerliliği olan ahlak, insanların zayıflıklarını ön plana çıkaran, kişinin acıma duygusunun hâkim olduğu bir anlayıştır.Acılar, acıma yoluyla bulaşıcı hâle gelir. Bu ise yaşam gücünün eksilmesine sebep olur. Nietzsche'ye göre insanlar güçlüler ve zayıflar olarak ikiye ayrılırlar. Egemen ahlakı belirleyen bireyin güçlü veya zayıf olmasıdır. Mevcut ahlak sistemi zayıf ve güçsüz karakterli insanların oluşturduğu bir ahlaksa, bu ahlak 'köle ahlakı' olarak nitelendirilir. Bunun karşısında o, güçlü ve kendine güvenen, sağlıklı insanlar içerisinde ortaya çıkmışsa efendi ahlakı olur. 19. yy.da hâkim olan ahlak sistemi köle ahlakıdır. Kaynağı da Hıristiyan geleneğine dayanır. Köle ahlakı sürü içgüdüsü ile oluştuğundan, aynı zamanda sürü ahlakıdır. Köle ahlakı, kölenin efendisine duyduğu hınç neticesi ortaya çıkar. Böylece acıya değer yükler, bedeni hor görür, eşitliği savunur ve başarıyı aşağılayarak yerine çileyi geçirir. Köle ahlakı karşısında ise efendi ahlakı vardır. Bu ahlak güç istenciyle oluşan üstün insan ahlakıdır. Güç istemi, yaşam ve oluştur. Bir var olma, hâkim olma içgüdüsüdür. Bu güç istemi ile harekete geçen insan bir üstün insandır. Ve bu üstün insan çağının her türlü kokuşmuş değerlerini karşısına alan ve reddeden bir protestocudur. Çağında geçerliliği olan iyi ve kötünün ötesine geçmiş olan bu üstün insan kendisini aşmış ve yeni değerler yaratabilme gücüne ulaşmıştır. Kendi değerini kendisi yaratabilen insan kendi ahlakını kendisi oluşturur. Bu durum evrensel bir ahlak yasasının varlığının reddidir. J. P. Sartre (1905-1980): Evrensel ahlak yasasını reddeden filozoflardan biri olan Sartre, varoluşçuluk akımının en önemli temsilcisi olarak tanınır. Sartre, ateist varoluşçu (egzistansiyalist) bir filozoftur. Sartre'a göre insan ve diğer varlıklar farklı yapıdadır. İnsan dışındaki varlıklar belli bir öze sahip olarak vardır. Bu nedenle insan dışındaki varlıklar değişmez yapıdadırlar. Fakat insan için bu durum geçerli değildir. İnsan, varlığa sahiptir ama bir özü yoktur. Bu özü verecek bir Tanrı, bir güç de yoktur. Bu durumda insan alternatifsiz bir hâlde özgürdür, özgürlüğe mahkûmdur. Bu yüzden insan belirlenmemiştir. Özünü de kendisi yaratacaktır. İnsan “Her ne ise o değildir.” ve” Ne değilse o dur.” Kendisini yaratma bakımından tamamen özgür olan insan ne olmak istiyorsa o olacaktır. İstediği her şey olabilme potansiyeline sahiptir. Ahlaki noktada da davranışları bir güç tarafından belirlenmemiş olan insan, kendi değerlerini oluşturabilecek güce sahiptir. Bu yüzden insan kendi kendini kurar. Önceden kurulmuş, tamamlanmış, sona ermiş değildir. Ahlakını seçerken kendi kendini de kurmuş olur. Bu durum herkesi kapsayabilecek bir ahlak anlayışı değildir. 100 DOĞRU-YANLIŞ TABLOSU Hazcılığa göre temele konulan ilke hazdır ve bu haz bireysel olarak ortaya çıkar. Kişiden kişiye farklılık arz eder, bundan dolayı sadece o kişinin eylemleri için geçerlidir ve evrensel bir nitelik taşımaktan uzaktır Egoizmin en önemli temsilcisi olan Hobbes'a göre insan eylemlerinin biricik ve temel amacı hayatın korunması ve sürdürülebilmesidir. Kişinin yöneldiği ne olursa olsun, ona iyi veya kötü diyen, kişinin kendisidir. Bu tam bir ahlaki sübjektivizmdir. Anarşizme göre insan özü itibarı ile iyidir, bu durumun devamı için insanın özgürlüğü en önemli şarttır. Bu özgürlüğün engellenişi bir baskı hâli ortaya çıkarır ki bu insanın doğasını bozar. Bu yüzden her türlü kurala uygun davranmak gerekir. Nietzsche, varolan değerleri olduğu gibi bir kenara bırakıp yeni değerler yaratılmasının gerekliliğini savunur. Bu durumu gören insan için artık değerler hazır olarak bulunan şeyler değil, hep yeniden yaratılması gereken şeylerdir. Nietzsche'ye göre üstün insan kendi değerini kendisi yaratan, kendi ahlakını kendisi oluşturan insandır. Bu durum evrensel bir ahlak yasasının var olduğu anlamına gelir. Ahlaki noktada da davranışları bir güç tarafından belirlenmemiş olan insan, Sartre'a göre kendi değerlerini oluşturabilecek güce sahiptir. Sartre'a göre insana öz veren Tanrı, insanın kaderini çizmiştir. Bu yüzdem insan artık değişmez bir hâlde olup özü belirlenmiştir. 2. Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Edenler Uygulayalım-2 Aşağıdaki metinleri okuyarak, kontrol tablosundaki boşlukları doldurunuz. Evrensel ahlak yasasının varlığının kabul edilmesinden kastedilen, bütün insanların davranışlarında temel alabilecekleri ortak bir ilkenin var olduğudur. Bu görüş, davranışlarımızı, vicdanımızın hareketini, değerlendirmesini belirleyen ahlak yasasının varlığını ileri 86 süren bir yaklaşımdır. Bu yaklaşımın temel soruları, “Evrensel ahlak yasasının temeli nedir? Evrensel ahlak yasası nasıl oluşur?” vb. dir. Sübjektif özelliklere dayalı evrensel ahlak anlayışı: Sübjektif özelliklere dayalı olarak ahlakı temellendiren filozoflara göre evrensel bir ahlak yasası vardır. Bu yasalar da insana bağlı birtakım özelliklerle ortaya çıkar, insanın doğası ile ilgili olarak insan tarafından belirlenir. Ahlak yasalarını belirleyen insan yaşamı ve doğasıdır. Objektif özelliklere dayalı evrensel ahlak anlayışı: Bu anlayışa göre evrensel olan ahlak kişiden ve kişisel özelliklerden bağımsız olarak vardır. Bu ahlak yasası insanın dışındadır ve bu yasa insanın karşısına zorlayıcı ilke olarak, bazen de bir buyruk olarak çıkar. Evrensel ahlak yasasının temeli insanın belli bir yetisinde değil de evrensel, düşünsel düzeyde ararlar. Ahlak yasalarını belirleyen insan yaşamı ve doğası değil , insan yaşamını belirleyen evrensel ahlak yasalarıdır. 101 Faydacı ahlak (utilitarizm): Bu görüşe göre “fayda” davranışlarımızın temel ilkesidir. Bu ilke “olabildiğince çok insanın, olabildiğince çok mutluluğu" biçiminde dile getirilir. Söz konusu olan ilke toplumdan bağımsız ele alınamayacağı için evrensel bir ahlak yasası sayılır. Bu görüş J. Bentham ve J.S. Mill tarafından savunulur. Bentham, insanın eylemlerinde amacın mutluluk olduğunu ve bu mutluluğun artırılmasının gerektiğini savunur. Çünkü Bentham'a göre insanın doğasında acıdan kaçıp, hazza yaklaşmak isteyen bir yapı vardır. Haz bize mutluluğu sağlar iken, acı bu mutluluğa engel olur. Ama buradaki haz toplumun faydası ön planda düşünülerek seçildiğinde bizi mutluluğa ulaştırır ki bu, ahlaki eylemin temelinde yer alması gereken bir şeydir. Buna göre kişi mutluluğa kendi başına ulaşamaz, ancak toplum içerisinde ve toplumsal yarar çerçevesinde gerçekleşebileceği iddia edilir. J.S.Mill'e göre, mutluluk yarar ile elde edilebilir. Bu sebeple yarar, arzu edilir tek amaçtır. Yararcılığa göre ahlaklı yaşam; bireysel ve sosyal mutluluk sanatı olarak anlaşılır. Mill'in amacı bireyin çıkarını kamusal yarar ve toplumun genel mutluluğu ile bağdaştırabilmektir. Bütün diğer şeyler, söz konusu amaca ulaşmak için araç olabilirler. Söz konusu olan noktada birey ve toplumsal fayda çakıştığında J.S.Mill, toplumsal faydanın seçilmesi gerekliliğini savunur. Sezgici ahlak: Evrensel ahlak yasasını kabul eden H.Bergson’a, göre hayat sürekli akış hali içerisindedir. Akıl bunu kavramaktan aciz olup bu durumun kavranmasında tek doğru kaynak sezgidir. Ahlak için de aynı durum söz konusudur. Bu akış hâlinde nasıl davranacağımızın bir kuralı olmadığından iyi ve kötünün ne olduğunu sezgilerimizle bilebiliriz. Sezgilerimizle ortaya çıkan ahlak, özgürleştirici ahlaktır. Sezgide kural yoktur, örnekler vardır. Geçmişten gelen birçok erdemli insan bizler için örnek teşkil eder. Sezginin insana ait bir özellik olması bütün insanlarda aynı davranışın ortaya çıkmasına sebep olur. Bergson'a göre ahlak, topluma ve sezgiye dayalı olarak ikiye ayrılır. Topluma dayalı olan ahlak kapalı ahlaktır. Kapalı ahlak toplumsal alışkanlıkları, töreleri, yasaları sürdürmeyi amaçlayan, kendi içine kapalı olan ahlaktır. Bu özellikleriyle kapalı ahlak; toplumu aşamayan bir ahlak olmasından ötürü evrensel bir nitelik kazanamaz. Sezgiye dayalı olan ahlak ise açık ahlaktır. Çünkü bu ahlak hareket temelini insanda bulan ve kendisini toplumla sınırlamayan ahlaktır. Bu insanı kendisini geliştirmesine, özgürleşmesine yöneltir, ahlakı evrensel bir niteliğe ulaştırır. Sokrates: İlk ahlak filozofu olarak da tanınan Sokrates, insanın her şeyin ölçüsü olduğunu savunan sofistlerle aynı dönemde yaşamıştır. Her şeyin kişiden kişiye değişen bir yapıda olduğunu (rölativizm) savunan Sofistlerin bu görüşü, toplumdaki bütün değerlerin reddini gerektiriyordu. Bu durumu Sokrates, durum ahlakı olarak görülüp şiddetle karşı çıkmıştır. Çünkü Sokrates'e göre kişiler, durumlar değişmiş olsa da değerler, yasalar değişmez, çünkü değerler, yasalar kişilerden bağımsızdırlar. Sokrates e göre davranışlardaki amaç mutluluktur. Bu mutluluğu insana kazandıracak her türlü katkıda bulunan değer, eylemler “erdem”in kapsamına girer. Bu haliyle erdem bilgidir. Bu özelliğiyle erdem diğer bilgi türlerinden ayrılır, diğer bilgi türleri insanı mutluluğa ulaştıramaz iken erdem insanın kendisini bilmesi ile ortaya çıkan, yaşamı iyi bir yaşam haline getirip, mutlu kılan bilgidir. Bu yüzden Sokrates sık sık “kendini bil” sözünü tekrarlar. Zira kişi kendisini tanımadıkça, kendisi için neyin iyi, neyin kötü, neyin yararlı, neyin zararlı olduğunu bilemez. Kişi yeteneklerini, yaşamın amacını bilirse eğer, bu bilgiye uygun olarak akıllıca davranıp, mutluluk amacına ulaşabilir. Buna göre bilgi bizim seçimimizi, davranışımızın temelini oluşturur. Bu sebeple de hiç kimse bilerek kötülük işlemez, çünkü her türlü kötülüğün nedeni, günahkâr bir irade değil, bilgi eksikliğidir. Platon: Evrensel ahlak yasasını kabul eden Platon, varlık ve bilgiyi olduğu gibi, ahlak anlayışını da idealar âlemi anlayışıyla temellendirmiştir. Çünkü idealar, Platon için insanın ahlaksal eylemlerinin amacıdır. 102 Bu anlamda insanın ahlaksal yaşamının amacı; mutluluğa ulaşmak, iyi ideasını gerçekleştirmek Tanrı ile bütünleşmektir. Platon burada en yüksek iyiyi, iyi ideası olarak Tanrı ile özdeşleştirir. Amaca yani en yüksek iyiye ulaşmada, görevini yerine getiren insan, erdem sahibi insandır. Ruh, parçalardan oluşur ve bu parçalar arasındaki uyum da erdem sayesinde gerçekleşir. Platon, bu erdemleri bilgelik, cesaret, ölçülülük ve adalet olarak sıralar. Platon, ahlakını ruhun bu yapısına bağlı olarak, idealara ulaşma esası üzerine kurmuştur. Platon, ahlak anlayışını değişimin olduğu duyular alemi yerine idealar alemine ve bilgiye dayandırarak kişiden kişiye değişmeyen, nesnel ahlakın varlığını savunmuştur. Bu nedenle Platon evrensel ahlak yasasını kabul eden bir filozoftur. Platon'a Göre Erdemin Çeşitleri ve Özellikleri RUHUN BÖLÜMLERİ ÖZELLİKLERİ ERDEMİ ÜST BÖLÜM Merakı , anlamayı, hakikati keşfederek birey olarak insanı, toplumu yönetebilecek güç. BİLGELİK ORTA BÖLÜM ALT BÖLÜM Akılın emirlerine uymak.Bedensel istek ve arzuları dizginlemeye çalışmak. Bedensel istek ve arzular. CESARET ÖLÇÜLÜLÜK DEVLET YÖNETİMİNDE KARŞILIĞI YÖNETİCİLER BEKÇİLER İŞÇİLERZANAATKÂRLAR Bilgelik, cesaret, ölçülülük erdeminin gerçekleşmesi ile adalet erdemi ortaya çıkar. Bunun sonucu “mutluluk” elde edilir. Farabi: Evrensel ahlak yasasını kabul edip, bunu da objektif olarak temellendiren Farabi, Türk İslam düşüncesinin önemli şahsiyetlerindendir. Farabi'ye göre ahlak felsefesinin amacı, insanın mutluluğu yakalaması için insana yol göstermektir. Bu da ahlaki davranışın ne olduğunun bilinmesi ile ortaya çıkar. Ahlaki davranış için üç tür erdemin varlığından söz etmektedir: 1. Akıl erdemi: Bu erdem; faal akıl bilgisine götüren güçtür.Akıl bilgisidir. 2. İrade erdemi: Bu erdem; devletin ve bireylerin yönetilmesi sırasında faydaya ve iyiye hizmet ederek ahlaki olur. Yargı melekesi sayesinde iyiyi ve kötüyü tayin ederek, pratik davranışlarımıza yardım eder. 3. Beden erdemi: Bu erdem sayesinde insan, bedenine zararlı olan şeylerden korunarak, sağlıklı kalmayı becerir. İyiyi ve kötüyü ayırt eden erdem, akıl erdemidir ki bu insanın asıl özünü oluşturur. Tanrı'dan yansıyan bir güç niteliğindedir. İrade erdemi ise akla uymak, isteksiz olsa da iyi ve doğru yola girebilmek için akla uyar. Beden erdemi, akıl ve irade ile bütünleşerek ahlaki davranışı oluşturulur. İnsan davranışlarının amacı iyi olmalıdır. Bunun için insan önce kendisini, daha sonra evreni anlamalıdır. Evreni anlayan insan, mutluluğu bulmuş demektir. Çünkü evrendeki birlik faal akıldan ötürüdür. Bunu kavramak için bilgi gereklidir. Yani akılla elde edilen bilgiye ihtiyaç vardır. Evrende her şey, taşma (südur) yolu ile zorunlu varlık olan Tanrı'dan oluşmuştur. Gerçek varlık aslında Tanrı'dır. Bu yüzden en yüksek iyi dediğimiz, Tanrı'nın ve evrenin oluş sürecinin bilinmesidir. Evrende gerçek varlık Tanrı olduğundan evrenin yasalarının temelinde Tanrı'nın 103 koymuş olduğu yasalar vardır. İnsan için iyi davranış bu yasalara uygun olarak yapılan davranıştır. Bunlara uymamak ise kötüdür. Kısaca, insan eylemlerinin amacı en yüksek iyiye ulaşabilmektir. En yüksek iyi ise mutluluğun kendisidir. Spinoza: Spinoza'ya göre varolan her şey aynı zamanda Tanrının kendisidir. Her şey tanrının yasaları ile işleyen bir makine gibi olduğundan özgürlükten, dolayısıyla da ahlaktan söz edilemez. Fakat Spinoza her şeye rağmen insanın özgür olabileceğini savunur. Bu da doğanın bir parçası olan insanın, kendi doğasının zorunluluğuna ayak uydurması ve Tanrı'nın evrenle bir ve aynı şey olduğunun bilgisini elde etmesiyle mümkün olur. Bu bilgi; bizi güçlü ve erdemli kılan, özgürlüğe ulaştıran gerçek bilgidir. Spinoza'ya göre bu bilgi, Tanrı'yı bilmek, her şeyin onun özünden zorunlu olarak türemiş olduğunu kavramaktır. Bu bilgi aynı zamanda erdemin zirvesidir. Bu bilgi ile bu erdem bizi özgürlüğe ulaştırır. Tam bir erdem sahibi olan kişi sadece Tanrı'yı ve bilgisini ister ki buda Tanrı'yı sevmektir. Bu sevgi ile insan, gelip geçici olan tutkulara artık istek duymaz, yalnız Tanrı'yı manevi bir sevgi ile kavramaya çalışır. Bu, Tanrı'nın kendisi gibi sonsuz bir mutluluktur. I. Kant: Felsefe tarihinde Kant'a kadar olan bütün görüşlere karşı çıkarak insan eylemlerinin belirli bir amaç ile temellendirilemeyeceğini söyler. Bilgide olduğu gibi, ahlakta da deneyimlerden bağımsız yasanın, temelin bulunması gerekir. Kısaca etik genel geçer bir yasaya dayandığı takdirde biricik ve evrensel bir etik olabilir. Peki, bu yasa nasıl olacaktır? Böyle bir yasa doğa yasası gibi olanı değil, olması gerekeni içeren bir yapıda olmalıdır. Bu yasalar bizim dışımızda var olan bir güçten değil, bizim içimizde var olan irade ile gerçekleşir. Bu otonomidir. Otonomi “Yasası kendi içinde olmaktır.” ki, bununla birlikte özgürlük ortaya çıkar. Bu, ahlaki eylemin temel şartıdır. Bu ahlak yasasına uymak bizim için zorunluluk değil, bir ödevdir. Ödev; yapmayı, yerine getirmeyi kendi isteğimizle üstlendiğimiz, sorumluluğunu üzerimize aldığımız bir buyruktur. Bu buyruk insanı dışarıdan koşullayan koşullu buyruk (hipotetik imperatif) değildir. Bu buyruk, bizim kendimize koyduğumuz bir buyruk olması anlamında koşulsuz buyruk (kategorik imperatif) tur. Bunu şöyle ifade edebiliriz: Bir eylem, bir beklenti, bir çıkar içerisinde yapılmış ise bu eylem, koşullu eylemdir ki ahlaki bir eylem olarak nitelendirilemez. Fakat bir eylem ödev duygusu içerisinde, hiçbir çıkar veya beklenti içerisine girmeden koşulsuz buyruk ile yapılmış ise ahlaki olarak nitelendirilir.Bir davranış yapılmazdan evvel o davranışın yapılış sebebi, maksimi önemlidir. Eylemin yapılış anındaki kişide bulunan niyet önemlidir. Bu niyet amacı ifade eder. Buradaki niyet sadece ödeve uygun olarak, amacı kendisi için olan bir niyettir. Bu yüzden Kant'ın ahlak felsefesine ödev ahlakı veya iyi niyet ahlakı da denilir. 104 Kant'a Göre Davranışlarımızı Belirleyen Buyruklar Koşullu Buyruk (Hipotetik İmperatif) Koşulsuz (Zorunlu) Buyruk (Kategorik İmperatif) Belirli bir amaca ulaşmak için ne yapılması gerektiğini söyleyen buyruktur. Hep bir koşula bağlı olarak ortaya çıkan, söz konusu amaca ulaşmak istemeyenleri ilgilendirmeyeceği için, tümel ve zorunlu olmayan buyruktur. İnsanın arzu ve isteklerine bağlı olan bu buyruk, eylemin muhtemel sonuçlarını dikkate alarak ortaya çıkar. Bir koşula bağlı olmadan, bütün insanlar için geçerliliği olan buyruktur. İnsanın arzu ve isteklerine bağlı olmayan bu buyruk, eylemin muhtemel sonuçlarını dikkate almadan, zorunlu olarak ortaya çıkar. I.Kant koşulsuz buyruğun temelinde üç maksim veya ilke olduğunu söyler: 1. “Öyle davran ki, davranışın temelindeki ilke, tüm insanlar için geçerli olan evrensel ilke veya yasa olsun.” 2. “İnsanlığı, kendinde ve başkalarında, bir araç olarak değil de, her zaman bir amaç olarak görecek şekilde davran!” 3. “Öyle davran ki, iraden, kendisini herkes için geçerli olan kurallar koyan bir yasa koyucu olarak hissetsin!” “Arkadaşların tarafından sevilmek istiyorsan yalan söyleme” buyruğu buna örnek olabilir. Bu buyruk içerisinde, kişinin arkadaşları tarafından sevilmek gibi bir isteği yoksa, yalan söyleyebilir gibi bir anlam b a r ı n d ı r ı r. A r k a d a ş l a r ı tarafından sevilmenin koşulu yalan söylememektir. “Yalan söyleme” buyruğu koşulsuz buyruğa örnek gösterilebilir. Bu buyrukla kişi; fayda, çıkar vs gibi bireysel amaçları gerçekleştirmeyi amaçlamaz. Yalan söylenmediğinde ortaya çıkacak sonuç önemli değildir. Durum değişse bile bu buyruk değişmez. Çünkü bu buyruk bir emirdir. 105 KONTROL TABLOSU Tabloda verilen açıklamaları dikkatlice okuyunuz. Karşılarındaki boşluklara uygun olan filozofun adını ve EvrenselAhlak Yasası'nın temellendirme biçimini yazınız. Görüşler Filozof Adı Mutluluk yarar ile elde edilebilir. Bu sebeple yarar, arzu edilir tek amaçtır. Söz konusu olan noktada birey ve toplumsal fayda çakıştığında toplumsal faydanın seçilmesi gerekir. J. S. Mill Kişi mutluluğu kendi başına değil, ancak toplum içerisinde ve toplumsal yarar çerçevesinde elde edebilir. Temelinde sezginin bulunduğu ve bütün insanlığı kucaklayan ahlak açık ahlak olarak adlandırılır. Evrende her şey, taşma (südur) yolu ile zorunlu varlık olan Tanrı'dan oluşmuştur. Gerçek varlık aslında Tanrı'dır. Bu yüzden en yüksek iyi dediğimiz, Tanrı'nın ve evrenin oluş sürecinin bilinmesidir. Evren Tanrı ile doludur. Evren Tanrı'nın kendisidir. Bu bilgi ile bu erdem bizi özgürlüğe ulaştırır. Tam bir erdem sahibi olan kişi sadece Tanrı'yı ve bilgisini ister ki bu da Tanrı'yı sevmektir. Bir eylem ödev duygusu içerisinde, hiçbir çıkar veya beklenti içerisine girmeden koşulsuz buyruk ile yapılmış ise ahlaki olarak nitelendirilir. İnsanın ahlaksal yaşamının amacı; “en yüksek iyi” olarak, mutluluğa ulaşmak, iyi ideasını gerçekleştirmek, Tanrı ile bütünleşmektir. Kişiler, durumlar değişmiş olsa da değerler, yasalar değişmez, çünkü değişmez olan bilgi bizim seçimimizi, davranışımızın temelini oluşturur. Bu sebeple de hiç kimse bilerek kötülük yapmaz. 106 Evrensel Ahlak Yasasının Temellendirilişi Subjektif özellik Uygulayalım 3 Aşağıdaki metni okuyunuz. Metindeki koyu yazılmış kelimeleri kullanarak davranışların değişmesine karşın değerlerin değişmediği görüşünü savunan farklı bir deneme yazınız. Değişen Davranışlar Ve Değişmeyen Değerler Bilindiği gibi, pek çok insan günlük hayatta ahlak tabirinden, çeşitli şeyler anlar. Hatta bu anlayış çeşitliliği kişiden kişiye olduğu gibi, toplumdan topluma da değişir. Mesela; ticaret ahlakından, meslek ahlakından vs. bahsedilir. Ve bu bahsedilenlerden anlaşılan farklı farklıdır. Bu nedenle genellikle şöyle denilir: ahlak, rölatif yani kişiden kişiye değişen bir yapıda olup, bir kişinin iyi olarak nitelendirdiği bir şey, başka biri için ise kötü olarak görülebilir. Bu bakış, ahlakı değişen bir yapıda görmektir. Etiğin, ahlakın, değerlerin bu şekilde, rölatif bir tarzda görülmesinin sebebi nedir? İnsan bir yönü ile diğer varlıklar gibi tabiat alanına aitken, bir diğer yönü ile değerler üretebilen, akıl alanına aittir. Bu alanların bir bütün olarak görülüp ele alınması gerekir. Bu alanlar bütün olarak görülmediğinde, değerler; hayattan kopuk, ahlaki davranışlardan uzak bir alan hâline gelir. O zaman da etik kurallar kitaplar içerisinde hapsolmuş, sadece birer kavram olarak, yaşantı ile alakasız bir alan oluşturur. Davranış ve değerler ayrı ayrı alanlar olarak görülür. Fakat insan, değerleri ve yaşamı ile bir bütün olarak ele alınmalıdır. Değerler, davranışın temelini teşkil eden yapı olarak göz önünde bulundurmalıdır. İnsanı bütün olarak kavramadan, farklı kişilerin, farklı davranışlarını ele almak bizi yanıltır. Değer ve davranış farkı, tıpkı her insanda aynı olan biyolojik yapısı ile onun her insanda farklı şekilde ortaya çıkması gibi düşünülmelidir. Biyolojik yapı değişmediği halde, onun ortaya çıkışı kişiden kişiye değişebilir. Biyolojik yapımız (kalp, mide, beyin vs. ve bunların işleyiş sistemi) her insanda aynıdır. Fakat her bir insan, tek başına boy, yüz şekli, saçı, vücut yapısı ile diğer insanlardan ayrılır. Farklı görünüşe sahip olması insanların biyolojik yapısının da farklı olduğu anlamına gelemez. Bunun gibi davranış tarzları ve ilişki biçimleri tabiata bağlı olarak farklı şekillerde ortaya çıkar. Bu durum kişiden kişiye değişenin değerler ve onun yapısı değil, dışarı akseden şekle ait davranışlar olduğunu ortaya koyar. Bu da davranışların değişmesine rağmen, değerlerin değişmez bir yapıda olduğunun göstergesidir. 107 F. ANADOLU BİLGELERİNDE AHLAK Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve özdeyişleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Kimde sevgi varsa Allah’ın varlığı ondadır. Mevlâna Eğer bir insan kalbini kırarsan Hak’ka eylediğin secde değildir. Yunus Emre SORULAR l Mevlâna ve Yunus Emre’nin yukarıdaki sözlerinden hareketle insana verilen değeri tartışınız. l Anadolu bilgeliği hakkında neler biliyorsunuz? Anadolu bilgelerine siz de örnek verebilir misiniz? l Sevginin temele alınmasıyla EvrenselAhlak Yasası'na ulaşılabilir mi? Uygulayalım AşağıdakiAnadolu bilgelerine ilişkin metni okuyarak soruları cevaplayınız. İnsanın mistik yönüne ve gönül terbiyesine işaret eden Anadolu bilgeliği, maddenin ve dünyanın geçiciliğini işleyen ahlak ve düşünce sistemidir. Bu sistemi kendisine yol edinen, hayatına uygulamaya çalışan Anadolu bilgeleri, tek gerçekliği Tanrı olarak görür. Her şeyin, varlık sebebi olan Tanrının iyi bilinmesi gerekir. Tanrının evrenle olan ilişkisini anlamaya çalışan Anadolu bilgeleri, Tanrı'ya ve yaratılmışlara sevgi ve aşk duyar. Bu sevgi ve aşk eylemlerinin temelini oluşturur. Bu aynı zamanda evrensel bir ahlak yasası anlamına gelir. Yüzyıllar içerisinde insanlık imbiğinden süzülerek Anadolu topraklarını yeşerten bilgeler, yetmiş iki millete bir gözle bakmak gerekliliğine değinerek insanlık onuruna işaret etmişlerdir. 108 91 Hoca Ahmet Yesevi (12. yy.): İlk Türk-İslam mutasavvıflarındandır. Tasavvufun Türk dünyasında, özellikle de Anadolu topraklarında bilinip yayılmasında büyük rol oynayan Hoca Ahmet Yesevi, ilk defa Türkçe olarak dinitasavvufi şiirler yazan, söyleyen insandır. Divanı Hikmet adlı eserinde yazdığı şiirleri ile insanların nasıl davranması gerektiğini anlatan Ahmet Yesevi; her şeyin ilahî aşkın tecellisi olduğunu, bu nedenle de her şeyi gönülden sevmek gerektiğini söyler. Ancak bu şekilde Tanrı'ya ulaşılabileceğini belirtir. O'na göre aşksız, Tanrı'yı anlamak mümkün değildir. Çünkü aşksız kişi gerçek insan değildir. Irk, dil, din, renk, mezhep ayrımı yapmaksızın tüm insanlığa sineyi açmak, onlara hoşgörülü olmak gerekir. Çünkü insan kâinatın özüdür. Mevlana Celâlettin Rumi (1207-1273): Anadolu bilgelerinden olan Mevlana Celalettin Rumi'nin felsefesi bir anlamda sevgidir, aşktır. İçerisinde aşkı barındıran insan bu yönü ile insan diğer bütün varlıklardan ayrı bir öneme sahiptir. Nasıl evrenin görevi, Tanrı'nın kudret ve güzelliğini bildirmek ise insanın görevi de bu kudret ve güzelliği en saf şekliyle idrak etmektir. Evrende var olan birliktelik Tanrı'nın yüceliğine götürür bizleri. Bunu içselleştirip var olanı, var edenle birlikte görebilmek gerekir. Bunu görebilmesi, Tanrı'nın katına yükselebilmesi için tek yol Mevlana'ya göre “aşk” tır. Bu ise insanları, var olan her şeyi Tanrı adına sevmekle mümkündür. Kim olursa olsun her insan, ilahi özün barınağı konumundadır. O hâlde bütün insanlara farklılıkları ve seviyeleri itibarıyla bir göz ile bakmalı, hoşgörü ve bağışlama temele alınmalıdır. Bu bakış açısı da evrensel ahlak yasasına temel teşkil eder. Hacı Bektaşi Velî(13. yy.): Varlığın birliğinden yola çıkan ünlü Türk mutasavvıfı olan Hacı Bektaşi Velî'ye göre var olan her şeyin temeli Tanrı'da dır. Tanrı'ya duyulan sevgi ve bilgi ile ahlak ortaya çıkar. Tanrı'ya ulaşma aşamalı bir seyir gerektirir. Bu aşamalar görünüşte ayrı gibi görünen varlıklar ile Tanrı'nın aslında bir olduğunu fark etme sürecidir.. Tüm var olanların Tanrı'nın görünüşü olduğunu bilen kişi insanlar ile ilişkilerinde, eline diline ve beline sahip olarak yaşamalıdır. Yani bütün insanlara karşı güvenilir kişi olmalıdır. Hacı Bektaşi Velî her şeyi olduğu gibi ahlakı da Tanrı ve sevgi ile temellendirilir. Buna bağlı olarak da bütün insanlar eşit ve kardeştir. Sevgi, iyilik, çalışkanlık, doğruluk insanlar için birer değer konumundadır. Bu anlayış da evrensel ahlak yasasının oluşmasını sağlar. 109 Yunus Emre(14. Yy.): Tasavvufun öngördüğü yaşamı en saf biçimde yaşamış olan Yunus, bunu da şiirlerinde çok yalın bir Türkçe ile ifade etmiştir. Bu özellikleri ile çok sevilen Yunus Emre,Anadolu insanı için bir bilge, bir ermiş konumundadır. Yunus'a göre varlık; tek ve mutlak varlık olan Tanrı tarafından yaratılmış ve zamanı gelince yine ona dönecektir. Varlığın kendisine ait bir vücudu yoktur. Vücut tektir ve bu vücut Tanrı'ya aittir. Varlığı Tanrı'dan farklı düşünmemek gerekir. Her şeyin özünde var olan mutlak varlık olunca, varlıklara ve insanlara verilen değer de Tanrı'dan kaynaklanacaktır. Tanrı'nın varlığı da Yunus'a göre aşktan başka bir şey değildir. Varlığı aşk olan Tanrı'nın yarattığı varlıklar da aşk ile aşk için yaratılmış olacaktır. İnsan bu aşkı anlamalı ve yaşamalıdır. Çünkü insanı insan yapan öz, yaratılışındaki aşktır. Aşk var olmanın sebebidir. Bu nedenle insanın her şeye aşk ile bakabilmesi gerekir. Aşk ile mevcudata bakamayan insan eğri, yaramaz insandır. İnsan, her şeyden önce kendisini, daha sonra varlığı aşk ile bilerek Tanrı'ya ulaşmaya çalışmalıdır. Yunus Emre'nin dünyasını oluşturan iki temel esas aşk ve ahlaktır. Tanrı'ya duyduğu aşkla insanın, Tanrı'nın emir ve yasaklarına uyması gerekir. İnsanın, kendisine uygun olmayan davranışları terk edip, ilahi yaradılışa yönelmesi; ahlakın temelini teşkil eder. 1. Adı geçen bilgeler görüşlerini hangi kaynaklardan beslenerek oluşturmuşlardır? Düşüncelerinizi paylaşınız. 2. Bilgelerin görüşlerinden hareketle ortak mesajlar verebilir miyiz? Cevabınız olumluysa bunları arkadaşlarınızla paylaşınız. 3. Bu bilgelerin görüşlerinin geçerliliği günümüzde sürmekte midir? Neden?Arkadaşlarınızla paylaşınız. B İ L İ Y O R M U Y D MEVLANA MÜZESİ`Nİ, 10 AYDA 1,3 MİLYON TURİST ZİYARET ETTİ UNESCO`nun 2007 yılını Mevlana yılı ilan etmesinden sonra Konya Mevlana Müzesi ziyaretçi akınına uğradı. `Ne olursan ol yine gel` diyerek tüm dünyaya sevgi ve hoşgörü mesajı veren Mevlana`nın kabrinin de bulunduğu müzeye 2008`in ilk 10 ayında 1 milyon 370 bin 871 yerli ve yabancı turist geldi. Müzeyi en çok ziyaret eden yabancı turistler ise Ruslar ve Polonyalılar oldu. http://www.tumgazeteler.com/?a=4307061 110 U N U Z ? G. UYGULAMALI ETİK SORUNLARI Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve Kızılderili özdeyişlerini inceleyerek soruları cevaplayınız. l l l Yeryüzü, bize atalarımızdan miras kalmadı,çocuklarımızdan ödünç aldık. Son ırmak kuruduğunda, son ağaç yok olduğunda, son balık öldüğünde; beyaz adam paranın yenmeyen bir şey olduğunu anlayacak. Hayvanlar olmadan insanlar nedir ki? Eğer bütün hayvanlar kaybolup giderse insanoğlu büyük bir ruh yalnızlığı içinde ölecektir. Hayvanlara ne olduysa insanlara da aynısı olur. Her şey birbirine bağlıdır. Yerkürenin başına gelen, yerkürenin çocuklarının da başına gelecektir. SORULAR l Yukarıdaki fotoğrafla Kızılderili atasözleri arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Düşüncelerinizi ifade ediniz. l Günlük hayatınızda çevre etiğine uygun yaşadığınızı düşünüyor musunuz? İfade ediniz. l Siyaset etiği, enformasyon etiği, siyaset etiği ve biyoetik (tıp etiği) kavramlarının anlamını biliyor musunuz? 111 Uygulamalı etik, ahlakın kural ve ilkelerinin pratik ahlaki problemlere uygulanmasına denir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere uygulamalı etikte teorik olarak görülen ahlaki ilkelerin pratik problemlere uygulanması esastır. Felsefenin bir alanı olan etiğe son zamanlarda verilen önemin arttığına tanık olmaktayız. Özellikle günlük hayatımızı etkileyen bilimsel alandaki gelişmelerin hızındaki artış, yaşam ilkelerimizi de etkilemekte, ortaya çıkan gelişmeler insanın ilişkilerinin daha da karmaşık bir hâle gelmesine yol açmaktadır. Bu hızlı değişim, birtakım problemleri de beraberinde getirmektedir. Bu problemlerin çözümü noktasında uygulamalı etiğin önemi ortaya çıkmaktadır. Uygulayalım e sl e M tiği ke yoetik Bi ği) eti UYGULAMALI ETİK ALANLARI p (tı et etiği yas 1. Kavram haritasındaki uygun olan kavramı aşağıdaki açıklamalardaki boşluklara yerleştiriniz. 2. Aşağıda sıralanan uygulamalı etik alanlarına bir örnek de siz veriniz. v Çe re et iğ En Si formasyon et iği i ……………………….:"Doğru eylemin ne olduğunu" veya "belirli bir tek durumda kişinin ne yapmasının doğru olduğu" sorusuna cevap aramadan, o mesleğin yapılmasında karşılaşılan etik sorunları giderecek ya da azaltacak kimi normlar getirmeye çalışan uygulamalı etik çeşitidir. Örnek:……………………………………………….................... ……………………….: Embriyoların statüsü, kürtaj, hasta hakları ve doktorun sorumlulukları, insanlar üzerindeki tıbbi deneyler, zihinsel engellilerin hakları, ötenazi vb. problemleri konu edinen uygulamalı etik alanıdır. Tıbbi çalışmaların yapılması sırasında, karşılaşılan sorunların çözülmesinde kendilerine dayanılacak bu kuralların akla dayalı olarak temellendirilebilir olması beklenmektedir. Görevliler bu normlara uygun davrandıklarında etik sorunlar ya ortaya çıkmayacak ya da en azından azalacaktır. 112 Hekimler ve yardımcı sağlık personeli, sağlık çalışanları görevleri gereği sağlıkla ilgili kararlar vermek durumundadırlar. Örneğin bir doktor, hastasının acı çekmesi ya da sağlık halinin bozulması gibi durumlarda bir takım kararlar vermek zorundadır. Doktorun verdiği bu kararlar gelişi güzel verilmiş kararlar olmayıp, birtakım değerler ile ortaya çıkar. Biyoetikte bu değerlerin uygulanması ya da harekete geçirilmesidir. Değerlerin harekete geçirilmesi normları oluşturur. Bu normlar geniş anlamda ilkeler olarak adlandırılır. Örnek:………………………………………………………… ……………………….: Farklı nedenlerden dolayı havanın ve suyun kirlenmesi, atıkların birikmesi, atmosferin dengesinin bozulması ile ortaya çıkan iklim değişikliği, çölleşme, erozyon; yenilenemeyecek kaynakların tüketilmesi; enerji kıtlığı vb. sorunlar ile karşı karşıyayız. Bu sorunların giderilmesi için evrensel ve bireysel olarak neler yapmamızın gerektiği üzerine oluşturulmuş etik değerlerin alanı aynı zamanda çevre etiğinin de alanıdır. İçerisinde yaşadığımız evren, sadece insana değil, insan dışında birçok varlığa da ev sahipliği yapmaktadır. Öyle ki bu var olanların tamamının bir bütünlük içerisinde ele alınması gerekir. İnsan bu yaşam alanı içerisinde var olan varlıklardan sadece biridir. Bu sebeple hayat içerisinde insanın yanında diğer varlıkların da hakkından bahsetmek mümkündür. Bu hakkın varlığının korunması için birtakım yasaların yanı sıra ahlaki bir yükümlülüğe de ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyaç günümüzde daha açık bir hâldedir. Çevre ile insanın ilişkisi özellikle yüzyılımızda bozulmuştur. Günümüzde çevre kirliliğinin sürekli artıyor olması, insan dâhil bütün varlıkların bugünkü ve gelecekteki varoluşlarını tehlikeye sokmaktadır. İşte bu noktada çevre etiği ortaya çıkmıştır. Sorumlu bir varlık olan insanın sorumluluklarından biri de çevreye karşıdır. Çevreyi korumak için var olan ahlaki değerlerin uygulamaya geçirilmesini hedefleyen etiğe, çevre etiği adı verilir. Genel olarak “çevre etiği”nden beklenen, bize –karar verenlere ve sıradan insanlara, yetişkinlere ve çocuklara- şu anda yaşayan insanların ve gelecek kuşakların daha sağlıklı yaşayabilmesi şöyle dursun, varlığını sürdürebilmesi için neyi yapmamız ve neyi yapmamamız gerektiğini söylemesidir. Örnek:................................................................................................. ……………………….: Enformasyon kelimesi; danışma, tanıtma, bilgi, haber alma, haber verme, haberleşme gibi anlamlara gelmektedir. Özellikle günümüzde haberleşmenin, teknolojinin gelişimine bağlı olarak, bu etik çeşidinin çok önemli bir yer teşkil ettiğini görmekteyiz. Gazete ve radyodan sonra televizyon ve internetin haber kaynağı olarak insanları bilgilendirmede kullanılması ve bu hâlin çok hızlı ve karmaşık olması, enformasyon etiğinin ortaya çıkışında önemli rol oynamaktadırlar. Ahlak, enformasyon ve iletişimin kökeninde de yer almaktadır. Bir toplumun ahlakı, büyük çapta enformasyonun elde edilme tarzına dayanmaktadır. Kitle iletişim araçları sadece insanların bilgisini genişleten ve zenginleştiren enformasyonu aktarmamakta, aynı zamanda belirli bir görüşü ortaya koymaktadırlar. 113 Buradaki sorun, gerçekliğe ilişkin bilgilerin genelde, medya tarafından sağlanmasından dolayı, bilgilendirmede sapmalar her an görülebilmesidir. Bu yanlış bilgilendirmenin önüne geçebilmek veya olduğunca azaltabilmek için bir takım ilkelere ihtiyaç vardır. Bu ilkeler; bilgilendirmenin birtakım etik değerler ile oluşabileceğini öngören enformasyon etiğini oluşturur.Bu uygulamalı etik alanı, kitle iletişim araçlarının işleyişi, daha özelde ise kitle iletişim araçları yoluyla yayılan enformasyonla ilgili olarak ortaya çıkan sorunlu durumlar hakkında sistematik bir düşünme biçimi önerir. Örnek:……………………………………………………………………………………………………………… ……………………….: Siyaset; devleti yönetme ve devletin, diğer devletlerle olan ilişkilerine yön verme sanatı olarak tanımlanmaktadır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere siyaset kavramı yönetilen ve yönetici ilişkisini temele alır. Bu ilişki aynı zamanda farklı düşüncelerin karşı karşıya gelmesine yol açar. Bu nedenle ister bir devlet içerisinde isterse başka devletler arasında olsun insan veya kurumlar arası ilişki esastır. Bu ilişkilerde uyulması gereken, ilişkiyi belirleyen ve sınırlandıran birtakım ahlaki kurallar gereklidir. Bu kuralların siyaset için ortaya konulup uygulanılmasına yönelik çalışmalara siyaset etiği adı verilir. ……………………………………………………………………………………………………………… 19 Ekim 2005 tarihinde UNESCO Genel Konferansı'nda etiğin, uygulamalı alana yansıtılmasına bağlı olarak benimsenen ilkeler şunlardır: 1. İnsan onuru ve insan hakları 2. Yarar ve zarar 3. Özerklik ve birey sorumluluğu 4. Onay 5. Onay verme yeterliğine sahip olmayan bireylerin rızası 6. Bireye saygı ve bireyin bütünlüğüne saygı 7. Mahremiyet ve sır 8. Eşitlik, adalet, hakkaniyet 9. Ayrımcılık yapmamak, damgalamamak 10. Kültürel farklılıklara saygı ve çoğulculuk 11. Dayanışma ve iş birliği 12. Toplumsal sorumluluk ve sağlık 13. Ortak yararlar 14. Gelecek kuşakları koruma 15. Çevreyi, biyosferi ve canlı çeşitliliğini korumak. 114 IV. ÜNİTE Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. Ekonomi biliminin temel kavramları 1. Ahlaki sorumluluk ve özgürlük arasında ilişki var mıdır?Açıklayınız. 2. J. P. Sartre “İnsan; her ne ise o değildir, ne değilse o dur” sözüyle ne demek istemiştir? 3. Sokrates'in karşı çıkarak, reddettiği “durum ahlakı” ne anlama gelmektedir? 4. I.Kant'ın, ahlakı, ödev ahlakı olarak nitelendirmesi ne anlama gelmektedir? 5. Aşk ve sevgi temeline dayalı olarak evrensel ahlak yasası oluşturulabilir mi? Ekonomi biliminin temel kavramları B. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayınız. 1. En geniş anlamda zorlamanın yokluğuna………….denir. 2. Bir olgu veya kavramlar üzerine kurulu bir iddiayı dile getiren ifadelere………………..….denir. Yargı 3. Platon'a göre ruha ait ortaya çıkan erdemler…………………………………………………….. dir. Uygulamalı Etik 4. Neyin iyi, neyin kötü olduğu kişiye ve duruma göre değişir ki buna ………………………………. adı verilir. Bilgelik- CesaretÖlçülülük Özgürlük Rölativizm 5. Ahlaki kural ve ilkelerin, somut ahlaki problemlere uygulanması sonucu ortaya çıkan alana …………………….. adı verilir. Ekonomi biliminin temel kavramları C. Aşağıdaki cümlelerin doğru olanına “D”, yanlış olanına “Y”harfini koyunuz. 1.Aristippos'a göre eylemimizin amacı en yüksek iyi ve değer olan faydadır. ( ) 2. İnsanın, yaptığı iyi davranış sonunda duyacağı iç huzura mutluluk denir. ( ) 3. Belirli bir amaca ulaşmak için ne yapılması gerektiğini söyleyen buyruğa koşulsuz buyruk denir. ( ) 4. Çevreyi, biyosferi ve canlı çeşitliliğini korumayı hedefleyen etik çeşidi biyoetiktir. ( ) 5. Anadolu Bilgelerine göre ahlak, Tanrı'ya duyulan aşk ve sevgiye dayanır. ( ) Ç. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. Ekonomi biliminin temel kavramları 1. İnsanın davranışlarında bir seçimin söz konusu olmadığı, insan ve eylemlerini rüzgâr karşısındaki kuru bir yaprak gibi olduğunu savunan görüş aşağıdakilerden hangisidir? A) İndeterminizm B) Libertaryanizm C) Determinizm D) Otodeterminizm E) Kaderiye 115 2. Ahlakı, topluma ve sezgiye dayalı olarak ikiye ayıran ve sezgiye dayalı açık ahlaka önem atfeden filozof aşağıdakilerden hangisidir? A) Platon B) Aristippos C) J. P. Sartre D) H. Bergson E) J. Bentham 3. -Var olan bütün değerler kişiden kişiye değişen bir yapıdadır. -Değerler, yasalar kişilerden bağımsızdırlar. Yukarda verilen yargılar, ahlak felsefesinin hangi sorusu ile ilgilidir? A) Ahlaki eylemlerimizde yöneldiğimiz bir amaç var mıdır? B) Evrensel bir ahlak yasası var mıdır? C) Ahlakın kaynağı nedir? D) Ahlak eylem gerçekleştirmek mümkün müdür? E) Ahlaki eylemin amacı nedir? 4. -Ahlaki bakımdan sürekli olarak iyi ve değerli olarak kabul edilen davranışlardır. -Bireyin nasıl davranacağını belirleyen kurallar sistemidir. Yukarıda verilen tanımlar, aşağıdaki hangi kavram çiftine uygunluk taşır? A) Erdem - Vicdan B) Kötü-Ahlak yasası C) Cesaret- Erdem D) Özgürlük - Vicdan E) Erdem- Ahlak yasası 5. Aşağıdakilerden hangisi I. Kant'ın ahlak anlayışına uygundur? A) Ahlaki değerler dâhil bütün değerler kişiden kişiye değişir. B) İnsan eylemlerinin amacı mutluluk olmalıdır. C) Egemen ahlakı belirleyen bireyin güçlü veya zayıf olmasıdır. D) Evrensel ahlak yasası aşkla, sevgiyle temellendirilmelidir. E) Bir eylem ödev duygusu içerisinde yapılmış ise ahlaki olarak nitelendirilir. Ekonomi biliminin temel kavramları D. Aşağıdaki kavramları doğru tanımlarıyla eşleştiriniz. o o o o o o 1. Bergson'a göre sezgiye dayalı olan ahlak anlayışı. Panteizm 2. Evrenin Tanrı ile dolu olduğunu; evrenin Tanrı’nın kendisi Anarşizm Açık ahlak Cesaret Erdem Kategorik (koşulsuz) buyruk o olduğunu savunan görüş. 3. Platon’a göre aklın emirlerine uyarak, bedensel istek ve arzuları dizginlemeye çalışma erdemi. 4. Davranışı belirleyen birtakım etkenler olsa da özgürlüğün kişisel olarak elde edilebileceği görüşü. 5. İnsanın arzu ve isteklerine bağlı olmayan buyruğa verilen ad. Otodeterminist Görüş 6. Her türlü kuralı, yasayı reddetmek. 7. Sürekli olarak iyi ve değerli olan davranışlara verilen isim. 116 99 Ekonomi biliminin temel kavramları E. Aşağıda verilen sorulara göre bulmacayı tamamlayınız. 1 2 3 4 5 7 8 9 10 11 12 13 14 15 6 YUKARIDAN AŞAĞIYA SOLDAN SAGA 2. Bireyin kendi özgür iradesiyle ahlak kurallarına bilerek, isteyerek uyması durumu. 3. Davranışlarin asıl amacının haz olduğunu savunan görüş. Hazcılık. 4. Yapmayı yerine getirmeyi kendi isteğimizle üstlendiğimiz, sorumluluğunu üzerimize aldığımız buyruk. 5. İnsanların toplum içindeki davranışlarını, eylemlerini ve birbirleriyle olan ilişkilerini düzenlemek amacıyla kabul edilen ilkeler topluluğu. 8. İnsanın insan olma değerlerine ve yaşadığı topluma yararlı ve değerli olan. 9. Ahlaki öznenin yapmış olduğu veya yapacağı eylemin sonuçlarına katlanabilmesi, sonuçlarını üstlenebilmesi durumu. 1. “Ahlaki olan, yararlı olandır.” görüşü. 6. Ahlak açısından değerlendirilebilen, ahlaki bir değere uygun düşen eylem. 7. Ahlakı, felsefi açıdan inceleyen ve açıklayan düşünce sistemi. 10. Yapılması istenmeyen, değersiz ve faydasız olan. 11. Kişinin iradesini kullanarak seçim yapabilme gücü. 12. Olgu veya kavramlar üzerinde kurulu bir iddayı dile getiren ifadeler. 13. Kişinin kendi iç mahkemesi. 14. Ahlaki bakımdan her zaman, sürekli olarak iyiyi isteyebilme. 15. Bireyin nasıl davranacağını belirleyen kurallar, yasalar sistemi. 117 102 V. ÜNİTE SANAT FELSEFESİ A. SANAT FELSEFESİ VE TEMEL KAVRAMLARI 1. Estetik ve Sanat Felsefesi 2. Sanat ve Felsefe İlişkisi 3. Sanat Felsefesinin Temel Kavramları B. SANATI AÇIKLAYAN FELSEFİ GÖRÜŞLER 1. Taklit Olarak Sanat 2. Yaratma Olarak Sanat 3. Oyun Olarak Sanat C. GÜZELLİĞİN KAYNAĞI NEDİR? 1.Güzellik Problemi 2. Güzellik-Hakikat- İyi-Hoş-Faydalı-Yüce İlişkisi Ç. SANAT ESERİNİN NİTELİKLERİ 1. Güzelliğin Nitelikleri 2. Sanat Eseri ve Özellikleri D. SANATA ETKİ EDEN UNSURLAR E. ORTAK ESTETİK YARGILAR 1. Ortak Estetik Yargıların Olduğunu Reddeden Görüş 2. Ortak Estetik Yargıların Var Olduğunu Savunan Görüş Temel Kavramlar Estetik Sanat Zanaat Sanatçı Sanat eseri Estetik haz Güzel Uyum Yüce Taklit Sanat felsefesi Öznellik Estetik yargı Romantizm Natüralizm 118 A. SANAT FELSEFESİ VE TEMEL KAVRAMLARI Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve metni inceleyerek soruları cevaplayınız. Sanat felsefesi sanat ı n, sanat yaratmalarının ve sanat beğenilerinin özü ve anlamını konu alan, sadece sanattaki güzellikle ilgilenen bir disiplindir. Aristoteles’e göre: Güzellik, matematiksel olarak orantılı ve ölçülü olandır. Plotinus’a göre: Güzel “ilahi aklın” evrende ışımasıdır. Oya Kınıklı Abdullah Kılıç SORULAR l l l l Abdullah Kılıç’ın resmi ile Aristoteles’in yukarıdaki sözü arasında bir ilişki kurarak düşüncelerinizi ifade ediniz. Sizce sanat ne işe yarar? Plotinus’un yukarıdaki sözü hakkında ne düşünüyorsunuz? İfade ediniz. Estetik, sanat felsefesi, sanatçı ve sanat eseri kavramlarının ne anlama geldiğini biliyor musunuz? 1. Estetik ve Sanat Felsefesi Uygulayalım-1 Aşağıdaki metni ve şekli dikkate alarak estetik ve sanat felsefesi arasındaki benzerlik ve farklılıkları noktalı yerlere yazınız. Felsefenin, özellikle sanat alanında güzeli ve güzelliği konu alan dalına sanat felsefesi adı verilmektedir. Ancak felsefe ile ilgili eserlere baktığımızda sanat felsefesi yerine estetik sözcüğünün kullanıldığını görürüz. Oysa ikisinin aynı şey olmadıklarını söylemek, estetik ve sanat felsefesi farkını anlatmak gerekiyor. Bunun için önce estetiğin, sonrada sanat felsefesinin ne olduğunu açıklayarak farklarını ortaya koymaya çalışalım. “Güzel’'in ne olduğunu soran, sorgulayan felsefe dalına estetik denir. Estetik kavramı, ilk defa 18. yy. ortalarında A.G. Baumgarten ( Bomgarten,1714 – 1762) adlı bir Alman düşünürü tarafından kullanılmıştır. Estetik sözü, Yunanca aisthesis sözünden gelir. Duyum, duyulur algı anlamına gelmektedir. Her ne kadar estetik, bağımsız bir felsefe dalı olarak iki yüz yıllık bir geçmişe sahip olsa da aslında estetiğin problemleri, İlk Çağdan beri karşımıza çıkar. Ne var ki böyle uzun bir geçmişe sahip olan estetik problemler özel bir ad altında toplanmamıştı. İşte, Baumgarten bu problemleri bir ortak isim altında toplayarak ona estetik adını vermiştir. Estetiğin sadece “güzel”i incelemesi alanını çok daraltır. Daha sonra gelen Kant, Hegel gibi birçok filozof, estetiğin kapsamını genişletip güzelden başka; yüce, zarif, hoş, alımlı, trajik ve çirkin gibi kavramları da estetiğin içine alıp onu güzel sanatların hepsini inceleyen bir felsefe disiplini hâline getirmişlerdir. 119 Sanat felsefesi ise insanın meydana getirdiği eserleri ele alan, sanata dair yaratmaların ve zevklerin anlamını inceleyen bir felsefe dalıdır. Sanat felsefesi sadece sanattaki güzellikle ilgilenir. İnsanda hoş duygular uyandıran, güneşin doğuş ve batışı, harika bir manzara, estetiğin konusu olabildiği hâlde sanat felsefesinin konusuna girmez. Sanat değeri taşıyan bir tablo ise hem sanat felsefesinin hem de estetiğin konusuna girer. Sanat felsefesinin temel kavram ve problemleri, estetiğin de temel kavram ve problemleridir. Sanat felsefesinde “sanatçı”, “sanat eseri”, “sanat eserini ortaya koyma etkinliği” ve “beğeni” gibi kavramlar göz önünde bulundurulur. Ayrıca sanat felsefesi, sanatın farklı toplumlardaki yerini ve işlevini de araştırır. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı gibi sanat felsefesi, sadece sanattaki güzel ile ilgilenir. Estetik ise sanat-doğa ayrımı yapmadan bütün alanlardaki “güzel” ile ilgilenir. Bu yönüyle estetiğin alanı, sanat felsefesinin alanından daha geniştir. Estetik Sanat Felsefesi Benzer Yönler Farklı Yönler 2. Sanat ve Felsefe İlişkisi Uygulayalım-2 1. Aşağıdaki metne göre, sanat ve felsefe arasındaki benzer ve farklı yönleri söyleyiniz. 2. Metinden hareketle, aşağıdaki görsellerin hangileri sanata, hangileri zanaata örnektir? Noktalı yerlere yazınız. Sanat, en genel anlamıyla sanatçının anlatmak istediği şeyi , “biçim verme yöntemiyle” gerçekleştirme çabasıdır. Sanata felsefi açıdan bakmak ise “sanat felsefesi” adı verilen disiplini doğurmuştur. Felsefe gibi sanat da insana özgü bir etkinliktir. Yalnız sanatın nasıl doğduğu ve ilk sanatçıların kimler olduğu bilinmemektedir. Kimi düşünürlere göre sanat “büyü”den doğmuştur ve ilk sanat etkinlikleri tarih öncesi dönemlerde yaşamış olan insanların mağara duvarlarına yaptıkları resimlerle başlamıştır. Felsefe de sanat da; doğayı ve insan varlığını konu alır ve her ikisinin de zorunlu olarak uymaları gereken belirli bir yöntemleri yoktur. Felsefenin sanatla paylaştığı bir diğer özellik, her ikisinin de önermelerinin yine bilimlerden farklı olarak dar anlamda doğrulanamaz olmasıdır. Burada doğrulamadan kastedilen şey olgular alanından hareketle örneğin; laboratuvar şartlarında sözü edilen önermelerin doğru olduklarının gösterilmesi veya gösterilememesidir. Bu durum, sanat için daha da açıktır. Bir sanat eseri, yapısı bakımından doğru veya yanlış olamaz. 120 Nihayet iyi kurulmuş bir felsefe sisteminin, iyi yazılmış bir şiir veya iyi düzenlenmiş bir roman gibi bizde estetik bir haz uyandırdığı söylenebilir. Sanat ile felsefe arasındaki en önemli fark, felsefenin düşünceye hitap eden evrensel bir bilgi olma iddiasına karşılık sanatın duygu veya duyarlılığımıza hitap eden bir faaliyet alanı olmasıdır. Verdiği eserler bakımından sanat ile zanaatı da birbirinden ayırmak gerekir. Zanaat, faydaya dayalı ürünler ortaya koymaktır. Sanatta ise faydadan ziyade sanat kaygısı egemendir; belli menfaat ve maddi bir gelir sağlamak amacıyla yapılan ürünler genelde zanaat ürünleridir. Bir sanat eserinin estetik değer kazanabilmesi için, hiçbir çıkar düşünmeden o objeden haz duyan ve onu takdir eden estetik süjelerin bulunması gerekir. Güzel bir tablodan etkilenmeyen, çok güzel bir konseri ya da tiyatro oyununu alkışlamayan, güzel bir şiire tepki vermeyen kişiler karşısında sanat eserinin bir değeri yoktur. Bazı estetikçiler, esas estetik olayın insanların ruhunda meydana gelen özel duygular olduğunu iddia ederler. 121 3. Sanat Felsefesinin Temel Kavramları Uygulayalım-3 1. Aşağıdaki metinleri inceleyerek noktalı yerlere verilen kavramlardan uygun başlığı bulup yazınız. 2. Yazdığınız başlıklarla aşağıdaki görseli ilişkilendirip görselin altındaki noktalı yere yazınız.. Kavramlar: Hoş, Suje, Obje, Yüce, Taklit, Sanat Eseri Estetik haz: Estetik bir öznenin; estetik bir tavırla, estetik bir nesneye yaklaşması sonucunda duyduğu estetik heyecan veya duygu. ........................: Sanatta konu olan nesne, varlık. ..................... :Büyük, ulu, ulvi. Hayranlık uyandıran, ulaşılması zor olan şey. ...........................: Sanatla ilgilenen, sanattan anlayan kişi. ..........................: İnsanın duygularını okşayan güzellik. Zevk veren, beğenilen. Estetik Yargı: Özne (süje), sanat eseri (nesne) hakkında onun güzel veya hoş olduğu yönünde bir yargıda bulunmak. Güzellik : Varlığın onu algılayan kişi tarafından hoş, iyi olarak değerlendirilmesidir. ....................................: Sanatçının bir şeyi benzetme yoluyla eserine aktarması. Estetik tavır: Sanatla uğraşan, ondan anlayan kişinin sanat eserine karşı gösterdiği tavır veya tepki. ................................ : Sanatçının oluşturduğu, yaratıcılık ve ustalık sonucu ortaya çıkan üstün eser. Nurcihan Kılıç, Camcıoğlu Konağı Yorumu - Seramik 122 B. SANATI AÇIKLAYAN FELSEFİ GÖRÜŞLER Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve filozof görüşlerini inceleyerek soruları cevaplayınız. Halil Paşa Picasso Aristoteles: “Sanatçı doğayı taklit eder.” B. Croce : “Sanatçı hayal gücünü ve yaratıcı yanını kullanarak mükemmel olanı kendisi yaratır.” F. Schiller : “İnsan oynadığı sürece insandır.” Rene Magritte SORULAR l Aristoteles’in sözüyle Halil Paşa’nın eseri arasında ilişki kurunuz. l Yukardaki sanat eserlerinin farklı ve benzer yönlerini tartışınız. l B. Croce’un sözüyle Picasso’nun eseri arasında nasıl bir ilişki kurarsınız? İfade ediniz. l F. Schiller’in yukarıdaki sözünü Rene Magritte’in eseriyle ilişkilendiriniz. l Mimesis sözcüğünün anlamını biliyor musunuz? l Sizce sanat nedir? 123 Uygulayalım 1. Aşağıdaki metinlerde anlatılan yaklaşımlara uygun görseller bulunuz ve sınıf panosunda sergileyiniz. 2. Metinlerden yola çıkarak kontrol tablosunu doldurunuz. Sanata, felsefe gözüyle baktığımız zaman temel sorumuz şudur: “Sanat eseri nasıl oluşuyor?” Felsefe tarihinde bu soruya birbirinden farklı cevaplar verilmiştir. Şimdi bunları inceleyelim: 1. Taklit Olarak Sanat Felsefede sanatı tanımlamanın birinci yolu, sanatı bir tür taklit (öykünme) olarak değerlendirmektir. Bu yaklaşım, taklit a n l a m ı n a g e l e n Yu n a n c a m i m e s i s sözcüğünden türetilmiştir. Buna göre sanatçı gerçeklikte var olan bir şeyi eserinde taklit eder. Bu yaklaşımın temsilcileri Platon ve Aristoteles'tir. Platon'a göre evren, gerçekler ve gölgeler evreni olarak ikiye ayrılır. İçinde yaşadığımız gölgeler evreni gerçek dünyanın bir yansıması, bir kopyasıdır. O her şeyin aslının idealar dünyasında bulunduğunu, bu dünyadakilerin, ideaların taklitleri olduğunu ileri sürer. Sanatçı ideaların kopyasını taklit Hoca Ali Rıza, Peyzaj ederek eserini oluşturur. Böylece sanat da güzel ideasının bir taklidi olmaktadır. Sanat Platon'da aslında taklidin taklididir. Aristoteles'e göre de, sanatçı doğayı taklit eder. Ama olanları sadece oldukları gibi değil, olmaları gerektiği gibi yansıtabilmelidir. O na göre, bu yanıyla sanat, ahlaki bir amaç da taşımalıdır. Çünkü insanlar sanat eserleri karşısında yoğun duygular yaşayarak ruhlarını arındırırlar. 2. Yaratma Olarak Sanat Bu yaklaşıma göre sanatçı hiçbir zaman doğayı taklit etmez, çünkü doğada mükemmellik yoktur. Mükemmellik gerçekte var olmayan, fakat ideal olan bir şeydir. Sanatın amacı, ideal ve mükemmel olandır. Mükemmelliği, sanatı, hayal gücünü, yaratıcı yanını kullanarak kendisi yaratır. Bu yaklaşımın önemli bir temsilcisi Benedetto Croce (Benedetto Kroçe,18661952)'dir. Croce'a göre, sanatçının doğada İshak Paşa Sarayı, Doğubeyazıt olmayan, ideal ve mükemmel bir şeyi yaratma süreci onun doğadan birtakım izlenimler almasıyla başlar. Sanatçı, doğadan aldığı izlenimleri bir senteze tabi tutar ve bir ifadeye ulaşır. İfade, sanatçının hayal gücünde meydana gelen ama bir kez olup biten estetik bir yaşantıdır. Bu nedenle sanat eserleri özgündür. Bir daha aynısını yapmak mümkün olmaz. 124 3. Oyun Olarak Sanat Bu yaklaşım, sanat ile oyun arasında bir bağ kurar. Bu yaklaşıma göre oyun ile sanat arasında bir takım benzerlikler vardır. Bu benzerlikler aşağıdaki gibidir: l Her ikisi de insanı gündelik yaşam ve onun bağımlılıklarından, sıkıntılarından, kaygılarından uzaklaştırır. Her iki etkinlikle de pratik olarak hiçbir fayda l beklenmeden yapılır. Her ikisi de insanı özgür bir dünyaya götürür . l Sanatı oyun olarak gören yaklaşımın en ünlü temsilcisi F. Schiller (Fridrih Şiler,1758-1805)'dir. Ona göre, “İnsan oynadığı sürece insandır.” O oyunla, sanat faaliyetini anlatmak istemektedir. Yani, Schiller'e göre insan, gerçek özgürlüğe ancak sanat yoluyla ulaşabilir. Schiller, bizim sanatla uğraşırken, kendimizi zamandan koparılmış gibi hissettiğimizi söyler. Bu ise oyun oynarken zamanın nasıl geçtiğini fark etmeyişimize benzer. Biz, insanlığımızın burada, dış kuvvetlerin darbesine maruz kalmamış denecek kadar, saf ve tam olarak ortaya çıktığını anlarız. Schiller'in anladığı estetik evren, bir oyun küresidir. S a l v a d o r İnsan oynadığı sürece insandır. D a l i KONTROL TABLOSU KURAMLAR Taklit Yaratma Oyun ÖZELLİKLER Sanatçı gerçekte var olanı yansıtır. Sanatçının amacı ideal ve mükemmel olana ulaşmaktır. İnsan oyun sırasında günlük kaygılarından sıyrılır. Hayal gücü sanat eserini oluşturur. 125 C. GÜZELLİĞİN KAYNAĞI NEDİR? Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve şiiri inceleyerek soruları cevaplayınız. GÜZELLİĞİN ON PAR'ETMEZ Güzelliğin on par'etmez Bu bendeki aşk olmasa Eğlenecek yer bulaman Gönlümdeki köşk olmasa ... Güzel yüzün görülmezdi Bu aşk bende dirilmezdi Güle kıymet verilmezdi Aşık ve maşuk olmasa Aşık Veysel Şatıroğlu SORULAR l Sizce, Aşık Veysel şiirinde güzelliğin hangi yönünü vurgulamıştır? İfade ediniz. l Sizce bir nesneyi güzel kılan şey nedir? Yani güzelliğin kaynağı nedir? l Güzel bulduğunuz bir eserde (şiir, resim, sinema, heykel, müzik vb) hangi unsurların bulunmasını beklersiniz? 126 1. Güzellik Problemi Uygulayalım-1 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metinden yararlanarak aşağıda verilen cümlelerin doğru olanlarının karşısına (D), yanlış olanlarının karşısına (Y) harfi yazınız. Estetiğin, felsefenin bir dalı olarak ”güzel”in ne olduğunu sistemli bir şekilde sorgulamaya başlaması henüz yenidir. Bu da estetiğin konusunu anlatırken de belirttiğimiz gibi Baumgarten'le (1714-1762) birlikte olmuştur. Ama “güzel”e ilişkin ilk felsefi sorgulamalar, İlk Çağa kadar uzanır. Sanatçılar ve filozoflar güzelliğin ne olduğuyla, güzelliğin kaynağı ve niteliği konusunda, farklı görüşler savunmuşlardır. Burada, ilk olarak doğadaki güzellikle sanattaki güzellik birbirlerinden ayırt edilir. Çünkü bu iki güzellik birbirlerinden farklıdır. Örneğin; bir doğa parçasının güzelliği, onun resmini yapan ressamın yarattığı tablonun güzelliğinden mutlak olarak farklı olacaktır. Doğadaki güzellik, insandan bağımsız olarak var olan, insandan her bakımdan önce gelen bir güzelliktir. Buna karşın, sanattaki güzellik insanın yaratıcılığının bir sonucu olarak, sonradan ortaya çıkan bir güzelliktir. Bu çerçeve içinde, filozofların çok büyük bir bölümü, sanat güzelliğini doğa güzelliğinden üstün tutar. Hatta bazıları bu konuda daha da ileri gider. Söz konusu sanatçı ve filozoflar, doğa güzelliği kavramının ancak sanat güzelliği yoluyla ve sanatta yetiştikten sonra, olanaklı olduğunu öne sürerler. Bununla birlikte, doğadaki güzelliğin sanat güzelliğinden üstün olduğunu savunan görüşler de vardır. “Natüralist” (doğalcı) ya da “gerçekçi” diye sınıflayabileceğimiz bu anlayışlara göre doğa, bütün güzelliklerin kaynağıdır; insan, doğadaki güzellikleri göre göre, sanat güzelliğine yükselir. Bundan dolayı, doğa, sanat için bir kılavuz olmak durumundadır. Güzellik, hemen her filozofta farklı bir biçimde tanımlanmıştır. Bu düşünceyi doğrulamak için, bazı filozofları örnek olarak seçip, onların güzellik anlayışlarını kısaca gözden geçirmekte fayda vardır. Platon için güzel; meydana gelmeyen, yok olmayan, başka bir şeye dönüşmeyen tek ve kendinde var olan sonrasız bir ideadır. O halde doğada gördüğümüz ve güzel dediğimiz şeyler bu ideadan aldıkları pay ölçüsünde bize güzel görünürler. Onlar aslında gerçek güzelliğin kopyalarıdır. Aristoteles'e göre güzellik, matematiksel olarak orantılı ve ölçülü olandır Plotinus 'a göre güzel, ideden veya Tanrı'dan pay alan şey, yani "ilahi aklın” evrende ışımasıdır. Kant, güzelliği bir takım temel ilkelerden hareketle açıklar. Bunlar: 1. Güzellik, hiçbir karşılık gözetmeksizin hoşlanmaktır. 2. Güzellik, hoş olandan ve faydalı olandan ayrılır. 3. Güzellik, objenin amaca uygun olmasıdır. 4. Güzel, yalın bir şekilde genel olarak hoşa gidendir. Schiller'e göre de güzelliğin bir duyusal, bir de akli yanı vardır. Güzellik aklın, duyuların şekillenmesidir. İnsandaki oyun içgüdüsü, aklı ve duyuları yaşama ve güzellik içgüdüsü şeklinde birleştirir. Hegel’de, güzelliği “idenin duyusal görünüşü” olarak tanımlar. Bilindiği gibi, Hegel'in felsefesinin temelinde, O’nun Geist ya da İde adını verdiği mutlak bir ilke vardır. 127 1. Estetiğin, ”güzel”in ne olduğunu sistemli bir şekilde sorgulayan Baumgarten’dir. ( ) 2. Doğal güzel ile sanatsal güzel aynı şeydir. ( ) 3. Natüralist (doğalcı) ya da “gerçekçi” diye sınıflayabileceğimiz anlayışlara göre doğa, bütün güzelliklerin kaynağıdır. ( ) 4. Platon'a göre güzel ideadır. ( ) 5. Aristoteles'e göre güzel de ölçü ve orantı olmaz. ( ) 6. Kant'a göre güzellik, hiçbir karşılık gözetmeksizin hoşlanmaktır. ( ) 7. Schiller'e göre güzel, sadece maddeseldir. ( ) 8. Hegel güzelliği,Geist ya da İde adını verdiği mutlak bir ilke ile açıklar. ( ) Uygulayalım-2 “Güzellik Problemi” başlıklı metinden hareketle görselleri karşılaştırarak düşüncelerinizi noktalı yerlere yazınız. Vincent Van Gogh Ahmet Kayacık, Doğu Karadeniz Doğadaki Güzel Sanattaki Güzel 128 2. Güzellik –Hakikat–İyi–Hoş–Faydalı– Yüce İlişkisi Uygulayalım-3 Aşağıdaki metinlerde açıklanan kavramları, “güzel” kavramıyla karşılaştırarak benzer ve farklı yönlerini konunun sonundaki noktalı yerlere yazınız. Filozof ve estetikçiler güzeli tanımlarken gerçek, faydalı, iyi, hoş, yetkin, latif, yüce gibi nitelikler kullanırlar. Güzellik, bazen bunlarla karıştırılır, bazen bu kavramlarla sıkı sıkıya bağlanır. Biz şimdi "güzel” ile bu kavramlar arasındaki benzerlikler ve farkların neler olduğunu görelim: Güzel ve Hakikat (Doğruluk) İdealist filozoflar güzellik ve hakikat arasında daima yakın ilgi bulmuşlardır. Bunlardan en başta geleni Platon'dur. Platon'a göre güzellik ve hakikat aynıdır, çünkü her ikisi de varlığın özünü ifade eder. Kant, bu her iki kavramı kesinlikle birbirinden ayırır. Kant'a göre hakikat, bilgisel-mantıksal bir değerdir, kavram ve soyutlanma ile ilgilidir. Güzellik ise nesnelerin salt duygusal görünüşleri ile ilgilidir. Güzelliğin kavramla ve akılla ilgisi yoktur. Buna göre Kant, güzellik ile doğruluk arasında hiçbir ilişki bulunmadığını savunur. Bir yargının, Claude Monet, Gün Batımı önermenin, bilginin özelliği olan doğruluk akıl ile belirlenebilir. Güzellik ise akla değil duyulara, duygulara ve hayal gücüne yöneliktir. Bu nedenle estetik olarak hoşa giden, haz duyulan bir şeyin bilgisinden yoksun olsak bile, o şeye güzel diyebiliriz. Güzel ve İyi Bu iki değer daima birbiri ile aynı olarak görülmüştür. Hatta Eski Yunan felsefesi, bu iki kavramı “güzel-iyi” kavram birliği olarak düşünmüştür. Çünkü Eski Yunan felsefesine göre güzel iyidir, iyi de güzeldir. Bunları birbirinden ilk kez Kant ayırmıştır. Kant, iki kavramın birbirlerinden kesinlikle farklı olduğunu belirtir. Güzellik, yalnızca duygusal olanla ilgili bir kavramdır, buna karşın iyilik akılla kavranan bir kavramdır. Güzelde, hiçbir yasa ve bağımlılık yoktur. Oysa iyi ahlak bakımından özgür gibi görünebilse de, bir yasaya bağlıdır. Öte yandan, birçok güzellik vardır ki, onların ahlakla ve ahlaklılıkla hiçbir ilişkisi yoktur. Ahlaki bakımdan iyi olan da, her zaman sempatik ve çekici olmayabilir. Salvdor Dali, Yumurta 129 Güzel ve Hoş Kuşkusuz güzel olan aynı zamanda hoş olabilir. Ancak güzel, hoş olandan ibaret değildir. Güzel olan bir şey her zaman hoş olmayabilir. Örneğin; açlık, susuzluk, dinlenme gibi bedensel ihtiyaçların giderilmesi hoştur. Bazen de taraftarı olduğumuz futbol takımın şampiyon olması ya da bir yakınımızın başarısı gibi toplumsal ve psikolojik güdülerimizin doyuma ulaşmasından kaynaklanan hoş duygular yaşarız. Fakat hoş olarak nitelenen bu durumlar güzel olanın ölçütü değildir. Güzel ile hoş arasındaki bu fark Kant tarafından ortaya konulmuştur. Kant'a göre güzel ile hoş ve yararlı olan aynı şey değildir. İstek duyulan ya da yararlı olduğu için elde edinmek istenen şeyler, kişiler tarafından hoş olarak değerlendirilebilir. Buna göre hoş olanın nesnel bir ölçüsü yoktur. Hoş olarak değerlendirilen şeyler kişiden kişiye değişebilir. Oysa güzel olan, kişisel değerlendirmelerden bağımsızdır, nesnel olarak yani güzel olduğu için güzeldir. Pierre Auguste Renoir, Terasta Güzel ve Faydalı Antik Yunan filozofları güzel ve faydalı olma problemini tartışmışlar, güzeli faydalı ve kullanışlı olma ile tanımlamışlardır. Faydalı olan güzel, güzel olan iyi ve aynı zamanda faydalıdır. Oysa Kant, güzel ve iyiyi birbirinden ayırınca güzel ile faydalı arasındaki bağlar da kopmuştur. Su faydalıdır ama suyun güzel ve faydalı olduğu durumlar aynı değildir. Bir yerde gördüğümüz güzel bir çocuğun bize faydası yoktur. İçi sebze ve meyvelerle dolu bir bahçe faydalı, ama içinde sebze ve meyve olmayan bir park daha güzeldir. Güzel daima güzeldir; ama faydalı olan geçicidir. Tıpta kullanılan ilaçlar ve bazı tedavi İstanbul Haydarpaşa Garı yöntemleri faydalıdır, ama güzeldir denemez. Bazı düşünürler güzel ve faydalı kavramları arasında bir bağlantı kurulamayacağını, bunları birbirine karıştırmamak gerektiğini, daha doğrusu fayda ve çıkarın sanatı bozacağını iddia etmişlerdir. Hatta Schiller ve Spencer gibi düşünürler güzelin ve faydalının birbirine aykırı olduğunu savunmuşlardır. Günümüzde insan, giderek teknik bir çevrede yaşamak zorunda kalmaktadır. İnsan mademki doğal güzelliklerden uzak, teknik adamların yaptığı aletlerle, onların oluşturduğu ortamlarda yaşayacaktır, öyleyse bu çevrenin hem güzel hem de yararlı olması gerekir. Zaten çağdaş hayatta da desinatörlük, çevre düzenleme, ergonomi gibi bilgi alanları teknik aletlerin ve ortamların hem faydalı hem de güzel olmasına çalışmaktadırlar. 130 Güzel ve Yüce Yüce (ulvi) de bir estetik değeridir. Çoğunlukla da güzellikle eş değer olarak kullanılır. Aristoteles, güzel ile yüce olanı birbirinden ayırır. Ona göre hayal gücümüzün sınırlarını zorlayan çok büyük nesneler örneğin; yüksek dağlar, büyük denizler yücedir. Güzel olanda düzen, oran, uyum gibi özellikler bulunur. Yüce kavramında ise belirli ölçüleri aşan sınırsızlık ve sonsuzluk dile getirilir. Yüce kavramını güzelden ayıran bir başka filozof da Kant'tır. Kant'a göre, “Güzelliğin sınırlı bir büyüklüğü vardır, bu büyüklüğü aşan nesneler ya da büyüklük sınırının altında kalan nesneler güzel olamazlar. Sınırsız bir gökyüzü ya da ufuksuz b i r deniz güzel değil yüce olarak değerlendirilir. Kant'a göre yücenin sınırsız bir büyüklüğü vardır. Bu, insanın kendi kavrama gücünü aşan sınırsız bir büyüklük olup insanda ezilmişlik duygusu yaratır. İnsan yüce olarak adlandırılan bu büyüklüğün karşısına zihnindeki sonsuzluk kavramı ile çıkar. İbrahim Çallı, Yaralı Asker Kant yüce kavramını ikiye ayırır. Matematik yüce, kavranamayan bir büyüklüktür. Dinamik yüce, bütün ölçüleri aşan bir kuvvettir.Bir fırtına ya da tayfun gibi. GÜZEL Farklı Yönleri Yüce Faydalı Hoş İyi Hakikat (doğruluk) Benzer Yönleri 131 Ç. SANAT ESERİNİN NİTELİKLERİ Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Giacometti Modigliani Claude Manet SORULAR l Kendi yaşamınızda karşılaştığınız sizce güzel olmayan şeylere örnekler veriniz. l Aristoteles’in güzellik anlayışını Modiglia (Modigliani)’nin ve Giacometti (Ciakometti)’nin eseriyle ilişkilendirerek düşüncelerinizi kısaca açıklayınız. l Sizce sanat eserinin nitelikleri neler olmalıdır? 1. Güzelliğin Nitelikleri Uygulayalım-1 Aşağıdaki metinleri okuyarak soruları cevaplayınız. Güzelliğin objektif ve subjektif nitelikleri vardır. Subjektif olan nitelikler; kişiden kişiye, toplumlara ve yüzyıllara göre değişebileceği için, burada kısaca objektif nitelikler üzerinde durulacaktır. Objektif nitelikleri de içsel ve dışsal olarak ikiye ayırmak mümkündür. l l l l İçsel nitelikler şunlardır: Bir eserin güzel olması, onun temsil ettiği düşünceyi yansıttığı oranda artar. Güzel bir şey idesine, özüne, kavramına uygun olan şeydir. Güzel eser, temsil ettiği şeyin tipine bir bütün olarak uygun olmalıdır. At hörgüçlü olmaz, çınar ağacı çam yaprakları taşımaz. Yetkin olmayan, tam olmayan şeyler güzel değildir. Bir şeyin güzel olabilmesi için canlı ve anlatım gücü yüksek olmalıdır. Güzelliğin dışsal (biçimsel) nitelikleri de şunlardır: Orantı ve simetri: Özellikle güzelliğin matematik olarak belirlenmesi sırasında karşımıza ilk çıkan şey orantıdır. Güzel, unsurların orantılı olarak birleşmesidir. Orantısız şey güzel olamaz. Platon'a göre güzellik, doğru orantıdan başka bir şey değildir. Aristoteles'te ise güzel, düzene ve büyüklüğe dayanır. Eskiden beri sanatçılar ve filozoflar tüm güzellikleri açıklayacak büyülü bir matematik formül aramışlar ve bunu “altın kesit” orantısında bulmuşlardır. 132 l Orantıya bağlı olan güzelliğin bir başka niteliği simetridir. Güzel olan bir bütünün parçaları arasında ölçüye dayalı bir düzen vardır. Doğadaki güzellik büyük ölçüde simetriye bağlıdır. Canlıların bedeni sağ ve sol olarak simetriktir. Sanat eserlerinin de güzel olarak algılanmasında simetri çok önemlidir. Raffaello, Atina okulu l Uyum (harmoni): Bütün güzellikler için, parçaların uyumlu birleşmesi önemlidir. Hem hareketli hem de hareketsiz bütünlerde uyum önemlidir. Sanatçı, evrendeki ve varlıklardaki gizli uyumu yakalayıp onu eserlerinde yansıtmak ister. Güzellik, bir varlıkta karşıtların gerilimine dayanan bir uyumdur. Evrendeki bu uyum sanat eserlerine de yansırsa onlar da güzel olur. Harmoninin temelinde, çoklukta birlik bulunur. Evrende her şey çok ve karmaşık gibi görünür. Ama çoklukta birlik sağlanınca bir uyum, bir güç, bir güzellik ortaya çıkar. Claude Monet, Nilüferler SORULAR 1. Güzelliğin subjektif niteliklerinin bilimsel olarak ifade edilememesinin nedenini söyleyiniz. 2. Güzelliğin içsel niteliklerini örnekler veriniz. 3. Güzelliğin dışsal niteliklerine örnekler veriniz. 2. Sanat Eseri ve Özellikleri Uygulayalım-2 Aşağıdaki metinler ve görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Sanat eseri, somut ve ögesi ortada olan estetik bir nesnedir. Bir tiyatro oyunu, bir heykel, bir tablo, bir müzik parçası vb. birer sanat eseridir. Bir sanat eseri şu üç temel ögeden oluşur: a) Sanatçı b) Sanat eseri c) Sanat eserini anlayıp takdir eden kişiler (alımlayıcı, suje) 133 Osman Hamdi Bey Sanatçı “Kaplubağa Terbiyecisi” Sanat eseri Resim Sergisi Alımlayıcılar Sanat eserlerini meydana getiren kişilere sanatçı denir. Sanatçıyı diğer insanlardan ayıran onun kişiliği, hayal gücü, duyarlılığı, duygululuğu, sabrı vb. özellikleridir. Sanatçı doğada gördüklerini aynen taklit eden kişi değildir. Onun görüşü başkadır; aktarması, anlatması başkadır. Sanat eseri insanların yaptığı diğer eserlerden farklıdır. Onun kendine özgü birtakım özellikleri vardır. Sanat Eseri'nin Özellikleri 1. Sanat eseri kişiseldir. Kişisellik; sanat eserinin önemli bir kriteri olsa da aşırı bir öznellikle ortaya konulmuş bir eser, sadece eseri ortaya koyan kişinin, o çok özel, kimsenin kolay kolay anlayamayacağı dünyasından bir parça olduğu için, diğer dünyalar için pek bir anlam taşımayacaktır. Fakat burada anlatılmak istenilen kişisellik, sanatçı neden bahsederse bahsetsin bu işin duygusuz yapılamayacağıdır. 2. Sanat eserleri yaratıcılık gerektirir. Birçok kişi sanata ilgi duysa da icra etmek, bir eser üretmek "sanatçı" adı verilen özel yeteneğe sahip insanlara özgüdür. 3. Sanat eseri estetik kaygılarla ortaya çıkar. Başat olarak başka bir kaygıyla yola çıkmak giderek sanattan uzaklaşmaktır. 4. Sanat eseri özgündür; yani tektir. Bu da sanat eserini diğer üretimlerden ayırır. Eser ortaya koymaya çalışan bir sanatçı, eser ortaya koymuş sanatçılara özenebilir ve özenmelidir. 5. Sanat eseri kalıcıdır. Bu da sanat eserinden alınan haz ile diğer hazlar arasındaki ayrımı açıklar. Dondurma yemek de haz veren bir olaydır, ama kalıcı değildir. Oysa sanat eseri, hayatımıza etki edebilecek kadar kalıcıdır. 6. Sanat eseri evrenseldir. Birçok kişi "evrensellik" kavramına "tüm dünyaya yayılmış", "herkes tarafından sevilen" gibi anlamlar yüklüyorlar. Evrensel olan bir şey tabii ki böyle de olabilir; ama aslında bir bilginin evrensel olması, ona sahip olan ya da onu kullanan herkesin malı olması demektir. Yani evrensel olan; arkadaşlarımızdan biri tarafından masaya konulan bisküvi paketi gibidir. Masadaki herkes bisküvi yemese bile, paket herkese açıktır, herkese sunulmuştur, herkese sunulabilme özelliğine sahiptir. SORULAR 1. Sizce sanatçı kimdir? 2. “Sanat eseri kişiseldir.” sözünden ne anlıyorsunuz? İfade ediniz. 3. Sanat eserinin kalıcılığının nedeni nedir.? Açıklayınız. 4. “Sanat eseri evrenseldir.” sözünden ne anladığınızı ifade ediniz. 5. Sanat eserine örnekler veriniz. 134 Bilgi Notu Felsefe Sanatın Dalları Plastik Sanatlar (Görsel Sanatlar) Ritmik Sanatlar (İşitsel ve Görsel Sanatlar) Fonetik Sanatlar (İşitsel Sanatlar) Resim Heykel Grafik Özgün Baskı Animsyon Seramik Seramik-Cam Mimari Sinema Tiyatro Dans Bale Müzik, Edebiyat (Şiir ve Söz Sanatları) Uygulayalım-3 Görselleri inceleyerek aşağıdaki sorunun cevabını noktalı alana yazınız. Yukarıdaki görsellerden sizce hangisi sanat eseridir? Niçin? Yazınız. 135 D. SANATA ETKİ EDEN UNSURLAR Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Şener Şen Bir tiyatro oyunu Film afişi Sanata; doğa, kültür, iklim, göçler ve savaşlar, ekonomik ve siyasi durum, önceki uygarlıklar ve medeniyetler, teknolojik gelişmeler, din ve inanç gibi faktörler etki eder. Bu açıklamaya dayalı olarak: SORULAR l Yukarıdaki görsellerde sizce hangi faktörler etkili olmuştur? l Siz sanatçı olsaydınız, eserlerinizde hangi konuları işlerdiniz? Uygulayalım Aşağıdaki metinden hareketle sanat ve sanatçıyı etkileyen faktörler konulu bir deneme yazıp sınıfta arkadaşlarınıza okuyunuz. Sanatçı bir insandır; yaşadığı çağ, konuştuğu dil, coğrafya, inançları vb. şeyler onu mutlaka etkiler. Onu çevreleyen dünya da aynı dünyadır; fakat aynı olan bu dünyanın her çağda, sanat açısından gösterdiği bir özellik vardır. İşte sanatçı bu özelliği kavrar ve somut olarak bize bildirir. Fakat asıl büyük sanatçı, yalnız bu özelliği kavramakla yetinmez; aynı zamanda insani olanı, her zaman olup biteni ya da olması mümkün olanı da birlikte kavrar; Sanatçıların eserlerini ölümsüz yapan da işte bu özelliğidir. Yani sanatçının işlediği varlık alanının özünü kavramasıdır. Her büyük eserin daima taze kalmasını sağlayan da budur. Kısaca sanatçı taklit eden değil yaratandır. Dolayısıyla sanat eseri doğada bulunmayan (Bir sanat eseri olarak bulunmaz. Ham madde olarak bulunur.) Fakat insan tarafından yaratılmış olan eserdir. Bununla birlikte, insan tarafından yaratılmış olan her eserin, sanat eseri olarak sınıflanmadığı da açıktır. Sanat felsefesi, sanatçı üzerinde etkili olan dinî, ahlaki, sosyal ve psikolojik etkenleri tarihsel süreçte ele alır ve inceler. 136 İnsanlık tarihinin başlangıcından bugüne dek, sanat ürünleri ele alındığında, bunların çok yönlü kaynaklardan beslenerek ortaya çıktığı söylenebilir. Sözgelişi, tarih öncesi dönemlere ait sanat eserlerinde inanç sistemi, büyü, mistisizm yani mitolojinin önemli ölçüde rol oynadığı görülür. Sanat eserlerinin doğuşunu hazırlayan bir başka önemli etken de sanatçının psikolojisi (bilinçaltı, özlemleri, korkuları, beklentileri, ümitleri ve tercihleri) olmaktadır. Bu nedenle sanatın “duyguların anlatımıdır.”şeklindeki tanımında da esas yaratıcı kaynağın sanatçının psikolojik yapısı olduğu vurgulanmaktadır. Gerçekten de sanat eseri hangi tür ve anlayışta meydana gelmiş olursa olsun sanatçının kişisel izlerini az ya da çok taşımaktadır. Ayrıca sanat eserine estetik değer yükleyen ve onu estetik değer olarak algılayan alıcının (estetik suje) o anki psikolojik durumu da önemlidir. Bu bağlamda alıcıyı; sanat eserine estetik değer yükleyen bir konumda ele aldığımızda, onun psikolojik yapısının da sanat eserinin estetik değerinin belirlemesinde aktif rol oynadığı görülür. Öte yandan sanatçı, bireysel yönü belirgin bir varlık ortaya koysa bile, toplum içinde yaşadığından o toplumun bütün değerlerinden etkilenerek eser üretir. Bu açıdan sanatçının içerisinde bulunduğu fiziksel ve sosyal çevre onun kişiliğine olduğu kadar eserlerine de etki eder. Bu özelliği ile de sanat felsefesi, sosyoloji bilimiyle doğrudan ilişkilidir. Ebru Üzerine Hat Çalışması Sanat felsefesinin, bağlantılı olduğu bir başka alan da sanatın kronolojik düzen içerisindeki gelişimidir. Her dönemin düşünce sistemi, toplumsal koşulları, beğeni ve yargısı farklı olduğundan bu sorunları açıklayan bilim dalının yani sanat tarihi'nin de sanat felsefesine olan katkısına değinmek gerekir. Sanat tarihi belli bir sanatsal yaratma alanının gelişme evrelerini inceler; bunları somut ve tarihsel süreçler içerisinde ortaya koyarak büyük sanatçıların işlerini, önemli sanat eserlerini çözümler. Bu yönüyle sanat felsefesi açısından sanat tarihi oldukça önemlidir. Çünkü sanat eserlerini değerlendirmek, sanat tarihinin olduğu kadar sanat felsefesinin de konusudur. Divriği Ulu Cami, Sivas, Taş Oyma Sanatı 137 E. ORTAK ESTETİK YARGILAR Hazırlanalım Görseller ve cümleden hareketle aşağıdaki soruları cevaplayınız. Zevkler ve renkler tartışılmaz. Ayasofya Adnan Çoker lSORULAR l l Yukarıdaki “Zevkler ve renkler tartışılmaz.” sözüne katılıyor musunuz? Niçin? İfade ediniz. Sizce yukarıdaki görsellerden hangisi daha güzel? Niçin? Açıklayınız. Uygulayalım Aşağıdaki metni okuyarak metnin sonundaki soruyu cevaplayınız. Hemen hepimizin günlük yaşamda karşılaştığı bir önerme vardır. Zevkler ve renkler tartışılamaz. Bu önerme gerçekten doğru mudur?Bu cümleye göre, herkesin beğenisi ve zevki birbirinden farklıdır. Herkesin beğenisine ve zevkine karşılık bir güzellik gelmektedir. Acaba güzellik söz konusu olunca herkes farklı estetik tavır ve yargıya mı sahiptir? Ortak estetik yargı ve değerler yok mudur? Birisi klasik müzikten, diğeri pop müzikten hoşlanırken farklı estetik yargılara mı sahiptirler? Yoksa bu farklılıkta ortak estetik değerler var mıdır? Bu konuda iki farklı görüş vardır: 1. Ortak Estetik Yargıların Olduğunu Reddeden Görüş Bu görüşün en önemli temsilcisi B. Croce'dir. Ona göre, her sanatçı kendi duyumlarını ve izlenimlerini alır ve bunları kendi ruhunda bir senteze tutarak onları kendinde yaşar. Bu yaşantılarını yine kendine özgü bir şekilde ifade eder. Her ifade sanatçının kendi ruhunda yaşadığı özgün estetik yaşantılardır. Sanatçıya özgü bu yaşantılar çeşitli araçlarla dışlaştırılırlar. Bu estetik yaşantı bir sefere mahsus biricik ve tek bir yaşantıdır. Tekrarı veya aynısı olamaz. Bu nedenle estetik yargılar tamamen özneldir. Ortak estetik yargıları yoktur. Eğer olsaydı, sanat bir yaratma olmazdı. Aksine sanat bir yaratıdır. Her yaratı, kendi estetik değer ve yargılarının sonucu ortaya çıkar. 138 2. Ortak Estetik Yargıların Var Olduğunu Savunan Görüş Ortak estetik yargıların varlığını kabul eden görüşün en önde gelen temsilcisi Kant'tır. Kant, duygusal beğeniye dayanan bazı yargıların tamamen sınırlı ve kısa süreli kişisel yargılar olduğunu, ama gerçek estetik yargıların duygusal olmaktan çıkıp düşünsel düzeye çıktığını, kişisel olmaktan çıkıp zorunlu ve genel geçer hale geldiğini söyler. O, beğeni yargılarının insanların ortak estetik duygusuna dayandığını söyleyerek insanlar arasında ortak estetik yargıların bulunduğunu savunur. Kant'a göre “Şu tablo güzeldir.” yargısı ile “Ay Dünya'nın uydusudur.” yargısı arasında bir fark yoktur. Her ikisi de zorunlu ve genel geçer yargılardır. “Şu tablo güzeldir.” yargısı ifade edilirken bu yargıya, ortak duyguya dayandırılarak ulaşmıştır. Çünkü güzelin beğenisi çıkarsız ve özgün bir hazdır. Yani hiçbir karşılık gözetmeyen bakış, nesnedeki güzelliği görecektir. Herkes güzele baktığı zaman ortak estetik yargılara ulaşacaktır. Sizce ortak estetik yargılar olabilir mi? Niçin? Gerekçelerini aşağıdaki noktalı alana yazınız. B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z MİMAR KEMALETTİN BEY (1870-1927) Üsküdar'da doğan Kemalettin Bey, Mühendis Mektebi'ni bitirdi. Bir süre Almanya'ya gitti. Dönüşünde Mühendis Mektebi'nde öğretim üyeliğine başladı, Seraskerlik Dairesi başmimarı oldu. Kemalettin Bey, Osmanlı sanat tarihini çok iyi inceleyen bir mimardır. Osmanlı İmparatorluğu’nun yetiştirdiği mimarları ve bunların en büyüğü olan Mimar Sinan’ı, eserlerindeki özellikleriyle etüd etti. İstanbul'da Çamlıca Kız Lisesi, Bostancı, Bebek Yeşilköy camileri, Reşadiye Mektebi ve Sultan Reşat Türbesi, Gazi Osman, Mahmud Şevket, Cevat, Ali Rıza ve Hüsnü Paşaların türbeleri, Ankara' da Gazi Üniversitesi Rektörlük Binası ve Gazi Üniversitesi Rektörlük Binası Demiryolları Müdürlüğü binası başlıca eserleri arasındadır. Kemalettin Bey Klasik Dönem Osmanlı mimarisinden esinlenen ulusal mimarlık akımının öncülerindendi. Ulusal benliğin biçimsel olarak Osmanlı ve İslam yapı elemanlarıyla ifade edildiği bu tarzda, simetrik olarak düzenlenen ön cephelerde kemer, saçak ve çini gibi öğeler kullanılıyor, kulemsi çıkıntılar ve boydan boya uzanan kornişlerle geleneksel mimariyi vurguluyordu. 139 ? V. ÜNİTE Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Estetiğin konusu nedir? 2. Doğadaki güzellik ile sanattaki güzellik arasındaki farkı açıklayınız? 3. Sanat ve zanaat farkını açıklayınız? 4. Sanat eseri nedir? Bir eserin sanat eseri sayılabilmesi için ne gibi özellikler taşıması gerekir? Belirtiniz. 5. B.Croce, ortak estetik yargıların olabileceğini niçin reddetmektedir? B. Aşağıdaki cümleleri sağdaki kavram ve sözcükleri kullanıp doğru olarak tamamlayınız. 1. Estetik sözcüğünü ilk kez 18. yy.daAlman düşünürü …………………… kullanmıştır. 2. Sadece sanattaki güzel ile…………, bütün alanlardaki güzel ile de……………. ..ilgilenir. 3. ……………….; büyük, ulu, ulvi, hayranlık uyandıran ulaşılması zor olan şeydir. 4. Sanatı yaratma olarak gören yaklaşımın en önemli temsilcisi ………………………… 5. Platon için güzellik…………………… Yüce Benedetto Croce Sanat felsefesi-estetik İdea Baumgarten Güzel C. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanın sonuna “D”, yanlış olanın sonuna “Y” harfi yazınız. 1. Yaşadığımız coğrafya sanatı ve sanatçıyı etkilemez. ( ) 2. F. Schiller’e göre sanat oyundur. ( ) 3. Sanat eseri özgün, tek ve biriciktir. ( ) 4. Estetik tavır; sanatla uğraşan, ondan anlayan kişinin sanat eserine gösterdiği tavırdır. ( ) 5. Kant'a göre ortak estetik yargılar olamaz. ( ) Ç. Aşağıdaki soruların doğru cevabını işaretleyiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi sanat alanlarından biri değildir? A) Sinema B) Müzik C) Resim D) Tiyatro E) Spor 2. “İnsan oynadığı sürece insandır.” diyerek sanatın oyun olduğunu savunan düşünür aşağıdakilerden hangisidir? A) Platon B) Aristoteles C) B. Croce D) I.Kant E) F.Schiller 140 3. “Estetik” bütün alanlardaki “güzel” ile ilgilenir. Aşağıdakilerden hangisi estetiğin temel kavramlarından değildir? A) Erdem B) Yüce C) Güzel D) Taklit E) Hoş 4. Sanat eserini insanların yaptığı diğer eserlerden ayırmak için, bir takım ölçütler vardır. Aşağıdakilerden hangisi bu ölçütlerden biri olamaz? A) İnsanın yaratıcı hayal gücüyle oluşur. B) Özgün, tek ve biriciktir. C) Yarar amacı ya da pratik kulanım değeri taşımaz. D) Bütün insanlar beğenir. E) Bilinçli bir şekilde insanların ürettiği eserlerdir. 5. “Güzelliğin on para etmez şu bendeki aşk olmasa” diyen Âşık Veysel ile “Var olmak algılanmış olmaktır.” diyen Berkeley'in görüşlerinin ortak yönü aşağıdakilerden hangisinin vurgulanmasıdır? A) Güzelliğin olmadığı B) Varlığın olmadığı C) Asıl olanın nesne olduğu D) Asıl olanın özne olduğu E) Ortak estetik yargıların olduğu biliminin temel kavramları D. Aşağıdaki tabloda verilen kavramEkonomi ve tanımları eşleştiriniz. o Estetik o Taklit 1. Bir öyküyü, sahne olarak ayrılmış bir yerde, oyuncuların söz ve hareketleriyle canlandırma sanatı. 2. Güzelin ne olduğunu soran, sorgulayan felsefe dalı. o Tiyatro 3. Sanatçının bir şeyi benzetme yoluyla eserine aktarmasıdır. o Müzik 4. Büyük, ulu, ulvi.hayranlık uyandıran ulaşılması zor olan şey. o Yüce 5. Duygu, düşünce ve eylemleri tek sesli veya çok sesli olarak anlatma sanatı. o Sanat eseri 6. Faydaya dayalı ürünler ortaya koymak. o Zanaat 7. Sanatçının oluşturduğu, yaratıcılık ve ustalık sonucu ortaya çıkan üstün eser. 141 Ekonomi biliminin temel kavramları E. Aşağıda verilen sorulara göre bulmacayı tamamlayınız. 1 2 3 4 5 6 7 9 8 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 YUKARIDAN AŞAĞIYA SOLDAN SAĞA 1. Bütün güzelliklerin doğa olduğunu söyleyen sanat akımı. 3. “Güzelliğin on para etmez, bu bendeki aşk olmasa.” sözünün sahibi, halk ozanımız. 4. “Biz romantik olduktan sonra, dağlar güzelleşti.” sözünün ifade ettiği sanat akımı. 7. “Renkler ve zevkler tartışılmaz.” sözünün anlattığı estetik yargı özelliği. 8. Varlığın onu gören tarafından hoş, iyi olarak değerlendirilmesi. 9. Başta güzellik olmak üzere sanat eserleriyle ilgili kavramların analizi ve problemlerin çözümü ile uğraşan, felsefenin sanatı konu alan dalı. 11. Faydacılık. 12. “İnsan oynadığı sürece insandır.” diyen düşünür. 13. İnsanın duygularını okşayan güzellik. Zevk veren, beğenilen. 17. Sanatçının bir şeyi benzetme yoluyla eserine aktarması. 18. Varlığa verilen estetik değer. 19. Büyük, ulu, ulvi. Hayranlık uyandıran, ulaşılması zor olan şey. 21. Herhangi bir hareketi düzenli aralıklarla parçalara bölerek bunların resimlerini belirleyen ve sonra bunları gösterici yardımıyla karanlık bir yerde, bir ekran üzerinde yansıtarak hareketi yeniden oluşturan sanat dalı. 2. Bir öyküyü, sahne olarak ayrılmış bir yerde, oyuncuların söz ve hareketleriyle canlandırma sanatı. 5. Güzelin ne olduğunu soran, sorgulayan felsefe dalı. 6. Duygu, düşünce ve eylemleri tek sesli veya çok sesli olarak anlatma sanatı(musiki). 10. Sanat eserinin biricik ve tek olma özelliği. 14. Sanatı yaratma olarak gören yaklaşımın en önemli temsilcisi. 15. “Herkes güzele baktığı zaman ortak estetik yargılara ulaşacaktır.” diyerek ortak estetik yargıların var olduğunu savunan Alman düşünürü. 16. Estetik sözcüğünü ilk kullanan Alman düşünürü. 20. Güzelliği; matematiksel olarak ölçülü ve orantılı olarak ifade eden İlk Çağ Yunan düşünürü. 22. Faydaya dayalı ürünler oluşturma. 23. Sanatçının oluşturduğu, yaratıcılık ve ustalık sonucu ortaya çıkan üstün eser. 24. Güzelliği idenin(manevi ilke) duyusal görünüşü olarak tanımlayan düşünür. 25. Zengin sembollerle, ritimli sözlerle, seslerin uyumlu kullanımıyla ortaya çıkan edebî anlatım biçimi. 26. Selimiye Camii'nin mimarı. 142 VI. ÜNİTE DİN FELSEFESİ A. DİN FELSEFESİ NEDİR? 1. Dine Felsefi Açıdan Bakış 2. Teoloji ile Din Felsefesinin Farkı B. DİN FELSEFESİNİN TEMEL KAVRAMLARI C. DİN FELSEFESİNİN TEMEL PROBLEMLERİ Ç. TANRI’NIN VARLIĞI İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER 1.Tanrı'nın Varlığını Kabul Eden Görüşler 2. Tanrı'nın Varlığını Reddeden Görüş 3. Tanrı'nın Varlığı Veya Yokluğunun Bilinemeyeceğini Savunan Görüş Temel Kavramlar İman İnanç İbadet Dinî tecrübe Teoloji Fıtrat Tevhid Peygamber Vahiy Yüce Tanrı Kutsal 143 A. DİN FELSEFESİ NEDİR? Hazırlanalım AK I L) Aşağıdaki görseli inceleyerek soruları cevaplayınız. E EF FELS DİN FELSEFESİ SORULAR l l l ( Görseli inceleyerek yorumlayınız. Din ve felsefeye ait bilgilerin özellikleri neler olabilir? Sıralayınız. Din ve din felsefesi aynı şey midir? Farklılıkları neler olabilir? Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metinden yola çıkarak aşağıda boş bırakılan yerlere uygun ifadeleri yazınız. 3. Metnin sonunda verilen farklılıklar tablosundaki boşlukları metinden faydalanarak tamamlayınız Din; bilim, eğitim, sanat, ahlak gibi temel toplumsal kurumlardan biridir. En ilkel toplumlardan en gelişmiş toplumlara kadar hepsinde din kurumunun bulunduğunu görüyoruz. Din; genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki öğeler taşıyan çeşitli ibadet, ayin, uygulama, değer ve inançlar bütününe verilen ortak isimdir. İnsan doğduğunda kendini, varoluş nedenini hiçbir zaman bilmediği bir nesneler dünyası içinde bulur. Bilincinin gelişmeye başladığı andan itibaren genel anlamda varlığın nedenini, özel anlamda ise kendi varoluşunun nedenini ve anlamını sorgulamaya başlar. Tam da burada din felsefesi ortaya çıkar. Din felsefesi ise dinin dayandığı temel ilkeleri, dinle ilgili temel kavramları, Tanrı ile ilgili görüşleri, herhangi bir din değil de genel olarak din olgusunu ele alıp akla dayalı şekilde eleştiren ve değerlendiren felsefe dalıdır. Din felsefesi; öncelikle “Din nedir?” sorusuna cevap verirken bu açıklama ile ortaya çıkan vahiy, Tanrı, mucize, ibadet, iman, peygamber gibi diğer dinsel kavramları da açıklamaya çalışır; insanlık tarihi boyunca ortaya çıkmış olan din ve çeşitli inanç biçimlerini tutarlı, sistemli ve eleştirel bir şekilde inceleme konusu yapar. 1. Dine FelsefiAçıdan Bakış Felsefenin, dini problem alanı olarak görmesi felsefenin doğuşundan günümüze kadar gelen uzun bir süreci kapsar. Bu süreç içerisinde din ve felsefe ilişkisi, her dönemde farklılıklar göstermiştir. Bazen felsefe, dini bazen de din felsefeyi buyruğu altına almaya çalışmıştır. 144 İlk Çağda Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi filozoflar felsefenin dinden farklı bir bilgi türü olduğunu ısrarla savunmuşlardır. Sokrates'in bu konudaki ısrarlı tavrı onun “Var olan din anlayışına karşı çıkıyor” suçlamasıyla, ölüme mahkûm edilmesine neden olmuştur. Orta Çağ Döneminde ise din, felsefeyi buyruğu altına alarak inancı temellendirme görevini akla yüklemiştir. Dinin dogmatik özelliğinden dolayı bu dönemde felsefenin eleştirici ve sorgulayıcı tavrı ortadan kalkmıştır. Bu baskıcı zihniyetin bir sonucu olarak Gordino Bruno (1548-1600) yakılmış, Galileo (1564-1642) ise mahkemede dünyanın hareketiyle ilgili düşüncesini inkâr etmek zorunda bırakılmıştır. Rönesans hareketiyle birlikte felsefe, dinin emrinden kurtularak eleştirici ve sorgulayıcı tavrını yeniden kazanmıştır. Ancak bu sefer de din; bilim ve felsefenin buyruğu altına girmiştir. Dine karşı bir hareket olarak ortaya çıkan Rönesans, bu kez filozofları değil, din adamlarını bilimin gelişmesine, yayılmasına engel oluyor suçlamasıyla kimi ülkelerde cezalandırmıştır. Günümüzde felsefe ne dinin emrinde ne de dini emri altına alma niyetindedir. Yani felsefe ne din içindir ne de dine karşıdır. Her ikisi de birbirlerini anlamaya çalışan iki bilgi türü olarak gerekli öneme sahiptir. Bu anlamda felsefe din gerçeğini göz ardı etmeden, ona sadece bir problem alanı olarak bakarak, felsefi açıdan yaklaşmaya çalışır. Dine felsefe açısından yaklaşmak ise dini felsefenin konusu yaparak onun üzerine eleştirel, akılcı ve bütüncül düşünmektir. Dinin felsefi temellendirmesinde dinin temel iddiaları hakkında rasyonel, objektif, kapsamlı ve tutarlı bir tarzda düşünmek ve konuşmak vardır. Bu tanımlamayı maddeler hâlinde şu şekilde sıralayabiliriz: l Din felsefesi dine rasyonel açıdan bakmak durumundadır. Bu akla dayalı olarak dinin ana iddialarını temellendirmeye çalışmak anlamına gelir. l Felsefenin dine bakışı olabildiğince kapsamlı olmak durumundadır. Dinin temel iddialarını açıklamaya çalışırken tek taraflı yaklaşım sergilemeden karşıt görüşlere de yer vermek gerekir. Tanrı'nın varlığı sorununa “Tanrı vardır.” diyen teizmin yanında “Tanrı yoktur.” diyen ateizm ve “Tanrı bilinemez.”diyenlerde vardır. l Agnostisizm'in görüşlerine de yer verilmesi buna bir örnektir. l Felsefenin dine bakışı tutarlı olmak zorundadır. Tutarlılık ileri sürülen bir düşünce ya da ortaya atılan bir görüşün kendi içinde çelişkisiz olması demektir. Örneğin; “Ruh var mıdır?” sorusuna başta “Yoktur.” deyip sonra reenkarnasyonu (ruh göçü) savunmak çelişkidir, yani tutarsızlıktır. l Felsefenin dine bakış tarzı nesnel (objektif) olmak zorundadır. Nesnel olmak taraf tutmadan dinin temel iddialarına yanıt aramak demektir. Ancak din konusunda tarafsız olmak bilimdeki kadar kolay değildir. Çünkü her inanan kendi dininin hakiki din olduğunu ileri sürmektedir. 2. Teoloji ile Din Felsefesinin Farkı Teoloji (Tanrı bilimi / ilahiyat) Tanrı'nın varlığını, niteliklerini insanın Tanrı karşısındaki yerini konu alan bir bilgi dalıdır. Teoloji, doğrudan doğruya inanca dayanır; inancın sınırları dışına çıkmaz. Bu nedenle her dinin kendine özgü bir teolojisi vardır. Buna göre her din açıklamalarını, inandığı kutsal kitaplarına, peygamberlerinin bildirdiklerine ve din âlimlerinin yorumlarına dayandırır. Teoloji bu çerçevede şekillenen dinî öğretiyi, dogmatik ve otoriteye bağlı kalarak kabul eder ve yaymaya çalışır. Bunun yanında din, kuralları ile insanın yaşamını düzenlemeyi amaçlar. 145 Din felsefesi ise genel olarak dinin kavramlarını, anlamını, temel iddialarını ve insan yaşamındaki yerini, aklın sınırları içinde kalarak açıklamak, sorgulamak ve eleştirmek amacını taşır. Din felsefesi, dinî inançları sorgularken insanları daha inançlı ya da daha inançsız yapmaya çalışmaz. Ayrıca herhangi bir dini yayma kaygısı taşımadığı için de bütün dinlere eşit uzaklıkta kalır. Böylece tarafsızlığını korumuş olur. Bundan dolayı din felsefesi insan yaşamını düzenleyecek kurallar koymayı amaçlamaz. Görüldüğü üzere teoloji gibi din felsefesi de Tanrı, evren ve insan konusunu ele alır. Ancak bu konuya yaklaşımları birbirinden farklıdır. l Orta Çağda ………….......……….felsefeyi buyruğu altında tutmuştur. l Felsefe dinin emrinden kurtulmayı ……....…......…….. hareketleriyle tekrar kazanmıştır. l Din felsefesinin dine bakışı akla dayalı olduğundan …………......………… . l Felsefenin dine bakışı tarzı ….......……….....………….olmak zorundadır. l ………....……......…….. Tanrı'nın varlığını, niteliklerini vb. konu alan bilgi dalıdır. DİN FELSEFESİ TEOLOJİ Teoloji inancı temel alır. F A R K Din felsefesi; özgür düşünme, nesnel olma ve sorgulamaya dayalıdır. L Teolojinin amacı inananların inançlarını güçlendirmektir. A R I Teoloji insan yaşamını düzenleyecek kurallar koymayı amaçlar. 146 Din felsefesi genel olarak din olgusunu ele alır. B. DİN FELSEFESİNİN TEMEL KAVRAMLARI Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. SORULAR l l Yukarıdaki görseli inceleyerek farklılıkları belirtiniz. Tüm dinler için ortak kavramlar var mıdır? Tartışınız. Uygulayalım Kavram şemasından yola çıkarak aşağıdaki metinlerin başlıklarını oluşturunuz. Yüce Tanrı İnanç Kutsal İman İbadet DİN FELSEFESİNİN TEMEL KAVRAMLARI Tevhid Peygamber Vahiy Fıtrat Dinî Tecrübe 147 .....................: Zatı itibarıyla doğa ve evrenin ötesinde olan ve varlığını doğa ve evrenden almayan, her şeyin yaratıcısı olduğuna inanılan, zamandan ve mekândan bağımsız olarak var olan sonsuz ve yüce varlıktır. .....................: Her türlü ölçü ve değer üstünde yer alan, en üst noktada bulunan, mutlak, sonsuz, eksiksiz, en güçlü varlık için kullanılan özellik. .....................: Tanrı tarafından peygamberlere bildirilen ilahi emir ve sözlerdir. Vahiy, ilahi veya tanrısal bilgi türü olup inanç temellidir. .....................: Tanrı'nın bildirdiği emir ve sözleri insanlara iletmek için Tanrı tarafından seçilmiş insanlardır. .....................: Genel olarak birini söylediği sözde tasdik etmek, söylediğini kabul etmek, gönül huzuru ile benimsemek, şüpheye yer vermeden kalpten tasdik etmek anlamına gelir. Dinî anlamda ise evreni yaratan ve yasalarını koyan bir Tanrı'nın varoluşuna duyulan güven ve bağlanma duygusudur. .....................: Bir düşünceye gönülden bağlı bulunma, inanılan şey, görüş, öğreti. Tanrı'ya, bir dine ve dinin öğretilerine inanma durumu, duygusu. .....................: Bir şeyin tek olduğuna hükmetmek ve onun böyle olduğunu bilmek anlamına gelen tevhit, Tanrı'nın zatını bütün tasavvurlardan soyutlamaktır. Bu Tanrı'nın ilahlığını tanımak, bir olduğunu tasdik etmek ve ona hiçbir eş, ortak koşmamaktır. .....................: Tanrı'nın emri gereği yapılan saygı gösterişi ve tapınma etkinliklerine ibadet denir. Her dinin kendine ait ibadet şekilleri vardır. Örneğin; İslam inancına göre namaz, oruç birer ibadettir. .....................: Dini emir ve yasaklara bağlı olarak inanan insanda gerçekleşen her türlü dini yaşantı içerikleri (dini duygu, düşünce, uygulama vs.)'dir.Örneğin; kutsal mekânı ziyaret eden bir kişinin o esnada duyduğu manevi haz durumu. .....................: Yaratılıştan gelen, dış etkiler ile bozulmayan yapı. .....................: Din açısından saygıya layık, değerli ve anlamlı olandır. Tanrı veya Peygamber tarafından değer atfedilen her şey. Örneğin; dinler tarafından önemli görülen yerler kutsal yerlerdir. Kudüs şehri hem Museviler hem Hıristiyanlar hem de Müslümanlar tarafından kutsal sayılan bir mekândır. Bütün dinlerin özünde sevgi, hoşgörü, kardeşlik, yardımlaşma gibi duygular vardır. 148 C. DİN FELSEFESİNİN TEMEL PROBLEMLERİ Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve açıklamayı inceleyerek soruları cevaplayınız. Bilimsel anlamda evrenin oluşumu “Big Bang” ile başladığı kabul edilmektedir. SORULAR l l l l Evrenin varoluşuna ilişkin bilimsel ya da dinî açıklamalar konusunda bir bilginiz var mı? Dinlere göre insanın evrendeki yeri neresidir? Tartışınız. İçinde yaşadığımız evrenin nasıl meydana geldiğini biliyor muyuz? Tartışınız. Ruhun ölümlü ya da ölümsüz olduğu konusunda düşüncelerinizi ifade ediniz. Uygulayalım Aşağıdaki metinden yola çıkarak kavram haritasında boş bırakılan alanlara “Evren yaratılmış mıdır?”, “Tanrı, buyruklarını bir insan ile nasıl bildirebilir?” ,“Tanrı'nın Varlığı Problemi” ,“Ruhun Ölümsüzlüğü Problemi” sözlerinden uygun olanlarını yazınız. Din felsefesinin konusunu oluşturan sorunlar çeşitli sorular ile ortaya konulur. Bütün evrensel dinlerde ortak olan bu soruları aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. a.Tanrı'nın Varlığı Problemi Tanrı var mıdır? Tanrının varlığı kanıtlanabilir mi? Bu kanıtlar nelerdir ve onların geçerliği nedir? Bu sorular ile ortaya konulan “Tanrı'nın varlığı sorunu” yeni soruları da beraberinde getirir. Çünkü Tanrı'nın varlığının kabul edilmesi durumunda, bu kez Tanrı'nın varlığının özüne ilişkin sorular gündeme gelir.Tanrı'nın tek mi yoksa çok mu olduğu sorulur. b.Evrenin Yaratılışı Problemi Evren yaratılmış mıdır? Yoksa ezeli ve ebedi midir? Bu sorular evrenin yaratılış sorunu ile ilgili başka sorularla temellendirilerek ele alınır. Örneğin, “Tanrı ile evren arasında nasıl bir ilişki vardır? Tanrı evrenin kendisi midir yoksa ondan ayrı mıdır?” gibi sorular gündeme gelir. 149 c.Vahyin İmkânı Problemi Tanrı, buyruklarını bir insan ile nasıl bildirebilir? Bu mümkün müdür? İki farklı varlık olan Tanrı ile bir insan (peygamber) arasında iletişim nasıl gerçekleşmektedir? Ölümlü ve sonlu olan peygamber, ezeli ve ebedi bir varlık olan Tanrı'yı nasıl görüp ilişki kurmaktadır? ç.Ruhun Ölümsüzlüğü Problemi Dünyada her şey bir değişme içindedir.İnsan bedeni de değişir ve ölür.İnsanın ruhu da bedeniyle beraber ölür mü? Yoksa ruh, bedenin ölümünden sonra da yaşar mı? Ruh ölümsüz müdür? Eğer ruh ölümsüz ise bu nasıl kanıtlanabilir? Din Felsefesinin Temel Problemleri Evrenin Yaratılışı Problemi Vahyin İmkânı Problemi Ruh ölümsüz müdür? Tanrı var mıdır? B İ L İ Y O R M U Y D U Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken, (1901- 1974). Türk düşünce yaşamında ve Türkiye'de bir felsefe geleneğinin oluşmasında büyük etkisi olmuş bir düşünürdür. 70'i aşkın kitabı ve farklı dillerde yazılmış 1300'e yakın makalesi ile kültür ve düşünce tarihimize etkileri hala sürmektedir. Hilmi Ziya Ülken'in etkileri daha çok Türkiye'de felsefe tarihi ve İslam Felsefesi tarihi alanlarında olmuştur. Türk Düşünce Tarihi, Türk Filozofları Antolojisi, İslam Düşüncesi: Türk Düşünce Tarihi Araştırmalarına Giriş, Tarihi Maddeciliğe Reddiye, Felsefeye Giriş ve Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi eserlerinden sadece birkaçıdır. 150 N U Z ? Ç. TANRI’NIN VARLIĞI İLE İLGİLİ GÖRÜŞLER Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. ? Z UY SORULAR l l Yukarıdaki görsellerden ne anlıyorsunuz? Tartışınız İnsanlar niçin inanırlar?Düşüncelerinizi ifade ediniz. Uygulayalım 1. Aşağıdaki metinlerden yola çıkarak metinlerin sonundaki karşılaştırma tablosunda verilen tanrının varlığını kabul eden görüşlerin aralarındaki farkları yazınız. 2. Aşağıdaki metinlerden hareketle metnin sonundaki kontrol tablosundaki özellikleri karşılarına yazınız. Tanrı'nın varlığı konusundaki görüşler üç ana grupta toplanabilir. Bunlar; Tanrı'nın varlığını kabul edenler, Tanrı'nın varlığını reddedenler ve Tanrı'nın varlığı veya yokluğunun bilinmeyeceğini savunan yaklaşımlardır. 1. Tanrı'nın Varlığını Kabul Eden Görüşler Teizm Teizm, evrenin ve evrende var olan her şeyin bir Tanrı tarafından yoktan yaratıldığını ve bu Tanrı'nın evrenin mutlak hâkimi ve koruyucusu olduğunu kabul eder. Bu anlayışa göre Tanrı, işiten, gören, bilen, mutlak güce sahip, ezeli ve edebi olan yüce bir iradedir. Genelde teistler, Tanrı'nın varlığını nedensel olarak kanıtlamak isterler. Her bir nesne veya olayın bir nedeni vardır; her bir neden, bir başka nedenin sonucudur. Bu neden, etki ve nedenler bir nedensellik zinciri oluşturur. Bu nedensellik zincirini sonsuza kadar götürmek insan aklına aykırı olduğuna göre, bunu bir nedene dayandırmak gerekir. Bundan dolayı teizm bütün var olanların ilk nedeni olan mutlak varlık Tanrı'yı görür. Başka türlü söylersek; teist anlayışa göre varlıkların ilk nedeni olan Tanrı, var olma nedeni bulunmayan temel varlıktır. 151 Deizm Bilgi Notu Felsefe Deizm, dinî açıklamada ve Tanrı'nın varlığını temellendirmede teizmden ayrılır. Deizm, dünyayı akla Panenteizm, her şey Tanrı'dadır diyen ve Tanrı ile evreni bir saymayan Tanrı görüşüdür. Buna aynı zamanda çift kutuplu Tanrı anlayışı da denir. Panenteizm, Tanrı'yı soyut¸ mutlak ve değişmez gibi yönleriyle evrenin üstünde; somut, göreli ve değişen yönleriyle de evrenin içinde görür. Bu konuda İbn-ül Arabi ilahi olanın akıl yoluyla tam olarak bilinemeyeceğini ileri sürmüş, evrende ne varsa hepsini Tanrı'nın kendini gerçekleştirmesi ve ortaya koyması olarak yorumlamış, tek ve biricik olan Tanrı'nın kendini çoklukta gösterdiğini ileri sürmüştür. Böylece insanın yapması gereken bu çokluğun arkasında bulunan birliğe ulaşmak olarak tanımlanmıştır. dayanarak açıklamayı amaçlayan aydınlanma çağının (18 .yy.) Tanrı anlayışıdır ve Tanrı'yı akla dayanarak açıklamak ister. Tanrı'nın varlığını kanıtlamak için mucizelere, vahiylere ihtiyaç yoktur. Deizm, bu anlayışı ile dinlerdeki duygusal ve akla aykırı Tanrı tasavvurlarını ve Tanrı kanıtlamalarını reddeder. Deizme göre, Tanrı dünyayı bir kere yaratmıştır, ondan sonra dünyaya müdahâle etmesi akla aykırıdır ve bu kabul edilemez. Tanrı'nın varlığını kabul eden anlayışların yanı sıra Tanrı'nın evrenle olan ilişkisi ve niteliği- ne bağlı olarak farklı Tanrı anlayışları da vardır. Bunlar; Tanrı'nın evrenle olan ilişkisi göz önüne alındığında panteizm ve panenteizm, Tanrı'nın niceliğine bağlı olarak ta Monoteizm, yalnızca tek bir Tanrı'nın var olduğunu yada Tanrı'nın bir olduğunu öne süren ve bundan dolayı çok tanrıcılığa ve bir dizi ilahi varlığa duyulan inanca karşı olan Tanrı anlayışıdır. monoteizm ve politeizm gibidir. Panteizm Teist anlayışlar Tanrı'yı, dünya üstü, dünyanın Politeizm, tanrısal gerçekliğin özü itibari ile, bir değil de çok olduğunu birden çok tarının var olduğunu savunan anlayıştır. dışında var olan bir varlık olarak anlarlar. Panteizm ise, Tanrı ile evreni bir, aynı ve özdeş olarak kabul eder. Yani Tanrı'nın evrenden ayrı ve ondan bağımsız bir varlığı yoktur. Panteist anlayışın kökleri Hint ve Yunan felsefelerine kadar uzanır. Plotinos, Bruno, Spinoza en önemli temsilcileridir. Spinoza “Tanrı ve doğa bir ve aynıdır.” der. Bunun için tek bir töz vardır, o da Tanrı'dır. Ruh ve madde ise Tanrı tarafından yaratıldıklarından töz olamazlar. 2. Tanrı'nın Varlığını Reddeden Görüş Ateizm Tanrı'nın varlığını reddeden görüşe ateizm denir. Ateizm evrende ve doğada yaratıcı bir gücün varlığını kabul etmeyip evrenin maddesel bir bütün olarak kendiliğinden var olduğunu öne sürer. Bundan dolayı ruhun ölümsüzlüğünü ve ahiret hayatını da kabul etmez. Ateizm çok yaygın olmasa da tarih öncesi dönemlerden akıp gelen ve Karl Marks, Leibniz, Feuerbach Nietzsche, Jean Paul Sartre gibi bazı filozoflarca da savunulan bir görüştür. 3. Tanrı'nın Varlığı Veya Yokluğunun Bilinemeyeceğini Savunan Görüş Agnostisizm Tanrı'nın varlığının veya yokluğunun bilinemeyeceğini savunan görüşe agnostisizm denir. Bu anlayış Tanrı'nın varlığı ve yokluğu karşısında şüpheci bir tavır alır. Agnostisizm Tanrı'yı reddetmez. Fakat Tanrı ile ilgili bilgiye sahip olunamayacağından herhangi bir yargıda da bulunmaz. Agnostikler sadece Tanrı'nın varlığından değil aynı zamanda onun yokluğundan da şüphe ederler. 152 KARŞILAŞTIRMA TABLOSU Teizm Deizm Panteizm KONTROL TABLOSU Evrendeki her şey Tanrı tarafından yoktan yaratılmıştır. Tanrı akla dayandırılarak açıklanmaya çalışılır. Her şey Tanrı'dandır. Tanrı; işiten, gören, bilen, ezeli ve ebedi olan yüce iradedir. Tanrı ile evren bir, aynı ve özdeştir. Tanrı'yı görelilik, değişkenlik yönleriyle evrenin içinde görür. Yalnızca tek bir Tanrı vardır. Tanrı dünyayı bir kere yarattıktan sonra bir daha müdahale etmemiştir. Birden fazla Tanrı'nın var olduğunu savunur. 153 Politeizm Monoteizm Panenteizm Deizm Teizm FİLOZOFLARIN GÖRÜŞLERİ Panteizm FİLOZOFLAR VI. ÜNİTE Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruları cevaplandırınız. Ekonomi biliminin temel kavramları 1. Din felsefesinin konusu nedir? 2. Din felsefesinin temel soruları nelerdir? 3.Teoloji ile din felsefesi arasında ne fark vardır? 4.Teizm ile deizm arasındaki farkı belirtiniz? 5. Ateizm nedir? 6. Agnostisizm nedir? Ekonomi biliminin temel kavramları B. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayınız. 1. Genellikle doğa üstü, kutsal ve ahlaki öğeler taşıyan çeşitli ibadet, ayin, uygulama, değer ve inançlar bütününe verilen ortak isme……………………………. denir. 2. ………………………………genel olarak din olgusunu ele alıp akla dayalı şekilde eleştiren ve değerlendiren felsefe dalıdır. 3. Tanrı'nın bildirdiği emir ve sözleri insanlara iletmek için tanrı tarafından seçilmiş olan insanlara …………………………………. denir. 4. Tanrı dünyayı bir kere yaratmıştır ondan dünyaya müdahâle etmesi akla ayrıdır diyen anlayışa………………………….. denir. Peygamber Teizm Din Felsefesi Din Politeizm Deizm 5. ………………………………… birden çok tanrının var olduğunu savunan anlayıştır. biliminin temel kavramları C. Aşağıdaki cümlelerin doğru Ekonomi olanına “D” yanlış olanına “Y” harfini koyunuz. 1. Teoloji, dinî öğretiyi dogmatik otoriteye bağlı kalarak kabul etmez. ( ) 2. Yüce, din açısından saygıya layık, değerli ve anlamlı olandır. ( ) 3. Pananteizm Tanrı ile evreni bir, aynı ve özdeş kabul etmez. ( ) 4. Agnostikler Tanrı ile ilgili bilgiye sahip olamayacaklarından herhangi bir yargıda bulunmazlar. ( ) 5. Felsefenin dine bakışı rasyonel, kapsamlı, tutarlı ve nesneldir. ) Ekonomi biliminin temel kavramları Ç. Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 1. Aşağıdakilerden hangisi yalnızca tek tanrının olduğunu ileri süren anlayıştır? A) Politeizm B) Panteizm C) Monoteizm D) Agnostisizm E) Panteizm 154 ( 2. Tanrı'ya inanmakla birlikte belli bir dini ve ilkelerini benimsemeyen Tanrı'nın evreni yarattıktan sonra, onu kendi yasasına göre işlemek üzere kendi başına bıraktığını ileri süren öğreti aşağıdakilerden hangisidir? A) Teizm B) Deizm C) Panteizm D) Ateizm E) Pananteizm 3.Aşağıdakilerden hangisinin din felsefesinin cevap aradığı temel sorular arasında yer aldığı söylenemez? A) Evren nasıl yaratılmıştır? B) Varlık var mıdır? C) Vahiy mümkün müdür? D) Ruh var mıdır? E) Tanrı var mıdır? 4. Aşağıdakilerden hangisi din felsefesinin temel kavramlarından biri değildir? A) İnanç B) Güzel C) Yüce D) Kutsal E) Vahiy 5. Tanrı'nın varlığının veya yokluğunun bilinemeyeceğini savunan görüş aşağıdakilerden hangisidir? A) Agnostisizm B) Ateizm C) Deizm D) Teizm E) Pananteizm Ekonomi biliminin temel kavramları D. Aşağıdaki tabloda verilen kavramları tanımlarıyla eşleştiriniz. o Vahiy o Deizm o Peygamber o Teizm o Tanrı o Panteizm o Din 1. Her şeyin yaratıcısı olduğuna inanılan, zamandan ve mekândan bağımsız olarak var olan sonsuz ve yüce varlık. 2. Tanrı ile evreni bir, aynı ve özdeş olarak kabul eden görüş. 3. Genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki öğeler taşıyan çeşitli ibadet, ayin, uygulama, değer ve inançlar bütününe verilen ortak isim. 4. Tanrı'nın bildirdiği emir ve sözleri insanlara iletmek için Tanrı tarafından seçilmiş insanlar. 5. Evrenin ve evrende var olan her şeyin bir Tanrı tarafından yoktan yaratıldığını ve bu Tanrı'nın evrenin mutlak hâkimi ve koruyucusu olduğunu kabul eden görüş. 6. Tanrı'yı akla dayanarak açıklayan görüş. 7. Tanrı tarafından peygamberlere bildirilen ilahî emir ve sözler. 155 Ekonomi biliminin temel kavramları E. Aşağıda verilen sorulara göre bulmacayı tamamlayınız. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11 10 12 13 14 15 16 17 18 19 20 YUKARIDAN AŞAĞIYA 1. Çok tanrıcılık. 2. Dini emir ve yasaklara bağlı olarak, inanan insan da gerçekleşen her türlü dini yaşantı içeriklerine denir. 5. Evrende var olan her şeyin yaratıcısı ve koruyucusu olduğuna inanılan yüce varlık. 7. Tanrı'nın buyruklarını insanlara ileten elçi. 9. Bir kutsala inanan, onun etrafında bir birlik meydana getiren ve insanların o kutsalla ilgili olan inanç, ibadet ve ayinlerinden oluşan sistemdir. 12. Tanrı'yı ve dinleri konu alan bilgi dalı. İlahiyat. 13. Tanrı'nın varlığını kabul etmeyen felsefi öğreti. 14. Tanrı'nın evreni yarattıktan sonra onu kendi yasasına göre işlemek üzere kendi haline bıraktığını ileri süren öğreti. 16. Bir dinin inanılmasını istediği doğrulara inanmak. 17. Tanrı'nın buyruklarını yerine getirmek. SOLDAN SAĞA 3. Tek tanrıcılık. 4. Tanrı'nın varlığının ya da yokluğunun bilinemeyeceğini ileri süren felsefi öğreti. 6. Din açısından saygıya değer olan. 8. Tanrı'nın ilahlığını tanımak, bir olduğunu tasdik etmek, ona hiçbir şeyi ortak koşmamak. 10.Tanrı'nın varlığını kabul eden ve onu evrenin yaratıcısı, koruyucusu ve egemeni olduğunu kabul eden öğreti. 11.Tüm tanrıcılık anlamına gelen, Tanrı ile evreni bir ve aynı gören felsefi öğreti. 15. Dinin dayandığı ilkelerin özünü ve anlamını eleştirel, tutarlı, sistemli ve akılcı bir tarzda temellendirmeyi amaçlayan felsefe disiplini. 18.İnsanca ölçüleri aşan, sınırlanamayan, önünde eğilinen. 19.Tanrı'nın kendi buyruklarını peygamberlere bildirmesidir. 20.Yaratılıştan gelen dış etkiler ile bozulmayan yapı. 156 VII. ÜNİTE SİYASET FELSEFESİ A. SİYASET FELSEFESİ VE TEMEL KAVRAMLARI 1. Siyaset Felsefesinin Konusu 2. Siyaset Felsefesinin Temel Kavramları B. SİYASET FELSEFESİNİN TEMEL SORULARI 1. İktidarın Kaynağı ve Meşruiyetin Ölçütü Nedir? 2. Egemenliğin Kullanılış Biçimleri Nelerdir? 3. Bürokrasiden Vazgeçilebilir mi? 4. Sivil Toplumun Anlamı Nedir? 5. Bireyin Temel Hakları Nelerdir? C. DEVLET NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR? 1. Devletin, Doğal Bir Varlık Olduğunu Savunanlar 2. Devletin, Yapay Bir Varlık Olduğunu Savunanlar Ç. İDEAL DÜZEN ARAYIŞLARI 1. İdeal Düzeninin Olabileceğini Reddedenler 2. İdeal Düzeninin Olabileceğini Kabul Edenler 3. Ütopyalar D. BİREY DEVLET İLİŞKİSİ Temel Kavramlar Adalet Meşruiyet Demokrasi Despotizm Özgürlük Devlet Nihilizm Egemenlik Sivil toplum Hak İnsan hakları İktidar Yönetim Bürokrasi Liberalizm Sosyalizm Sosyal devlet 157 A. SİYASET FELSEFESİ VE TEMEL KAVRAMLARI Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve özdeyişleri inceleyerek aşağıdaki soruları cevaplayınız. Aristoteles M. KemalAtatürk : “Siyaset, yurttaşların toplumu ve devleti ilgilendiren işlerle ilgili yaptığı her şeydir.” : “Ulusal egemenlik öyle bir nurdur ki onun karşısında zincirler erir, taç ve tahtlar yanar, mahvolur.” SORULAR M.Kemal Atatürk'ün sözü ile görseller arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Kısaca ifade ediniz. l Siyasetin hayatımıza etkileri nelerdir? Kısaca ifade ediniz. l Siyasetçi olsaydınız ülke toplum ve devlet yönetimiyle ilgili neler yapmak isterdiniz? Düşüncelerinizi paylaşınız. l Devletin vatandaşlarına karşı görevleri neler olmalıdır? l Demokrasi olmadan siyaset yapılabilir mi? Sınıfta tartışınız. l 1. Siyaset Felsefesinin Konusu Uygulayalım-1 Aşağıdaki metni inceleyerek metnin sonundaki kavram ve önerme eşleştirme tablosunu doldurunuz. Siyaset sözcüğü, Arapça kökenli olup “idare etmek, işleri yoluna koymak” anlamına gelir. Politika ise Yunancada “şehir devleti” anlamına gelen “polis” sözcüğünden gelmektedir ve “şehir halkının hayatıyla ilgili her şey” demektir. Aristoteles politika adlı eserinde siyaseti “Vatandaşların toplumu ve devleti ilgilendiren işlerle ilgili yaptığı her şeydir.” şeklinde tanımlamıştır. Günümüzde ise siyaset en genel anlamıyla ülke, toplum ve devlet yönetimiyle ilgili tüm etkinlikleri ifade eder. Bu anlamda siyaseti kendisine konu edinen birkaç disiplinden söz edilebilir. Bunlardan birincisi siyaset felsefesi olup bu disiplin, toplumsal ve siyasal hayatla ilgili problemlere çözüm bulmak amacıyla ortaya çıkan düşünsel bir etkinliktir. Bu düşünsel etkinlikte hedeflenen, insani-toplumsal düzenin nasıl olması 158 gerektiğine yönelik teorik bir zemin hazırlamaktır. Bu zeminin hazırlanmasında Platon'un “Devlet” ve “Yasalar” ardından Aristoteles'in “Politika” adlı eserleri etkili olmuştur. İyi hayatın, iyi toplumun bilgisine yönelik bu eserler siyasetin, felsefenin bir konusu hâline gelmesini sağlamıştır. Görüldüğü üzere, Antik Dönemde doğan siyaset felsefesi genel olarak siyasetin problemlerini, siyasi sistemleri, bireyin belli bir siyasi sistem içindeki davranışlarını; devletin özü, kaynağı ve değerini konu edinir. Ayrıca insanın siyasi ve toplumsal gelişim sürecinde ortaya çıkan devlet tipleri, bu devletlerin oluşmasında etkili olan düşünceler, ideal düzen arayışları, ütopyaların yapısı, sivil toplum, devlet ve demokrasi ilişkisi de siyaset felsefesinin konusu içinde yer alır. Günümüzde ise siyaset felsefesi; siyasal otoriteyi, bu otoritenin oluşumunu, kaynağını, gücünü nasıl sürdürdüğünü, siyasal otoriteyle birey arasındaki ilişkiyi ve bunların daha iyi, daha adil duruma gelip gelmeyeceğini ele alan bir felsefe disiplinidir. Devlet yönetimiyle ilgilenen diğer bir disiplin de siyaset bilimidir. Bu bilim devlet kurumu başta olmak üzere siyasal kurumları, siyasal rejimleri, bu kurumların ve rejimlerin oluşmasında ve ilerlemesinde rol oynayan tutum ve davranışları olması gerekene göre değil, olduğu biçimiyle inceler. Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılabileceği gibi siyaset felsefesi ile siyaset biliminin devlet ve toplum yönetimi olgusuna yaklaşımları birbirinden farklıdır. Bu farklar şunlardır: Siyaset bilimi, diğer bilimler gibi siyasette “olanı” inceler, açıklar ve yasalarını bulmaya çalışır. Temel konusu devlettir; bunun yanında siyasi ve sivil kurumları, siyasal rejimleri araştırır; problemleri üzerine çözümler önerir. Siyaset alanına giren tüm olguları, bilimsel yöntemlerle araştırır, genel sonuçlara ve yasalara ulaşmaya çalışır. Siyaset felsefesi ise siyasette olanı değil, “olması” gerekeni ele alır ve yorumlar. Siyasal yaşamı ve özellikle de devletin özünü araştırır. Yönetimin tanımını, doğasını ve amacını ele alır. Buna bağlı olarak var olmuş devletleri, iyi-kötü gibi değer yargılarında bulunarak sınıflar; var olması istenen devletin tanımını ve özelliklerini araştırır. Var olması düşünülen devletin temelindeki felsefe anlayışına uygun olarak bireyin, toplumun, devletin görev ve haklarını belirler. EŞLEŞTİRME TABLOSU ÖNERME KAVRAM SİYASET FELSEFESİ Siyaset konusunda olanı olduğu gibi yansıtmaya çalışır. Var olandan hareketle olması gerekeni ideal olanı ortaya koymaya çalışır. Siyasal olayları değerlendirirken iyi-kötü gibi yargılarda bulunmaktan kaçınarak objektif olmaya çalışır. SİYASET BİLİMİ Tüm siyasal kurum ve rejimleri, bunların ortaya çıkışını, yapısını ve işleyişini bilimsel yöntemlerle açıklamaya çalışır. İktidarın kaynağını, kazanılışını ve elde tutulmasını, birey devlet ilişkisini konu alır. Siyasal olaylarla ilgili değer yargılarında ( iyi-kötü gibi) bulunur. 159 2. Siyaset Felsefesinin Temel Kavramları Uygulayalım-2 Aşağıdaki siyaset felsefesinin temel kavramlarıyla ilgili bir kavram şeması ve şemadaki kavramları açıklayan paragraflara yer verilmiştir. Paragrafları okuyarak paragraf başındaki alana ilgili kavramı yazınız. Adalet Hukuk Yönetim Bürokrasi Sivil toplum Yasa İnsan hakları Laiklik Birey SİYASET FELSEFESİNİN TEMEL KAVRAMLARI İktidar Devlet Egemenlik Demokrasi Hak Toplum Meşrutiyet ...................: Bir toplumu oluşturan ve toplumun bir üyesi olan, belirli nitelikleri bulunan insandır. Kendisini başka insanlardan ayıran, kendisine ait bir kimliği bulunan bir varlıktır. ...................: Temel ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla bir araya gelen ortak bir kültürü paylaşan, belli bir toprak parçası üzerinde yaşayan insan topluluğudur. ...................: Devlet otoritesi ve kurumları dışında kendini yönlendirebilen, hak ve özgürlüklerini savunabilen özgür ve özerk vatandaşlardan oluşan toplumdur. ...................: Siyasi sınırları tespit edilmiş belli bir toprak parçası üzerinde egemenliğe sahip en büyük siyasi kurumdur. ...................: Bir toplumda halkı yönetme gücüne sahip olan kişi ya da kişiler. ...................: İktidarı elinde bulunduran kişi ya da grupların toplumu idare etmesidir. ...................: Bir toplumda iktidarı elinde bulunduranların, yönetme gücünü yasalara uygun olarak sürdürmeleridir. ...................: Devletin, iktidar gücünü hiçbir iç veya dış baskı olmadan kullanmasıdır. ...................: Bireyin başka bireylerden ya da kurumlardan isteyebileceği, talepte bulunabileceği her şeydir. ...................: Bir toplumu oluşturan bireylerin, gerek kendi aralarındaki gerekse devlet ile olan ilişkilerini düzenleyen, yaptırım gücünü devletten alan yazılı kurallar ve yasalar sistemidir. ...................: Bireylerin toplum içindeki eylem ve davranışlarını düzenleyen, buyruk niteliği taşıyan yazılı hukuk kurallarıdır. ...................: En genel anlamda “ herkese hak ettiğini vermek” tir. ...................: İnsan hak ve özgürlüklerinin anayasa ile güvence altına alındığı; katılıma, çoğulculuğa ve hukukun üstünlüğüne dayanan yönetim anlayışıdır. ...................: İnsanı insan olarak herhangi bir şarta veya statüye bağlı olmadan doğuştan sahip olduğu dokunulamaz, vazgeçilemez, üstün nitelikli ahlaki değerlerdir. ...................: Din işlerini devlet işlerinin dışında tutan yönetim anlayışıdır. Devletin bütün dinlere eşit uzaklıkta olmasını ve böylece inanç hürriyetinin güvence altına alınmasını sağlar. ...................: Devletin, yasalarla belirlenmiş görevlerini yerine getiren memurların oluşturduğu hiyerarşik yapılanmadır. 160 B. SİYASET FELSEFESİNİN TEMEL SORULARI Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. SORULAR l Devletle ilgili işlerimizi yaparken kimlerden hizmet alıyoruz? Hizmet aldığınız bu insanları yukarıdaki görsellerden hangisiyle ilişkilendirebilirsiniz? l Sivil toplum kuruluşlarının yerine getirdiği toplum hizmetlerinde hiç görev aldınız mı? Görev aldıysanız tecrübelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. l Bir vatandaş ve insan olarak haklarınızı biliyor musunuz? Bildiklerinizi kısaca ifade ediniz. l Çevrenizde bulunan sivil toplum kuruluşlarından bazılarının faaliyetleri hakkında (gazete haberi, resim, fotoğraf, karikatür vb.) bilgi toplayınız. Topladığınız bilgi ve görselleri “Sivil ToplumunAnlamı Nedir?” konusu işlenirken arkadaşlarınızla paylaşınız. En gelişmiş siyasal örgütlenme biçimi olan devletin, ortaya çıkışından günümüze gelene kadar her dönemde tartışılan birtakım temel soruları vardır. Bu sorular daha çok devletin oluşumu, niteliği, örgütlenme biçimi, meşruiyeti, gücü ve gücünün sınırıyla ilgilidir. “İktidar, kaynağını nereden alır?, Meşruiyetin ölçütü nedir?, Egemenliğin kullanılış biçimleri nelerdir?, Bürokrasiden vazgeçilebilir mi?, Sivil toplumun anlamı nedir? ve Bireyin temel hakları nelerdir?” soruları siyaset felsefesinin temel sorularındandır. 161 1. İktidarın Kaynağı ve Meşruiyetin Ölçütü Nedir? Uygulayalım-2 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metinde noktalı olarak boş bırakılan yerlere “Ortak irade”, “Korunma ihtiyacı”, “Tanrı” başlıklarından uygun olanını yazınız Toplumun var olduğu her yerde yönetici bir gücün, siyasi bir iktidarın varoluşu doğal ve anlaşılır bir şeydir. İktidarın meşruiyeti sorunu, iktidarın kaynağı sorunuyla yakından ilgilidir. Çünkü, her iktidar kendi kaynağının ilkelerine, dayanaklarına bağlı kaldığı sürece meşru sayılabilir. Bundan dolayı meşruiyetin ölçütünü iktidarı oluşturan kaynaklara dayalı olarak açıklamak gerekir. Bu açıklamaları üç grupta toplamak mümkündür: ..............................: İktidar kaynağını ve meşruiyetini; insanların korunma, temel ve sosyal ihtiyaçlarını karşılama, ahlaki olarak olgunlaşma ve erdemli insanlar yetiştirme gibi işlevleri yerine getirmesinden alır. Platon, Aristoteles, Farabi ve İbn-i Haldun bu yaklaşımın en önemli temsilcileridir. ..............................: Bu yaklaşıma göre iktidarın kaynağı Tanrı'dır. Bu anlayışa göre devlet, Tanrı'nın istemiş olduğu bir kurumdur. Devleti yöneten iktidar sahipleri de Tanrı'nın yeryüzündeki temsilcileridir. Dolayısıyla bireylerin, devleti yönetenlere itaat etmesi bir ödevdir. Çünkü iktidar, Tanrı adına ve Tanrı'nın yasalarıyla devleti yönetir, ona karşı çıkmak Tanrı'ya karşı çıkmakla aynı anlama gelir. İktidar, toplumu Tanrı'nın koyduğu bu yasalara uygun şekilde yönettiği sürece meşrudur. St.Augustinus (Augustin 354-430) yaklaşımın önemli temsilcilerindendir. ...............................: Günümüzde de geçerliliği yaygın olarak benimsenen T. Hobbes, J. Locke ve J. J. Rousseau'nun temsil ettiği bu yaklaşıma göre iktidar, kaynağını toplumdaki bireylerin birlikte yaşama isteğinin bir sözleşmeye dayalı olarak ortaya koymasından alır. Dolayısıyla meşruiyetin ölçütü de halkın ortak özgür iradesidir. 2. Egemenliğin Kullanılış Biçimleri Nelerdir? Uygulayalım-2 Bir sonraki sayfadaki görseller hangi egemenlik biçimine örnektir? Metinden yararlanarak görsellerin altında boş bırakılan yerlere yazınız. Siyaset felsefesinde iktidarın yönetme gücünü nereden aldıkları sorusundan sonra gelen problem, bu gücü nasıl kullandıklarıdır. Bu soruya farklı yanıtlar verilmiş ve egemenliğin kullanılışı çeşitli şekillerde sınıflandırılmıştır. Bu konuda Max Weber (Maks Veber, 1864-1920 ) egemenliğin kullanılış biçimlerini üç grupta toplamaktadır: a. Geleneksel egemenlik biçimi: Egemenliğin geleneklere ve birtakım örfî kurallara dayandığı siyasi otorite biçimidir. Bu egemenlik tarzı daha çok babadan oğula geçen saltanat (monarşik) yönetimlerinde ve feodal toplumlarda geçerlidir. b. Karizmatik egemenlik biçimi: Karizma; diğer insanları etkileme, kendi etrafında toplayabilme ve yönlendirebilme gibi kişilik özelliklerine sahip olmaktır. Bundan dolayı bu egemenlik biçimi, liderde var olduğuna inanılan üstün niteliklere dayanır. İnsanlar lidere gelenekler yada yasalar nedeniyle değil, inandıkları ve güvendikleri için itaat ederler. Peygamberlerin, kahramanlık gösteren bir komutanın otoritesi buna örnek gösterilebilir. 162 c. Rasyonel / Yasal egemenlik biçimi: Egemenliğin, yazılı kurallara yani rasyonel hukuka dayandırıldığı otoritedir. Demokratik rejimlere özgü olan bu egemenlik tarzında hukuk kuralları hem yöneteni hem de yönetileni bağlar. Hiç kimsenin gücü ve yetkisi sınırsız değildir. Devletin örgütlenme yapısında kuvvetler ayrılığı ilkesi geçerlidir. 3. Bürokrasiden Vazgeçilebilir mi? Uygulayalım-3 1. Aşağıdaki metni ve diğer sayfadaki bilgi notunu okuyunuz. 2. Bu metinleri dikkate alarak Bilgi Notu bölümünün sonundaki soruların cevaplarını boş bırakılan yerlere yazınız. Devlet, işlerini iş bölümü ve uzmanlaşmaya dayalı olarak ast üst ilişkisi içinde görevlendirdiği memurlar vasıtasıyla yürütür. Devletin bu örgütlenmesine bürokrasi denir. Bu örgütlenmede memuriyetin görev ve sorumlulukları ayrıntılı olarak belirlenmiştir. Herkes bir üstteki amirinin yasalara uygun emirlerine uymak zorundadır. Sahip olunan yetkiler memurun kendisine değil görevine aittir. Memur bu yetkileri ancak görevde kaldığı sürece kullanabilir ve bir başkasına devredemez. Max Weber (1864-1920)'e göre bürokrasi gereklidir ve ondan vazgeçmek mümkün değildir. Çünkü bürokrasi devlet örgütlenmesinin en akılcı örneklerinden biridir. Bürokrasiye bu özelliği kazandıran onun somut işleyişinde geçerli olan ilkelerdir. Bu ilkeler şunlardır: 1. Yasal kural ve yaptırımlara dayanması, 2. Devamlılığı sağlanmış bir görevliler kadrosunun olması, 3. Yazılı belge ve işlemlere dayalı çalışma geleneğine sahip olması, 4. Mevki, bilgi ve yeteneğe göre verilmiş yönetme yetkisi ve sorumluluğunun olması, 5. İş bölümü esasına dayalı bir hizmet anlayışının olması, 6.Açık-seçik bir hiyerarşik yapının olması ve her kademenin bir üst kademede kontrolünün sağlanması. Çağdaş bürokrasinin bu somut işleyiş biçimi devletin yönetim işlevini düzenli, güvenli ve sürekli bir şekilde yerine getirebilmesini sağlamaktadır. Ancak Bürokrasi bazen de kırtasiyecilik olarak olumsuz anlamda da kullanılmaktadır. Bu anlamda bürokrasiye yöneltilen eleştirileri şöyle sıralayabiliriz: 1. Belli bir süre için seçimle gelen siyasi iktidar tekrar seçilebilmek için işleri hızlandırmak isterken halk karşısında sorumlu olmayan, atamayla gelmiş ve iş güvencesine sahip bürokrasi, yazılı kural ve yönetmeliklerin ötesine geçemediği için işleri yavaş yürütür. 2. Üst düzey bürokratlar işlerinde tecrübeli ve uzman kişilerdir. Göreve geçici gelen siyasiler ise çoğu zaman işin yabancısıdır. Bu da siyasi gücün, bürokrasinin etkisi altına girmesine neden olabilir. 163 3. Bürokrasi, özellikle kapitalist sistemde kendi yerlerini koruma pahasına kamu hizmeti yerine, siyasi güce hizmet etmeye başlayabilir. 4. Bürokratik örgütlerin katı olması, bürokrasinin değişen koşullara uyum sağlamasını zorlaştırır. 5. Bürokrasi bazen işlerin yavaş yürümesine ve kaynak savurganlığına neden olabilir. Bilgi Notu Felsefe A ve B takımları arasında bir kürek yarışı düzenlenmiş. Her iki takım da performanslarının en üst düzeyine çıkabilmek için uzun ve zorlu bir hazırlık devresinden geçmiş. Büyük gün geldiğinde iki taraf da kendisini hazır hissediyormuş. Sonuç: B takımı yarışı 1 km. farkla kazanmış. Yarıştan sonra A takımı çok şaşırmış. A takımının yönetimi yarışın açık farkla kaybedilmesinin nedeninin bulunmasına karar vermiş. Sorunu araştırarak, çözüm yolları önermesi için danışmanlık şirketiyle anlaşmış. Bir yıl süren ve milyonlarca dolara mal olan çalışmalar analizler, araştırmalar sonucu hata bulunmuş: B takımında sekiz kişi kürek çekiyor, bir kişi dümencilik yapıyormuş. A takımında ise bir kişi kürek çekiyor, sekiz kişi dümeni kullanıyormuş. Danışmanlık şirketlerinin önerisi şu olmuş: Yeniden yapılanmalı.Atakımı yeniden bir yarış yapıp yarışı kazanmak için yeniden yapılanmaya gitmiş. Dört dümen müdürü, üç bölgesel dümen müdürü, bir dümen yöneticisi (kürek çekmekle görevli kişinin performansından sorumlu), bir Kürekçi. İkinci yarış yapılmış ve B takımı yarışı 2 km farkla kazanmış. Bu duruma çok kızan A takımının yönetim kurulu hemen harekete geçmiş, yapılan inceleme sonucunda yenilginin sorumlusu olarak kürekçi tespit edilmiş. Yarışın kaybedilmesinden sorumlu tutulan kürekçi kovulmuş ve müdürlere sorunun çözümüne olan katkılarından ötürü ikramiye verilmiş. 1. Siz danışman olsaydınız, A takımının yarışı kazanabilmesi için hangi tedbirleri alırdınız? Yazınız. ………………………………………………………………………………………………… 2. A takımının yarışı kaybetme nedenleri “Bürokrasiden Vazgeçilebilir mi?” bölümünde yer alan bürokrasiye yönelik eleştirilerden hangilerini içermektedir? Yazınız. …………………………………………………………………………………………………………… 3. Sizce B takımı yarışı neden kazanmıştır. Yazınız. …………………………………………………………………………………………………………… 4. Devlet işlerinin yürütülmesinde bürokrasinin rolünü “Bürokrasiden Vazgeçilebilir mi?” bölümünü dikkate alarak yazınız. …………………………………………………………………………………………………………… 4. Sivil Toplumun Anlamı Nedir? Uygulayalım-4 Hazırlanalım bölümünde yönergesi verilmiş çalışmayı metinle ilişkilendirerek uygulayınız. Sivil toplum, Batıda demokrasinin gelişmesi sürecinde toplumun çeşitli kesimlerinin kendi hak ve çıkarlarını korumak amacıyla örgütlenmeleri sonucu ortaya çıkmıştır. Sivil toplumun etkin bir güç olabilmesi ise ancak demokratik ve hukuk devletlerinde mümkündür. Özgürlüklerin, demokrasinin, hoşgörünün, çoğulculuğun, katılımın özerk örgütlenmenin olmadığı yönetimlerde sivil toplumun çok fazla yaşama şansı yoktur. Bu özellikleriyle sivil toplum, toplumun kendi kendisini yönlendirme arzusunun sonucu olarak ortaya çıkan ve büyük ölçüde devletin siyasi otoritesi ve kurumlarının dışında örgütlenen gönüllü kuruluşların meydana getirdiği bir 164 örgütlenmedir. Ortaya çıkışından günümüze kadar sivil toplum kuruluşları birçok işlev üstlenmiştir. Bu işlevler şunlardır: l Bireysel hak ve özgürlükleri devletin tek taraflı baskısından koruyarak güvence altına almak, l Gerek bireylerin gerekse toplumun istek ve kaygılarını dile getirmek, hak ve çıkarlarını korumak, l Toplumda demokratik anlayışın ve zihniyetin yönetimde demokratik ilkelerin yerleşmesinde katkıda bulunmak, l İktidar karşısında kamuoyu oluşturarak siyasi kararların alınmasında etkili olmak. l İhtiyaç sahiplerine yardım, sağlık, eğitim ve çevre gibi konularda gönüllü kamu hizmetinde bulunarak bu alanlarda devletin yükünü azaltmak. 5. Bireyin Temel Hakları Nelerdir? Uygulayalım-5 Aşağıdaki metni okuyarak kutucuklara yazınız. görsellerin hangi temel haklara örnek olduğunu altındaki İnsanın insan olması nedeniyle doğuştan sahip olduğu dokunulamaz, devredilemez ve vazgeçilemez haklarına temel haklar denir. Her insan doğduğu andan itibaren dil, din, deri rengi, kültür farkı gözetmeksizin bu haklardan eşit şekilde yararlanır. Çağdaş demokratik toplumların hepsi bu hakları kendi anayasalarında güvence altına almışlardır. İnsanın özgürce yaşama ve gelişmesinin temeli olan bu haklar aynı zamanda bireye başkasının hakkını koruma sorumluluğu da yüklediğinden toplumsal barışın ve huzurun sağlanmasında da etkilidir. Temel haklar; kişisel haklar, sosyal ve ekonomik haklar ve siyasal haklar olmak üzere üç grupta toplanır. 1. Kişisel Haklar: Bireyi toplumun ve devletin gücüne karşı koruyan haklardır. Bundan dolayı bunlara “koruyucu haklar” da denir. Belli başlıları; yaşama hakkı, kişi güvenliği, özel yaşamın gizliliği, konut dokunulmazlığı, haberleşme özgürlüğü, din ve vicdan özgürlüğü, düşünce ve kanaat özgürlüğü gibi. 2. Sosyal ve Ekonomik Haklar: Sosyal devlet ilkesinden dolayı kişinin devletten gerçekleştirmesini isteyebildiği haklardır. Bunlara “isteme hakları” da denir. Başlıcalar şunlardır; ailenin korunması, eğitim öğretim hakkı, çalışma ve sözleme özgürlüğü, sağlık hakkı ve sosyal güvenlik hakkıdır. 3. Siyasal Haklar: Kişinin devlet yönetimine katılmasına imkân sağlayan haklardır. Seçme, seçilme ve siyasal etkinliklerde bulunma hakkı, siyasi parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma hakkı, kamu hizmetine girme hakkı ve dilekçe hakkı başlıca siyasal haklardır. 165 C. DEVLET NASIL ORTAYA ÇIKMIŞTIR? Hazırlanalım Aşağıdaki görseli ve düşünürlerin sözlerini inceleyerek soruları cevaplayınız. “Devlet özgürlüklerin teminatıdır.” (F. Hegel) “Devlet toplumsal iradenin ürünüdür.” (J. J. Rousseau) SORULAR l Karmaşa hâlindeki bir toplumda yaşanabilecek olumsuz durumlar neler olabilir? İfade ediniz. l Yukarıdaki görsel ve sözler arasında nasıl bir ilişki kurulabilir? Düşüncelerinizi kısaca ifade ediniz. l “Devlet, tek insanın eylemlerini düzenlemek için yeterli olmayan vicdanın yerine geçer.” sözünden ne anlıyorsunuz? l Devlet ile insan organizması arasında nasıl bir benzerlik kurulabilir? Düşüncelerinizi ifade ediniz. Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metni dikkate alarak konunun sonundaki kontrol tablosunda bulunan önermeleri filozoflarla ilişkilendirerek uygun kutucuğa “X” işareti koyunuz. Bireylerin oluşturduğu toplumdaki düzeni, bireysel vicdanlar sağlayamaz. Çünkü vicdanın zorlama ve yaptırım gücü yoktur. Bundan dolayı toplumsal yaşamda bireylerin ihtiyaç ve isteklerini, ilişkilerini ve haklarını düzenleyen kurallara, yasalara ve bunları uygulayacak kurumlar üstü bir kurama gereksinim vardır. Buna göre devlet, amacı sosyal düzenin, adaletin, toplumun iyiliğinin sağlanması olan, belli bir toprak parçası üzerinde yerleşmiş bir insan topluluğuna dayanan ve bu topraklar üzerinde bulunan her şey üzerinde nihai meşru kontrole sahip, siyasi örgütle (hükûmet) donanmış sosyal bir organizasyondur. “Devlet nedir?” sorusuyla ilgili bu açıklamaları yaptıktan sonra şimdi devletin ortaya çıkışıyla ilgili siyaset felsefesinin diğer önemli bir sorusuna geçelim: “Devlet nasıl ortaya çıkmıştır?” Bu soruyla ilgili olarak düşünce tarihi boyunca devletin doğanın bir devamı olduğunu ve yapay bir varlık olduğunu ileri süren iki farklı görüş ortaya atılmıştır. 166 1. Devletin, Doğal Bir Varlık Olduğunu Savunanlar Buna göre doğadaki düzenin bir devamı olan devlet diğer canlılar gibidir, büyük bir organizmadır, doğal bir varlıktır. Bu görüşü savunanların başında Platon gelir. Diğer temsilcileriAristoteles, Farabi ve İbn-i Haldun'dur. Platon (MÖ 427-347) insan ile devlet arasında büyük bir benzerlik olduğunu ileri sürer. İnsan bir mikro organizma, devlet ise makro organizmadır. Farklı toplumsal sınıflar da insanda bulunan bazı yetilerin bir karşılığıdır. Örneğin; İşçi sınıfı insandaki beslenme güdüsüne, koruyucu sınıfı insandaki irade ve cesarete, yöneticiler sınıfı da insandaki akla karşılık gelir. Bu anlamda devlet, doğanın bir devamı olarak ortaya çıkmıştır ve insan görünümündedir. Yine Platon'a göre, “Toplumu yapan, insanın tek başına, kendine yetmemesi, başkalarına gereksinim duymasıdır. Bir insan bir eksiği için bir başkasına başvurur, başka bir eksiği içinde bir başkasına. Böylece birçok eksikler birçok insanın bir araya toplanmasına yol açar. Hepsi yardımlaşarak bir ortaklık içinde yaşarlar. İşte bu türlü yaşamaya toplum düzeni deriz.” Aristoteles (MÖ 384-322) de devletin, doğanın bir devamı olduğu görüşündedir ve devleti, toplumsal bir canlı olan insana benzetir. Nasıl ki insan bazı biyolojik yetilerle dünyaya geliyor ve sonra yaşamı boyunca bunları geliştiriyorsa aynı şekilde insan toplumsal bir varlık olma yetisiyle dünyaya gelir ve sonra toplumsal yaşam içinde bunları geliştirir. Yani Aristoteles'in deyimiyle “İnsan, toplumsal bir canlıdır (Zoon politikon).” Buna göre devlet insanın doğasına bağlı olarak ortaya çıkan organik bir varlıktır. Farabi (870-950)’ye göre de her insanın yapması gereken işlerde başka insanlara bağlanması, doğal bir eğilimdir. Bütün insanlar, ihtiyaçlarını giderebilme hususunda birbiriyle yardımlaşmaya ve birlikte bulunmaya muhtaçtır. Kendi türüyle bir arada bulunmak diğer canlılarda olduğu gibi, insanın doğasında da vardır. Bu nedenden dolayı Farabi, insan için “içtimai ve siyasi hayvan (canlı)” tanımlamasında bulunmuştur. Toplum hâlinde yaşamanın amacı da bireyler açısından yetkinliği gerçekleştirmektir. Yeterlilik ve yetkinlik, medeni bir hayat tarzıyla mümkün olduğundan, sosyal birimin ülke ve devlet ölçeğinde büyümesi gerekir. Ailelerin, köylere; köylerin şehirlere ve şehirlerin de devlete yönelmesi doğal bir zorunluluktur. İbn-i Haldun (1332-1406)'a göre toplum insanların birbirine muhtaç olmasından dolayı çıktığı halde devlet, insanı toplum içindeki diğer insanların saldırı ve zulmünden korumak üzere kurulmuş bir müessesedir. İbn-i Haldun'un “Mukaddime” adlı ünlü eserinde insanın toplumsal yönü kadar hayvani bir yanının da olduğunu belirtir. İşte üstün bir otoriteye sahip devlet ve onun koyduğu kurallar insanı, insanın sahip olduğu hayvani yönüne karşı koruyacak yeni bir silah olarak belirmektedir. Böylece insanlar için, kendi cinslerinden bir yasakçıya sahip olma, ona baş eğme doğal bir zorunluluk olarak ortaya çıkar. Ancak bu durum hayvanlardaki içgüdülerden farklı olarak insanlardaki aklın ve siyasal örgütlenme yeteneklerinin bir sonucudur. İbn-i Haldun 2. Devletin, Yapay Bir Varlık Olduğunu Savunanlar Bu görüşe göre devlet, insanlar tarafından oluşturulan yapay bir varlıktır. İnsanlar kendi arasında uzlaşarak toplumu ve devleti meydana getirirler. Toplum sözleşmesi olarak adlandırılan bu yaklaşımın başlıca savunucuları T.Hobbes, J.Locke ve J.J.Rousseau (Ruso)'dur. Thomas Hobbes (1588-1697) : Devletin yapay bir varlık olduğu görüşünü ilk kez ortaya atan T.Hobbes olmuştur. Onun “Leviathan” (Tevrat'ta adı geçen dev) adlı eserinde belirttiği gibi, doğa durumunda birbirinin kurdu olan insanlar, bir sözleşmeyle hak ve özgürlüklerini kendi iradeleriyle üçüncü bir varlığa yani devlete (Leviathan ) tek taraflı devrederek kargaşa ve savaşa son verip güvenlik içinde yaşamak istemişlerdir. 167 Ortak iradenin bu isteği devletin yapma kurum olarak ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yine T.Hobbes’a göre ortaya çıkan bu devletin ortak iradenin isteğini yerine getirebilmesi için de sınırsız yetkiyle donatılmış olması gerekir. Çünkü ancak bu şekilde toplumsal çatışma ve kargaşa önlenerek insanların güvenlik istekleri yerine getirilebilir. John Locke (1632-1704) : Aydınlanma Çağı öncüleri arasında sayılan John Locke, T. Hobbes 'ta olduğu gibi toplumun kuruluşunu toplumsal sözleşmeye dayandırmaktadır. Locke'un devleti, asla Hobbes'ta olduğu gibi mutlak egemenliğe sahip değildir. Aksine devlet, onu kuran toplumun amaçlarının gerçekleşmesinde sadece bir araç olarak kalır. Locke'un kuramında siyasal toplum ve siyasal güç, bir sözleşmenin sonucu olduğu için yönetilenlerin de onayına sahip olacaktır. Bu siyasal güç mülkiyet hakkını korumak amacıyla kurulduğundan, bunun ortadan kaldırılması düşünülemez. Aksi durumda, siyasal otoritenin meşruiyeti ortadan kalkacak ve halkın direnme hakkı doğacaktır.Ancak, siyasal otoritenin toplumsal iradeye dayanması, iktidarın kontrol edilebilmesi için yeterli değildir. Bu nedenle, daha somut olarak siyasal iktidarın sınırlandırılması gerekir ki, bunun yolu kuvvetler ayrılığı ilkesine dayanır. Jean Jacques Rousseau (1712-1778): Hobbes'un insanın doğuştan kötü olduğuna ilişkin teorisini yadsıyarak, tersine insan doğasının doğal iyiliği üzerinde durmuş ve Locke gibi, insanın doğuştan özgür ve barış yanlısı olduğunu, devletin bunu gözetmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Rousseau “Toplumsal Sözleşme” adlı eserinde devleti, yurttaşların özgürlük ve eşitlik için doğuştan, vazgeçilmez hakları ve kendi yazgılarını belirleme güçleri yoluyla katıldıkları bir toplumsal sözleşme üzerine dayalı politik bir örgüttür şeklinde tanımlamıştır. “Toplumsal sözleşme” ile kendini topluma bağlayan kişi için artık, bencil çıkarlara yönelik “özel istem”in önemi yoktur, önemli olan ortak çıkarlardır yani “genel istem” dir. Herkesin insan olarak sahip olabileceği özel istemi, yurttaş olarak sahip olduğu genel isteme aykırı olamaz, kim genel istemi gözetmezse bütün topluluk onu saygıya zorlayacaktır. R. Osbborne, Herkes İçin Felsefe, J.J. Rousseau 168 KONTROL TABLOSU J.J Rousseau J. Locke T. Hobbes İbn-i Haldun Farabi Platon FİLOZOFLARIN GÖRÜŞLERİ Aristoteles Filozoflar Devletin, doğal bir varlık olduğunu savunanlar. Devletin, yapay bir varlık olduğunu savunanlar. Ailelerin köylere, köylerin şehirlere, şehirlerin devlete yönelmesi doğal bir zorunluluktur. Devlet, toplumsal sözleşme üzerine dayalı politik bir örgüttür. İnsan mikro bir organizma, devlet ise makro organizmadır. İnsan toplumsal bir canlıdır (zoon politikon). Devlet insanı toplum içindeki diğer insanların saldırı ve zulmünden korumak için kurulmuş bir müessesedir. Devletin, ortak iradenin isteğini yerine getirebilmesi için sınırsız yetkiyle donatılmış olması gerekir. Devlet mutlak bir güç olmayıp onu kuran toplumun amaçlarını gerçekleştirmek için bir araçtır. B İ L İ Y O R M U Y D U N U Z ? Ülkemizde yeni bir kavram olan e-devlet, verimliliği artırmak amacıyla o r t a y a ç ı k m ı ş t ı r. e - d e v l e t ; k a m u kuruluşları, vatandaşlar ve ticari kurumlar arasındaki bilgi, hizmet ve mal alışverişlerinde bilgi teknolojilerinin kullanılarak performans ve verimlilik artışını hedefleyen devlet modeli olarak tanımlanmaktadır. e-devlet uygulaması ile bürokrasinin azalması zamandan kazanç sağlanması, maliyetlerin düşmesi, verimliliğin ve hayat kalitesinin artması beklenmektedir. 169 Ç. İDEAL DÜZEN ARAYIŞLARI Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri inceleyerek soruları cevaplayınız. SORULAR l Herkesin mutlu olabileceği bir toplum olabilir mi? Niçin? l Nasıl bir toplum sizi daha çok mutlu edebilir? l Gelecekte toplumların yaşayabileceği olumsuz durumlar sizce neler olabilir? Öngörülerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız. Toplum ve devlette düzen arayan siyaset felsefecileri, insanın ve toplumun doğasına uygun bir ideal düzenin olup olamayacağını araştırmışlardır. Düşünce dünyasındaki bu arayış birbirinden farklı iki görüşün ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bunlar ideal düzenin olabileceğini reddedenler ve ideal düzenin olabileceğini kabul edenlerdir. 1. İdeal Düzenin Olabileceğini Reddedenler Uygulayalım-1 1.Aşağıdaki metinleri dikkatlice okuyunuz. 2. Metinlerden hareketle diğer sayfadaki görüşleri verilen yaklaşımların isimlerini, karşılarındaki kutulara yazınız. İdeal düzenin olamayacağını savunan iki görüş vardır. Bunlar sofistler ve nihilistlerin görüşleridir. a. Sofistler: İlk Çağ felsefesinde önemli bir yere sahip sofistlere göre, insanlar tarafından oluşturulan toplumsal yaşam, devlet ve yasalar, doğadaki yaşamın ve doğal yasaların yerini alamaz. Doğa düzeni ve doğal yaşam, toplumsal olandan daha değerli ve önceliklidir. Doğada güçlünün egemen olması gibi toplumsal yaşamda da yasalar güçlüden yana olmalıdır. Oysa toplumsal yaşamda güçsüzler kendilerini korumak amacıyla yaptıkları yasalarla güçlü olanın egemen olma hakkını elinden almaya çalışmışlardır. Bu ise doğal yaşama aykırıdır. İdeal düzen doğanın kendi düzenidir.Sofist filozof Protagoras'ın “İnsan, herşeyin ölçüsüdür.” sözünden de anlaşılabileceği gibi nasıl ki herkes için geçerli doğru bilgi yoksa herkes için geçerli ideal bir düzen de olamaz. Çünkü ideal düzen anlayışı kişiye göre değişir. 170 b. Nihilistler (Hiççiler): Nihilizm, ideal düzenin olabileceğini reddeden ikinci yaklaşımdır. Yakın Çağ ile birlikte ortaya çıkmıştır. Evrenin anlamsız, amaçsız ve her şeyin değersiz olduğunu savunan nihilistlere göre, her türlü otorite insanın doğasına aykırıdır. İnsan üzerinde en büyük baskı oluşturan devlet de doğal yaşama uygun değildir ve insan özgürlüğünü kısıtlar. Öyleyse insanı sınırlayan bütün değer, kurum ve düzenler kötü olup yıkılmalıdır. Çünkü her türlü otorite insanın, güdülerini köreltir ve kişiliğini tahrip eder. Bu görüşün önde gelen savunucularından F. Nietzsche'ye göre her türlü otorite insan doğasına aykırıdır. İnsanın doğasına uygun olan; güçlü korkusuz ve acımasız olmaktır. Devlet, otoritesini insan üzerine yönelterek onun doğallığını ve yaratıcılığını yok eden bir kurumdur. Bundan dolayı devlet ve otoriteye dayalı bir düzenin ideal bir düzen olması mümkün değildir. Buna benzer görüşleri savunan diğer bir yaklaşım da anarşizmdir. Buna göre insan üzerindeki tüm kısıtlama ve zorlamalar kaldırılmalı, devletsiz ve otoritesiz bir düzen kurulmalıdır. GÖRÜŞLER VE YAKLAŞIMLAR TABLOSU Görüşler Yaklaşımlar Her türlü otorite insanın doğasına aykırıdır. Doğada güçlünün egemen olması gibi toplumsal yaşamda dayasalar güçlüden yana olmalıdır. İdeal düzen anlayışı kişiye göre değişir. İnsanı sınırlayan bütün değer, kurum ve düzenler kötü olup yıkılmalıdır 2. İdeal Düzenin Olabileceğini Kabul Edenler Uygulayalım-2 1. Aşağıdaki metinleri dikkatlice okuyunuz. 2. Metinlerden hareketle sonraki sayfada verilen görüşler ve yaklaşımlar tablosunu doldurunuz. İnsanların ideal düzen arayışları İlk Çağdan beri vardır. Rönesans da bu arayışın devam ettiği dönemlerden birisi olmuştur. Bu dönemde ortaya çıkan bilimsel, teknolojik ve düşünce alanındaki gelişmeler sonraki yüzyıllarda ülkelerin siyasal, toplumsal ve ekonomik yapılarını büyük ölçüde etkilemiştir. Özellikle 18.yüzyılda başlayıp 19. yüzyılda yoğunlaşan sanayileşme süreci ve buna bağlı olarak ortaya çıkan siyasal, toplumsal ve ekonomik değişimler bu etkinin bir sonucudur. Bu değişimin siyasal ve toplumsal anlamdaki somut bir örneği 1789 Fransız İhtilali olup bu ihtilal dinî esaslara dayalı monarşik yönetimlerin yıkılıp yerine, bireylerin yurttaş olarak yönetimde söz sahibi olduğu demokratik esaslara dayalı ulus devletlerinin kurulmasının yolunu açmıştır. Tüm bu gelişmeler, daha çok insanın refah ve mutluluğunu sağlayacak ideal bir düzen arayışını hızlandırmıştır. Bu arayışlar özgürlük, eşitlik ve adalet temeline dayanan üç farklı görüşün ortaya çıkmasını sağlamıştır. 171 a. Özgürlüğü temel alan yaklaşım: Liberalizm olarak adlandırılan bu yaklaşıma göre ideal bir siyasal sistem, özgürlük temeli üzerinde kurulmalı ve birey siyasette, dinde, ekonomide, tüm düşünce ve etkinlik alanlarında olabildiğince özgür kılınmalıdır. Bundan dolayı liberalizm; devlet, toplum ve birey ilişkilerinde bireyin mülkiyet edinme, serbest girişimcilik; din, vicdan ve düşünce özgürlüğü gibi temel hak ve özgürlüklerini öne çıkaran ekonomik ve siyasal bir öğretidir. Ekonomik alanda liberalizm, devletin ekonomik hayata müdahalesinin en az düzeyde tutulması gerektiğini savunur. Adam Smith (Edım Simit) bunu kısaca “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler.” şeklinde ifade etmiştir. A. Smith ve S.Mill gibi İngiliz iktisatçıların temsil ettiği bu yaklaşıma göre serbest girişim ve kâr güdüsü ile bireysel ve ekonomik çıkarlar kendiliğinden gerçekleşir. Bireyler zenginleşip refah düzeyi arttıkça, toplum da zenginleşir ve refah düzeyi artar. Böylece bütün toplumun refah ve mutluluğunun sağlandığı ideal düzen gerçekleştirilmiş olur. Fransa'da J. Locke'un başlattığı siyasal liberalizm ise devlet yetkilerinin her anlamda kısıtlanması ve devletin bir takım gerekçelerle bireysel ve toplumsal yaşamı düzenlemeye kalkışmaması gerektiği görüşüne dayanır. Sonuç olarak liberalizm bireyciliği, özgürlüğü, hukukun üstünlüğünü, serbest piyasa ekonomisini ve birey karşısında devlet gücünün sınırlandırılmasını temel alarak ideal düzene ulaşılabileceğini savunur. b. Eşitliği temel alan yaklaşım: Sosyalizm olarak da adlandırılan bu yaklaşıma göre ideal bir siyasi sistem eşitlik temeli üzerine kurulmalıdır. Bu görüş liberalizme ve onun ekonomi alanındaki uygulaması kapitalizmin yarattığı gelir dağılımındaki adaletsizliğe tepki olarak ortaya çıkmıştır. Sosyalizm esas olarak sınıfsız, eşit, ideal bir toplum düzeni yaratmak için özel mülkiyetin ortadan kalkması ve üretim araçlarının devlet tekelinde toplanması gerektiğini savunur. Böylece sermayeyi temsil eden işveren sınıfı ile emeği temsil eden işçi sınıfı arasındaki gelir dağılımı adaletsizliği ortadan kalkacak ve tüm insanların eşitliğine dayanan sınıfsız ideal bir toplum düzeni kurulmuş olacaktır. Bu yaklaşımın önde gelen temsilcileri. Saint Simon (Sen Saymın, 1760-1825), Robert Owen (Rabırt Ovın, 1771-1858) ve Karl Marks (1818-1883)'tır. c. Adaleti temel alan yaklaşım : Adalet, hem özgürlüğün hem de eşitliğin temel ilke olarak bir arada kabul edilmesidir. Çünkü ne özgürlük ne de eşitlik tek başına toplumları ideal düzene ulaştıramamıştır. Liberalizmin savunduğu “Bireysel çıkarlar toplumsal çıkarları gerçekleştirir.” ilkesi doğrulanmamıştır. Aksine toplumu mutlu azınlık ve yoksul çoğunluk olarak ikiye bölmüştür. Eşitliği temel alan, ama özgürlüğe yer vermeyen sosyalizm ise toplumları tatmin edememiştir. Çünkü özgürlüğün olmadığı yerde eşitlik, eşit haklara sahip köleler yaratır. Bu nedenle özgürlük ve eşitliği kapsayacak ve ideal düzeni sağlayacak başka bir temele ihtiyaç vardır. O temel de adalettir. Adalet herkese hak ettiğini vermektir. Yoksa insanları zenginlikte ya da fakirlikte eşitlemek değildir. Bu yaklaşım uygulamada sosyal hukuk devlet anlayışını ortaya çıkarmıştır. Bu anlayış da toplumda siyasal, sosyal ve ekonomik hakların verilmesinde, ve adaletin dağıtılmasında eşit davranılmasını gerektirir. Bu görüşün temsilcileri Eduard Bernstein (Edvırd Bernşıtayn, 1850-1932) ve John Rawls (Con Ravls,1921-2002)'tır. 172 GÖRÜŞLER VE YAKLAŞIMLAR TABLOSU Görüşler Yaklaşımlar Sınıfsız, eşit ideal bir toplum düzeni yaratmak için özel mülkiyetin ortadan kalkması ve üretim araçlarının devlet tekelinde toplanması gerekir. İdeal bir düzen ancak eşitlik ve özgürlüğün aynı anda yan yana bulunmasıyla mümkündür. İdeal bir düzen bireyin, siyasette dinde ekonomide, tüm düşünce ve etkinlik alanlarında olabildiğince özgür olmasına bağlıdır. Siyasal, sosyal ve ekonomik hakların verilmesinde ve adaletin dağıtılmasında eşit davranılması gerekir. Liberalizme ve onun ekonomi alanındaki uygulaması kapitalizmin yarattığı gelir dağılımındaki adaletsizliğe tepki olarak ortaya çıkmıştır. Bireyler zenginleşip refah düzeyi arttıkça, toplum da zenginleşir refah düzeyi artar ve böylece ideal düzen gerçekleştirilmiş olur. 3. Ütopyalar Uygulayalım 1. Aşağıdaki metinleri dikkatlice okuyunuz. 2. Metinlere göre konunun sonundaki ütopyalarla ilgili soruları cevaplayınız. Ütopya (ütopia) hiçbir yerde uygulanmayan ve gerçekleşmesi mümkün olmayan fikir ya da devlet tasarımı anlamına gelir. Ütopyalar başlangıçta daha çok insanın refah ve mutluluğunu sağlamaya yönelik olarak tasarlanmıştır. Ancak son yüzyıl içerisinde tasarlanan bazı ütopyalar insanlık için felaket habercisi niteliğinde olmuştur. Bundan da anlaşılacağı üzere ütopyalar istenilen ütopyalar ve korku ütopyaları olmak üzere ikiye ayrılır. a. İstenilen Ütopyalar: Bazı düşünürler, yaşadıkları toplumlardaki devlet yönetimlerinin, bireylerin çoğunluğunun mutluluk ve refahını sağlamada yetersiz kaldıklarını görmüşlerdir. Bu nedenle, nesnel koşullardan ve toplumsal yasalardan değil de adalet, özgürlük, eşitlik gibi soyut ilkelerden kalkarak gerçekleşmesi mevcut dünyada olanaksız olan fakat ideal bir dünyada var olacağı düşünülen birtakım devlet ve toplum düzeni tasarımları yapmışlardır. Daha çok insanın refah ve mutluluğunu sağlamayı amaçlayan bu tür ideal düzen tasarımlarına istenilen ütopyalar denir. 173 YÖNETİCİLER BİLGELİK İŞÇİLER VE ZANAATÇILAR ÇALIŞMAK BEKÇİLER CESARET Platon (MÖ 427-347) “Politeia” (Devlet): Platon'a göre devleti oluşturan doğal neden, hiçbir insanın tek başına kendi kendine yetmemesi, bu nedenle de ihtiyaçlarını karşılamak için başkalarının yardımına muhtaç olmasıdır. Onun için devletin ödevi, insanları erdemli kılarak birlikte mutlu bir şekilde yaşamalarını sağlamaktır. Ancak bu, toplumsal yaşamın, ahlaki bir anlayışa göre düzenlenmesi ile gerçekleşebilir. Ona göre ideal devlet; işçiler, bekçiler ve yöneticiler olmak üzere üç sosyal sınıftan oluşur. İşçiler, çalışarak üretimde bulunurlar ve devletin maddi ihtiyaçlarını karşılarlar. Bekçiler, içte ve dışta devletin varlığını korurlar. Yöneticiler de kanunları yapar ve devleti yönetirler. Devleti meydana getiren yurttaşlar erdemli olmalıdırlar. İşçilerin erdemi "çalışkanlık” bekçilerin "cesaret", yöneticilerin ise "bilgelik"tir. "Ölçülülük" ve "adalet" ise sosyal erdemler olup her insanda bulunması gerekir. Devlet aynı zamanda bir eğitim kurumudur. Bütün yurttaşlar yeteneklerine göre eğitilirler. Bu ideal devlet anlayışı, bekçiler ve yöneticiler sınıfı için özel mülkiyeti ve aileyi yasaklar.Ancak işçiler için böyle bir yasak yoktur. Platon yaşlılık döneminde yazdığı “Nomoi” (Yasalar) adlı eserinde ideal devlet anlayışında iki önemli değişiklik yapmıştır. Birincisi, asker ve yöneticilerin özgürce aile kurmalarını ve özel mülkiyet edinmelerini yasaklamanın yanlış olduğunu kabul etmesidir. İkincisi de yöneticilere tanıdığı koşulsuz yetkinin yanlış olduğunu kabul ederek yöneticilerin yetkilerinin de yasalarla sınırlaması gerektiğini savunmasıdır. Farabi (870-950) “El-Medinet’ül Fazıla” (Erdemli Şehir): Ona göre, doğal ihtiyaçların etkisiyle bir araya gelerek toplumu oluşturan bireyleri bilgin ve erdemli kişiler yönetmelidir. Bir topluma ancak bedenen ve ruhen sağlam, zeki, öğrenme ve öğretmeyi seven, dürüst, kendine güvenen, Tanrı'ya inanan, çalışkan kimse başkan olmalıdır. Bu özelliklere sahip yöneticiler, yönettikleri kişileri bilgi bakımından yükseltirler. Toplum yaşamında iyiyi, doğruyu ve güzeli gerçekleştirmek suretiyle insanların mutluluğunu sağlarlar. Yöneticiler bu niteliklere sahip olmadıkları takdirde, yönettikleri kişiler mutsuz olur. Mutluluğa ulaşmak için kurulan her şehir erdemli şehirdir. Farabi buradan yola çıkarak, mutluluğa erişmek amacıyla el ele vererek çalışan bir millete “erdemli bir millet”, bütün milletleri mutluluğa ulaşmak için el birliğiyle çalışan bir dünyaya da “erdemli dünya” der. Böylece, erdemli bir toplumdan erdemli bir "dünya devleti"ne ulaşılır. Thomas More (Tomas Mor, 1478 - 1535) “Ütopia” (Ütopya): T. More bu eserinde, İngiltere'nin o zamanki toplumsal durumunu eleştirir. Ona göre toplumdaki eşitsizliğin ve mutsuzluğun kaynağı özel mülkiyettir. Bu durumdan kurtulmanın tek yolu, özel mülkiyetin kaldırılmasıdır. Bu nedenle, ideal toplum, sınıfsız bir toplum olmalıdır; değerler yönünden her insan eşit olmalıdır. Devlet, demokratik olmalı ve yöneticileri halk tarafından akılcı biçimde seçilmeli ve tıpkı Platon'da olduğu gibi sıkı bir eğitimden geçirilmelidir. Devlet ve toplum yaşamında barış hâkim kılınmalıdır. T.More bu ütopyasında etkilendiği Platon gibi yaşadığı toplumu mutlu etmek istemiştir. Çünkü ona göre de devletin amacı insanların mutluluğunu sağlamaktır. Günümüzde bazı görüşlerinin gerçekleştiğini görüyoruz. Eğitim-öğretimin zorunlu ve parasız olması, kadın erkek eşitliğinin sağlanması, çalışma saatlerinin azaltılması, sosyal devlet anlayışıyla kamu hizmet alanının genişletilmesi, dinsel hoşgörünün evrensel bir nitelik kazanması bunlardan bazılarıdır. 174 b. Korku ütopyaları: Bilim ve teknolojinin hızlı gelişmesinin yarattığı endişe ve gelecekte devletlerin bloklaşarak despotik yönetimlere dönüşeceği korkusu bazı düşünürleri toplumu uyarmak amacıyla korkutucu nitelikte ütopyaları tasarlamaya yöneltmiştir. "Ters ütopya" da denilen ve aşağıda örneklerini verdiğimiz bu devlet tasarımlarında, yöneticiler insanların mutluluğu için çalıştıklarını ileri sürerler. Ancak, insanların düzene uymalarını sağlamak için de her türlü yöntemi kullanırlar ve gerektiğinde zora başvururlar. Aldous Huxley (Aldus Haksliy, 1894-1963) “Yeni Dünya”: HuxIey'in "Yeni Dünya" adlı eserinde, bilim ve teknoloji yönünden çok gelişmiş bir toplum anlatılır. Toplumun ihtiyacına göre insanlar, önceden saptanan nitelik ve ölçülere göre fabrikalarda üretilir ve özel merkezlerde büyütülürler. Genetik yöntemlerle aynı işte çalışacak çok sayıda özdeş insan üretilebilmektedir. Tüp bebeklerin kalıtımları, çalıştırılacakları işlere göre önceden belirlenmiştir. Belli bir şartlandırma ve "soma" adı verilen zevk verici bir içecek vasıtasıyla, bireylerin kendi konumlarından memnun olmaları sağlanmıştır. Çocuklar fabrikalarda üretildiği ve devlet tarafından yetiştirildiği için evlilik ve aile ortadan kalkmıştır. İnsanın kültürel varlığı ve tarih bilinci de yok edilmiştir. Romanın kahramanı, normal ana babadan doğan bir melezdir. Yaşadığı topluma uyum sağlayamaz ve kurtuluşu intihar etmede bulur. George Orwell (Corc Orvel, 1903-1950) “1984”: Orwell'in yazdığı "1984" adlı eserde tasarlanan devlet anlayışında insan benliğini yok edecek ölçüde zora ve kaba güce dayalı baskıcı bir yönetim egemendir. Dünya Okyanusya (Ocania-Amerika, İngiltere ve Batı Avrupa), Avrasya (Eurasia-Rusya, Doğu Avrupa) ve Doğu Asya (Eastasia-Çin, Japonya) olmak üzere üç büyük devlet şeklinde bloklaşmıştır. Her üçünün de yönetim biçimleri ve yaşam koşulları yaklaşık olarak birbirine benzemektedir. "1984"te anlatılan bu düzende devrimle iktidara gelmiş parti denilen bir örgüt yönetimdedir. Bu parti, iktidarını sürdürebilmek için insanları ezici bir baskı altında tutmakta ve düzene aykırı davrananlara işkence etmektedir. Birey, en doğal hakkı olan yaşama güvencesinden bile yoksundur. Böylece insanlar sindirilmiş; özgürlükleri, ahlaki ve insani duyguları yok edilmiştir. Herkesin düşünce ve davranışı “Büyük ağabey size gözlüyor.” tehdidi altındadır. 1. İstenilen ütopyaların ortak özellikleri nelerdir? 2. Korku ütopyalarının ortak özellikleri nelerdir? 3. Korku ütopyalarını ortaya çıkaran nedir? 4. Günümüzde bu ütopyaların öngörülerinden hangileri gerçekleşmiştir? 175 D. BİREY-DEVLET İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve özdeyişleri inceleyerek soruları cevaplayınız. - İnsanı yaşat ki devlet yaşasın. (Şeyh Edebali) -Yasa ancak toplum için zararlı fiilleri yasaklayabilir. Yasanın yasaklamadığı bir şey engellenemez ve hiç kimse yasanın emretmediği bir şeyi yapmaya zorlanamaz. -İnsan ve yurttaş haklarının güvenliği bir kamu gücünü gerektirir, bu nedenle bu güç herkesin yararı için kurulmuştur, yoksa bu gücün emanet edildiği kişilerin özel çıkarları için değil. (Fransız İnsan ve Yurttaş Bildirisi) SORULAR “Göl damlalardan oluştuğu gibi devlet de bireylerden oluşur.” Bu sözden hareketle birey devlet ilişkisini tartışınız. l “Devlet adına olsa bile bireyin temel haklarından vazgeçmesi beklenemez; bireyin hakları için de devlet feda edilemez.” Bu görüş yukarıdaki sözlerden hangisiyle ilişkilendirilebilir? Niçin? l “Güveni sağlama almak için mutlak bir krala boyun eğmek, 'tilki' ya da 'kokarca'dan kaçmak için 'aslan'a sığınmak gibi çılgınca bir şeydir.” J. Locke' un bu sözünü yukarıdaki sözlerden hangisiyle ilişkilendirilebilir? Niçin? l Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. 2. Metni dikkate alarak konunun sonundaki kontrol tablosunda bulunan önermeleri ve eserleri, filozoflarla ilişkilendirerek uygun kutucuğa “X” işareti koyunuz. Siyaset felsefesi açısından birey ve devlet ilişkileri çok önemlidir. Çünkü bu ilişki, hem toplumun yapısını hem de yönetim biçimini belirler. Eski çağlardan günümüze bu ilişki oldukça farklılık göstermiştir. Demokratik toplumlardan önce, devletle birey arasındaki ilişki bir efendi-kul ilişkisidir. Tarihin seyri içinde devlet yönetimi, monarşiden demokrasiye doğru bir gelişim ve değişim göstermiştir. Günümüzdeki demokratik toplumlarda, bireysel özgürlük, eşitlik, adalet fikirlerine dayalı bir yönetim söz konusudur. Bu yönetimlerde, insanların eşit oldukları; yaşama, çalışma, mülk edinme, düşünme, inanç ve vicdan özgürlüğü gibi temel hakları olduğu kabul edilir. Bu haklar yasalarla da güvence altına alınmıştır. Yönetilenler kadar yönetenler de yasalara uymakla yükümlüdürler. Yöneticilerin görevi, kendi tercihleri ve doğrularını halka zorla kabul ettirmek değil, yönetilenlerin mutlu bir şekilde birlikte yaşamalarını mümkün kılacak önlemleri almaktır. Devletin tanıdığı bu haklara karşılık bireye düşen ödev de bir yurttaş olarak devletine karşı vergi vermek, askere gitmek, yasalara uymak gibi sorumluluklarını yerine getirmektir. Görüldüğü üzere günümüzdeki demokratik hukuk devleti anlayışında birey-devlet ilişkisi, akılcı ve gerçekci bir şekilde dengelenmiştir. Karşılıklı hak ve ödevlere bağlı olarak temellenen bu denge hem bireyin haklarının hem de devletin varlığının önemli olduğu, birinin diğerine feda edilemeyeceği gerçeğine dayanır. 176 Birey devlet ilişkisinin bu duruma erişmesi birçok düşünürün katkısı sayesinde olmuştur. Burada örneklerinden bir kaçına yer verdiğimiz düşünürlerden biri Türk-İslam dünyasından Yusuf Has Hacib diğerleri ise batı dünyasından, C. Louis Montesquieu (Monteskiyö) ve Karl Poper (Karl Popır)'dır. 11. yüzyılda yaşayan Türk düşünürü Yusuf Has Hacip, "Kutatgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi)" adlı eserinde, birey ve toplum ilişkisini dile getirmiştir. Öğütler şeklinde yazılan ve bir siyasetname niteliğinde olan bu kitapta, erdemli bir toplumun nasıl olması, iyi bir hükümdarın ise neler yapması gerektiği anlatılmıştır.Yusuf Has Hacip'e göre, devletin ideal bir devlet olabilmesi için, akla, adalete, doğru ve adil yasalara dayanması gerekir. Ona göre, hükümdarlar, işlerinde yanılıp hata yaparlarsa devlet hastalanır. Devlet hastalığının biricik çaresi de akıl ve bilgidir.Bunun için hükümdar; cesur, bilge ve akıllı, erdemli, dürüst ve adil olmalıdır; zalim olmamalıdır. Ayrıca, hükümdarın halk tarafından sevilmesi için, güler yüzlü, tatlı sözlü ve yumuşak huylu olması gerekir. Birey de Tanrı'dan kaynaklanan değerleri özümseyerek erdeme yaklaşır. O zaman birey-devlet ilişkisi de istenen özelliklere ulaşmış olur. Fransız düşünürü Charles Louis Montesquieu (1689-1755) “Kanunların Ruhu” adlı eserinde ilk kez J.Locke'un ortaya attığı ancak çok açık olmayan kuvvetler ayrılığı ilkesini ayrıntılı olarak ele alarak netleştirmiştir. Kuvvetler ayrılığı; yasama, yürütme ve yargı erklerinin birbirinden ayrılması ve üç farklı organ eliyle yürütülmesi anlamına gelir. Bu, devlet gücünün tek elde toplanarak keyfi ve baskıcı bir yönetim anlayışının ortaya çıkmasını önler. Ayrıca devlet gücünün yasalarla sınırlandırılmış olması, devlet gücü karşısında bireyin hak ve özgürlüklerinin güvence altına alınmasını sağlar. Çağdaş düşünürlerden Karl Popper (1902-1994)'da “Açık Toplum ve Düşmanları” adlı eserinde insan hakları üzerinde durur. Ona göre Totaliter devlet yönetiminin görüldüğü kapalı toplumlar, bireyin temel haklarını ve özgürlüklerini ortadan kaldıran bir yapıya sahiptir. Açık toplumda ise çok partili siyasal yaşam hâkimdir ve yönetim, bireylerin özgür katılımıyla oluşur. Burada mutlak doğruları temsil ettiğini iddia eden ve her şeyi belirleyen bir yönetim anlayışına yer yoktur. Bu nedenle bireyler farklı düşünme ve davranma özgürlüğüne sahiptir. Birer temel hak hâline gelen sorgulama, eleştirme ve örgütlenebilme hakları toplumun gelişmesini sağlar. KONTROL TABLOSU Açık Toplum ve Düşmanları adlı eserin yazarıdır. Devletin akla, adalete, doğru yasalara dayanması ve bireyin de erdemli olması gerekir. Kanunların Ruhu adlı eserin yazarıdır. Bireyler düşünce sorgulama, eleştirme ve örgütlenme haklarına sahip olmalıdır. Kutadgu Bilig adlı eserin yazarıdır. Devlette yasama, yürütme ve yargı erklerinin birbirinden ayrılması gerekir. 177 Karl Popper Montesquieu Düşünürlerin Görüş ve Eserleri Yusuf Has Hacip Düşünürler VIII. ÜNİTE BİLİM FELSEFESİ A. BİLİM FELSEFESİ NEDİR? B. FELSEFE BİLİM İLİŞKİSİ C. BİLİM VE BİLİM ANLAYIŞININ TARİHSEL GELİŞİMİ Ç. BİLİME FARKLI YAKLAŞIMLAR 1. Ürün Olarak Bilim 2. Etkinlik Olarak Bilim D. BİLİMSEL YÖNTEM 1. Bilimsel Bilginin Özellikleri 2. Bilimsel Yöntemin Özellikleri E. BİLİM VE HAYAT Bilimin Değeri ve Bilimsel Bilginin Hayata Etkisi Temel Kavramlar Bilim Bilimsel yöntem Deney Bilimsel devrim Gözlem Genelleme Tümdengelim Yanlışlama Bilimsel yasa Paradigma Anomali Tümevarım Hipotez (Varsayım) Teknoloji Teori (Kuram) 181 Doğrulama A. BİLİM FELSEFESİ NEDİR? Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve özdeyişleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Yandaki karikatürde öğretmen ve öğrenciler Alexandre Koyre 'un şu sözünü tartışıyorlar: "Bilimsel keşifler ve bilim tarihi yalnızca mantıksal, akılsal süreçlerin bir ürünü değildir; bilimin temelinde akıl dışı, mantık dışı, bilim dışı ögeler; metafizik, dinsel, büyüsel, sanatsal ve hepsinden önemlisi felsefi ögeler de bulunur.” Alexandre Koyre Sorular 1. En iyi yönetim biçimi nedir? 2. Bilimsel devrimler nasıl gerçekleşir? 3. Bilimsel yöntem ne demektir? 4. Doğruluk ve gerçeklik ne demektir? Kavramlar Bilim, bilimsel devrim, erdem, bilimsel yöntem, hipotez (varsayım), iktidar, deney, teori (kuram), bilimsel yasa, paradigma, iman, anomali, tümevarım, tümdengelim, güzel, yanlışlama, doğrulama, teknoloji, genelleme, gözlem, deney SORULAR l l l l l Bilim kavramı ile ilgili bildiklerinizi söyleyiniz. Karikatürdekiler üstteki kavram ve sorulardan hangilerini tartışıyor olabilirler? Bu kavramlardan hangilerini biliyorsunuz? Bu sorulardan hangilerine cevap verebilirsiniz? İkinci soruya doğru cevap verdiğimizi varsayarsak bilim felsefesi ne olabilir? 182 Bilim Felsefesinin Konusu Uygulayalım Aşağıdaki metni okuyunuz. Metinde geçen “Bilim Felsefesinin Temel Soruları”nı ve soruların aşağıdaki paragrafların hangisinde yanıtlandığını bularak ilgili paragrafın başında bırakılan boş alana yazınız. Bilim felsefesi, bilimi anlamayı ve açıklamayı hedefleyen bilimsel bilgi birikimi üzerine yapılan felsefi çalışmalardır. Felsefenin bir alt disiplini olarak bilim felsefesi; bilimin tarihini, kapsamını, sınırlarını, yöntemini, bilimsel bilginin yapısını ve özelliklerini, bilimsel kuram ile gerçeklik arasındaki ilişkiyi felsefi bir tavırla araştırır. Bu tanımından anlaşıldığı gibi bilim felsefesi, bilimle ilgili sorulabilecek; “Bilim nedir? Bilimsel yaklaşım nedir? Bilimsel yöntem nedir? Bilimsel sonuç nedir? Bilimsel düşüncenin işlevi nedir? Bilimi diğer insani etkinliklerden ayıran özellikler nelerdir?” gibi sorular sorar ve bunlara cevap arar. Bunu akılcı ve eleştirel sorgulama yöntemini kullanarak gerçekleştirir. Bilim, felsefenin uzun zamandan beri konusu olmuştur. Aristoteles'ten başlayarak bazı filozoflar bilimi ele almış, bilimle ilgili sorular sorarken bilimsel yöntemlerin ve bilimsel önermelerin ayırıcı özelliklerini sorgulamışlardır. Fakat ilk kez sistemli bir bilim felsefesi Francis Bacon'la (Frensis Beykın,1561-1626) başlar. Bununla birlikte bilim felsefesinin diğer felsefe disiplinleri üzerinde etkisini hissettirmesinin geçmişi oldukça yakındır. Bunun nedeni, 19 ve 20.yüzyıllardaki bilim alanında yaşanan hızlı gelişmeler ve bilim ile tekniğin modern kültürde oynadığı olağanüstü belirleyici roldür. Bilim alanında, 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren yaşanan gelişmeler felsefeyi derinden etkileyen çağdaş kuramlar, bilimi anlamak bakımından felsefenin vazgeçilmez olduğunu göstermişlerdir. Bilim Felsefesinin Temel Soruları …………………………………….Bilimsel problemlere güvenilir çözümler bulmak amacıyla planlı ve sistemli olarak verilerin toplanması, çözümlenmesi, yorumlanması, değerlendirilmesi ve rapor edilmesi sürecidir ……………………………………..Bilim bilgiden farklıdır. Bilimsel bilgi, günlük bilgi olmadığı gibi, sağduyu bilgisi de değildir. Durağan olmaması bakımından dini bilgiden de farklıdır. Gerçeğe dayanması bakımından mitolojik bilgiden de farklıdır. …………………………………….Bilimsel araştırma neticesinde elde edilen genellemelerdir. …………………………………….Herhangi bir konuyu bilimsel metotla ele alma, inceleme ve düşünmedir. ………………………………….Bilimsel düşünme belli bir zihin disiplini gerektirir. Bu disiplini kazanan bir kimse her şeyden önce gerçeğe dönüktür; olaylara saygılıdır. Yargılarında tutarlı ve ihtiyatlı olmasını bilir; olgulara dayanmayan genellemelerden kaçınır; ön yargılara, dogmatik inançlara saplanmaz. ……………………… ……………..Atomun parçalarından galaksilere kadar uzanan evreni, insanın içinde yaşadığı toplumu, insanı konu alan, deney ve gözleme dayalı bir tür bilgidir. 183 B.FELSEFE BİLİM İLİŞKİSİ Hazırlanalım Aaşağıdaki görselleri ve metni inceleyerek soruları tartışınız. Thales Thales, kendisine filozof denilen ilk bilgeydi. Bugünkü bilim insanları gibi doğayı ve doğadaki değişim ve oluşları gözlem ve deneyimlerine dayanarak, matematik sembolleri kullanarak ve akla dayanarak açıklamaya çalışıyordu. Mısır'a gittiğinde, kendi gölgesinin kendi boyuna eşit olduğu bir anda, piramitlerin gölgelerinden hareketle boylarını hesaplamayı başarmıştı. Diğer yandan evrenin oluşturan en temel maddenin ne olduğu da araştırıyordu. Isaac Newton SORULAR Newton, modern bilimin kurucuları arasında yer alır. Bu onuru ona kazandıran eseri “Doğa Felsefesinin Matematik İlkeleri” adını taşımaktadır. Newton'ın yaşadığı dönemde henüz felsefe ile bilim birbirinden kesin sınırlarla ayrılmış değildir. Newton kendini bir felsefeci olarak görüyordu; fizik ve matematiği de felsefecilerin kullandığı bir araç sayıyordu. Evreni, insanı ve varlığı anlamaya çalışıyor; bu konuda fizik bilimin en iyi araçlardan biri olduğunu düşünüyordu. Newton'ın adı geçen eserinden sonra felsefeciler “Evrende bir düzen var mıdır?”, “Varsa bu düzeni sağlayan ilke, unsur ve etkin şuurlu bir güç var mıdır?” sorusunu daha derinlemesine sorgulamaya başladılar. Felsefecilerin üzerinde yüzyıllardır tartıştıkları “Değişmez doğa yasaları var mıdır?” sorusuna tatmin edici bir cevap ancak fizik bilimiyle verilmiş oldu. Fakat fizik, felsefecilere yeni sorunlar da üretmiş oldu. Örneğin “Doğa yasası nedir?”, “Nedensellik ve mekanizm nedir?”, “Doğa evren ilişkisi nasıldır?” vb. l Thales'in ve Newton'ın hem bilim insanı hem de felsefeci olmalarından hareketle bilim ve felsefe arasındaki ilişki hakkında neler söyleyebilirsiniz? l Matematik ve fiziğin, felsefe üzerine ne tür etkisi olmuştur? 184 PROJE ÇALIŞMASI Aşağıdaki proje hazırlama yönergesine göre, felsefe ile bilimi; konu, amaç ve yöntem bakımından karşılaştırarak sınıfta sözel veya görsel sunum yapınız. Proje Hazırlama Yönergesi Ders Felsefe Sınıf Düzeyi 11 Ünite Adı Bilim Felsefesi Beklenen Performans Araştırma, karşılaştırma, tartışma, örneklendirme, yorumlama, dili etkili ve güzel kullanma Süre 3 Hafta Puanlama Yöntemi Dereceli Puanlama Anahtarı: Değerlendirme ölçeği Felsefe Dersi Öğretim Programı'nda mevcuttur. Proje Konusu: Bilim Felsefe İlişkisi Amaç bakımından bilim ve felsefe arasında bir paralellik bulunur. Her ikisi de hazır ve basmakalıp bir bilgi ile yetinmeyip aktif ve eleştirici bir tavırla doğrulara yönelirler. Yine her ikisi de mantık ilkelerini titizlikle kullanarak adım adım ve atlama yapmaksızın evrendeki düzenin sebep ve kanunlarına inmek, insanı ve hayatı anlamak isterler. Buna rağmen iki bilgi alanı arasında önemli farklılıklar vardır. Bilim, genel geçerliği olan ve herkesçe gözlemlenebilir olgulardan hareket eder, vardığı sonuçları ise yine olgulara dönerek doğrular. Felsefede ise hareket noktasının olgulara dayanması mecburiyeti olmadığı gibi, varılan sonuçların da doğrulanabilirliği olgular ile olmaz. Bilimler, kendilerine özgü belli bir olay alanı seçip bu olaylara uygun bir araştırma tekniği ile yaklaşır ve onlar arasındaki sebep-sonuç ilişkilerini belirlemekle yetinirler. Felsefeye gelince o, ele alınan bu olayların özünü ve kullanılan kavramların anlamını vermeye çaba gösterir. Örneğin; psikoloji bilimi, ruhsal olayları veya insan davranışlarını inceleyip sebep-sonuç ilişkileri belirlerken felsefe " Ruh nedir? ", "Davranış nedir? " gibi sorulara cevap arar. Bilim ve felsefe birbirine paralel amaçlarına rağmen iki ayrı ihtiyaca cevap vermektedir. Ne biri ne de diğeri birbirlerinin alanını bütünüyle kaplamış değildir. Bilimlerin olaylar ve olgular dünyası üzerindeki egemenliği yeni buluş ve ilerleyişleri, felsefe için ne kadar yönlendirici ise felsefenin de ayrı ayrı bilimlerdeki başarıları birleştirerek değerlendirmesi bilim faaliyeti için o kadar ufuk genişleticidir. Kaldı ki felsefe, bilimlerdeki kavram ve ilkeleri aydınlatmakta, onların gerçekliği yansıtmadaki başarılarını eleştiriye tabi tutmaktadır. Bilimsel bilginin değerini, diğer bilgi türleri arasındaki yerini ve önemini ortaya koymak yine felsefenin işidir. Bilim-felsefe ilişkisi ele alındığında, felsefe genel bir varlığı anlamlandırma faaliyeti olarak bilimden önce gelir. Bilimler insan zihninin dikkatini dış olaylara çekerken ikinci aşamada beliren felsefe, dikkatleri bu sefer yeniden olaylardan insana çeker. Bu suretle bir taraftan bilmekte olan bu zihnin, bilmedeki imkân ve sınırları araştırılırken diğer taraftan dış olaylar karşısında insanın "insan olarak" yeri ve değeri tartışılır. Sizden felsefe ile bilimi; konu, amaç ve yöntem bakımından karşılaştırarak sınıfta sözel veya görsel sunum yapmanız beklenmektedir. Proje Hazırlanırken Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar 1. Projenizi zamanında teslim edecek şekilde bir çalışma planı hazırlamalı ve bunu öğretmeniniz ile paylaşmalısınız. 2. Konuya ilişkin yararlanabileceğiniz kaynak ve materyalleri belirlemelisiniz.(Araştırmanızda kitap, dergi, İnternet vb. kaynaklardan yararlanabilirsiniz.) 3. Felsefe ile bilimin benzer-farklı yanlarını araştırmalısınız. 4. Araştırmanızda amaç, konu ve yöntem açısından felsefe ve bilim ile karşılaştırınız. 5. Araştırmalarınızı zamanında tamamlayacak ve okulda sunum düzenleyebilecek şekilde planlamalısınız. 6. Araştırma sonucunda tespit ettiğiniz sorunların çözümlerine yönelik önerilerinizi bildiri haline dönüştürmelisiniz. 7. Sunuda yer vereceğiniz belge ve bilgileri kaynakça bölümünde belirtiniz. 8. Yaptığınız çalışmayı okuldaki arkadaşlarınıza iki saat içerisinde aktarmalısınız. 9. Hazırlıklarınızı sunum zamanı olan …/…/20… tarihine kadar bitirmelisiniz. Sunu sonunda hazırladığınız raporu ders öğretmenine sunmalısınız. 185 C.BİLİM VE BİLİM ANLAYIŞININ TARİHSEL GELİŞİMİ Hazırlanalım Aaşağıdaki görselleri ve alt yazıları inceleyerek soruları tartışınız. Mısır Uygarlığı'nın hiyeroglif yazısı Görelilik kuramı SORULAR l l B Bilimin, bilim anlayışının gelişimine katkıda bulunan uygarlıklar ve bilim insanları hakkında hangi bilgilere sahipsiniz? “Bilim, bir süreçtir ve tarihsel bir boyutu vardır.” sözü size ne ifade etmektedir? İ L İ Y O R M U Y D Prof. Cemal Yıldırım (1925-2009) 1925'de Diyarbakır'ın Kulp ilçesinde dokuz çocuklu fakir bir ailede doğdu. Yanında çıraklık yaptığı ustasından hem aritmetiği hem de okumayı öğrendi. Fırsat buldukça yakındaki okula gidip pencereden dersleri dinledi. Çok zor bir çocukluk geçirdi, ama hiç yılmadı,fırsatları kaçırmadı. İngiltere'de, Amerika'da eğitim gördü. Ülkemizin yetiştirdiği en önemli bilim felsefecilerinden birisidir. 186 U N U Z ? Uygulayalım 1.Aşağıdaki metni inceleyiniz. 2. Hangi dönemlerde hangi bilimsel gelişmelerin yaşandığını bularak metnin sonundaki “Bilimin Tarihsel Yolculuğu” etkinliğini gerçekleştiriniz. Bilimin ve Bilim Anlayışının Tarihsel Gelişimi Bilimin tarihsel gelişimini ele alırken bugüne kadar geçirdiği aşamaları kronolojik olarak şöyle ifade edebiliriz: İlk Çağ (MÖ 4000 – 500) Orta Çağ (500 – 1450) Yeni Çağ (1450 – 1789) Yakın Çağ (1789 - ? ) Bilimlerin nasıl ortaya çıktığını ve hangi aşamalardan geçerek günümüze ulaştıklarını anlamak için yapılan çabaya bilim tarihi denilmektedir. Bilim tarihi, nesnel bilimsel bilgilerin ortaya çıkışını ve gelişimini açıklar. İlk Çağda matematik ve astronomi Mısır ve Mezopotamya'da çok ileri idi. Mısır Uygarlığı, matematik, geometri ve astronomi bilgilerine, tıp bilgilerini de ekleyerek bilimsel çalışmaların kapsamını çoğalttı. Hasta muayenesi için gerekli adımları bilen Mısırlı hekimler, hastayı uygulamalı ilaç tedavisiyle iyileştirmeye çalıştılar. Mumyalama tekniğiyle cansız bedenleri uzun yıllar saklamayı başardılar. Madenleri işlemesini bilen Sümerliler, 60 tabanlı bir sayı sistemi geliştirdiler. Bu sayı sisteminin örnekleri olarak saatin 60 dakika, günün 24 saat ve dairenin 360 dereceye bölünmüş olmasını verebiliriz. Yazıyı da bulan Sümerliler aynı dönemlerde yaşayan Mısırlılar gibi geometride alan ve hacim hesaplarını, dairenin alanını bulmak için gerekli (pi) sayısını 3.125 olarak biliyorlardı. MÖ 600'lerde başlayan Yunan uygarlığının oluşmasında Thales ve onu izleyenler ile Pythagoras (Pisagor) okulu etkili olmuştur. Bilimin felsefeyle karışması bu dönemde başlamıştır. Aristoteles ve Platon ile devam etmiştir. Daha sonra Eukleides (Öklid, MÖ 330-275), önceleri bir hayli gelişmiş olan geometriyi sistemleştirdi. Archimedes (Arşimed,MÖ 287-212) ise mekaniğe bağımsız bir kimlik kazandırdı. Sokrates'le başlayan insan felsefesi sonucu felsefenin ilgi alanı bilgi, ahlak, toplum, adalet, güzellik, devlet, erdem ve benzerleri gibi kavramlar oldu. Platon kurduğu Akademiye girmek isteyenler için bir ön koşul getirdi. Ancak ve ancak matematik bilenler Akademiye girebilirdi. Aristoteles, yaptığı mantık çalışmalarıyla akıl bilgilerini bir araya toplayarak mantık biliminin kurucusu oldu. Aristoteles, aynı zamanda iyi bir biyolog idi. Balıklar, hayvanlar ve bitkiler üzerinde yaptığı gözlemlerle botanik ve zoolojide uzun süre geçerli olan sınıflamaları ortaya koydu. Aristoteles'in fizik ve evren görüşleri uzun yıllar bilimi etkiledi. Felsefe ve bilimin bu dönemdeki birlikteliği yavaş yavaş ay rılmaya da başladı. MÖ 200'lerde Euklides(Öklid) geometriyi felsefeden ayırarak bağımsız bir bilim disiplini haline getirdi. Hemen sonra Archimedes (Arşimed)'in mekaniği bu ayrılmayı destekleyen bir nitelikteydi. Orta Çağ Hristiyan skolastik dünyasında doğa bilimleri gelişmemişti. Bilim kurumları kilisenin tam kontrolünde idi. Onlarda Aristoteles'e sıkı sıkıya bağlı idiler. 187 Orta Çağ İslam dünyasında doğa bilimleri çok büyük gelişmeler kaydetmiştir. Sekizinci yüzyılda Cabir İbni Hayyan kimyayı, Harezmî cebiri kurdu. İbnül Heysem optiği kurdu. İbni Sina Batıda da en büyük tıp otoritesi oldu. İsmail El- Cezeri, Artukoğulları Sarayı'nda yaptığı çeşitli mekanik araçlarla tanınıyordu. Artukoğlu beylerinden Nasirüddin'in isteğiyle, çalışmalarını anlatan "Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap"ı yazdı. Biruni henüz 17 yaşındayken başarılı deney ve gözlemler yapmıştır. Özellikle astronomi, matematik, coğrafya, tarih ve eczacılık konularında iyi yetişmiştir, yaşadığı döneme Batılı bilim tarihçileri Biruni Çağı adını verdiler. Böylece çok parlak bir bilim ve uygarlık hayatı doğdu. İslam bilginlerinin eserleri İspanya ve Sicilya yoluyla Batıya geçti. Böylece 13. yüzyıldan itibaren Batıda Rönesans'ın temelleri atılmış oldu ve skolastik anlayış yıkılmaya başladı. Ebû'l-iz el Cezeri'nin, “Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap” adlı eserindeki bu çizimde yaptığı mekanik otomatlardan birinin nasıl çalıştığını anlatıyor. Skolastik anlayışın yıkılmasından sonra Batıda doğa araştırmaları hız kazandı. Bu dönemde ilk büyük değişim, astronomide görüldü. Copernicus (Kopernik, 14731543), Güneş merkezli Dünya anlayışını getirmiş; Kepler (1571-1630) Yasaları, yeni ufuklar açmıştır. Galilei (Galile, 1564-1642) ise matematiği, astronomi ve fiziğe uygulayarak evrendeki o l a y l a r ı n m a t e m a t i k v e Dünya tıp tarihinde en önemli bilim insanlarından olan İbni Sina Batılılar m e k a n i k a ç ı k l a m a l a r ı n ı tarafındanAvicenna olarak bilinir. yapmıştır. Çünkü Galilei, "Evrenin kitabı matematik diliyle yazılmıştır." diyordu. Bir süre sonra İ. Newton (Nivtın, 1642-1727), mekaniği bilimde hakim kılmış ve çekim kanununa dayalı evren sistemini kurmuştur. Aynı dönemde Descartes analitik geometriyi kurmuş, Fermat (1601-1665) ise modern matematiğin temellerini atmıştır. F. Bacon(Beykın), eksik tümevarım yöntemini geliştirerek bilimsel gelişmelerin önünü açmıştır. Bunu da Aristo'nun Organon (Alet) adlı mantık kitabına karşı “Novum Organum (Yeni Alet)” adıyla yazdığı yeni bir mantık kitabıyla yapmıştır. Böylelikle Bacon, bilimde yöntem probleminin çözülmesine büyük katkı sağlamıştır. Bacon'ın çalışmaları gözlem ve deneyin gelişmesine de hız kazandırmış, bilimsel yöntemi güçlendirmiştir. 188 Bu dönemde, yönteme ağırlık verilmiştir. Çünkü Bacon'dan sonra Descartes ve Pascal, insan zihninin ön yargılardan kurtarılmasını istemişlerdir. 19. yüzyılda, J. S. Mill de dahil birçok filozofun, bilginin yöntemi üzerinde yeniden durmaları Rönesanstaki yeni yöntem anlayışının bir ürünüdür. Fizik ve matematiğe dayanan bu yeni yöntemin 17. yüzyıl felsefelerini de derinden etkilediğini ve bilgi felsefesinin böylece kendini göstermeye başladığını görüyoruz. Doğa bilimlerinde matematiğin kesin bir açıklama aracı olarak uygulanması hem yeni bir doğa anlayışını hem de yeni bir bilgi felsefesini ortaya çıkarmıştır. Bu yeni doğa anlayışı, mekanik kanunlara göre makine gibi düzenli çalışan, onu idare eden ilkelerin kesinlikle bilineceği temeline dayanır. Buradan da "Aklın ulaştığı açık ve kesin bilgi, matematik bilgidir. " anlayışına ulaşılmıştır. Bu anlayış çerçevesinde Descartes, Spinoza, Leibniz ve benzeri filozoflarda görülen rasyonalist bilgi anlayışı, her tarafa hâkim olmuştur. İşte bu hâkimiyete karşı ilk tepki hareketi, önce Bacon'ın açtığı deneyci yoldan yürüyen J. Locke'dan ve daha sonra Hume'dan gelmiştir. Çünkü fizik, kimya, astronomi ve hatta biyolojideki gelişmeler, empirist bir bilgi anlayışının gelişmesine ortam hazırlamıştır. Bunun yanında Newton'ın mekanik ve determinist dünya görüşü, özellikle Kant felsefesini adeta yönlendirmiştir. Çünkü Kant, Newton mekaniğini kesin bilim örneği olarak görmektedir. Kant ve Laplace'ın mekanik evren anlayışı, 20. yüzyılın başında Max Planck (Maks Plank,1858-1947)'ın ve Einstein'ın fizikte yaptıkları devrime kadar devam etmiştir. 19.yüzyılın ikinci yarısında yeni geometriler ortaya çıkmıştır. Lobachevsky (Lobaçevski,1793- 1856), doğru çizgiyi değil iki nokta arasında bir eğrinin varlığını kabul etmiştir, çünkü ona göre, dünya yuvarlak olduğundan düz çizgi yoktur. Rieman (Riman,1826-1866) ise üçgenin iç açıları toplamının 180 dereceden fazla olduğunu söylemiştir. Yine aynı dönemde bilim bilgisini mutlaklaştıran bilimcilik (siyantizm) anlayışına karşı, bilimin yapısını eleştiren felsefeler ortaya çıkmıştır. İşte bu göreci(rölativist) anlayışlar, fizikçi Einstein (Aynştayn,1879-1955)'ın rölativite teorilerini ortaya atmasına yol açmıştır. Einstein, zaman ve mekânın göreli olduğunu, mutlak eş zamanlılık olmadığını teorisiyle kabul ettirmiştir. Max Planck, 1901'de Planck Sabitesi adı verilen değişmez sayıyı keşfeder. Niels Bohr (Nayls Bohr,1883-1962) 1913'te, bugün de geçerli olan atom modelini çizer. Louis de Broglie (Luis dö Brogli,1891-1977) dalgalar mekaniğini kurarak ışığın ve sesin dalga dalga yayıldığını ortaya koyar. Werner Heisenberg (Vörnır Hayzenberg,1901-1977) ise atomların iç Lobachevsky dünyasında (mikrokozmos) kesinsizlik bulunduğunu ortaya koyar. Ona göre hareket halindeki bir elektronun tam olarak yerini tespit etsek hızını tespit edemiyoruz; hızını tespit etsek yerini tespit edemiyoruz. Broglie, Madde ve Işık adlı eserinde “Determinizm duvarında Planck sabitesi kadar bir çatlak meydana geldi.” demiştir. Dolayısıyla, doğa kanunları kesin ve zorunlu olmaktan çıkıp olası (zorunsuz) olarak görülmeye başlanmıştır. Bu anlayışa indeterminizm denilir. Tüm bu gelişmelere diğer bilimlerdeki ilerlemeleri de katmak gerekir. Örneğin; 1950'li yılların sonunda hücrede keşfedilen RNA ve DNA adı verilen bilgi yüklü parçacıklar, biyolojiye dayanan yeni bilgi teorisinin gelişmesine yol açmıştır. Freud(Froyd)'un psikanalitik yorumu ve Einstein'ın, Newton fiziğinin yasaları yerine önerdiği görecelik kuramıyla 20. yüzyılda bilimde tam bir değişme olmuştur. Einstein'ın kuramını Max Planck'ın Kuantum Kuramı desteklemiştir. Böylece Newton fiziği terk edilerek kuantum fiziğinin görecelik ve belirsizlik ilkeleriyle evren açıklanmaya çalışılmıştır. Max Planck 189 BİLİMİN TARİHSEL YOLCULUĞU Bilim insanı Dönemin önemli bilimsel çalışmaları Tarihsel Dönemler İlk Çağ (MÖ 4000 – 500) Orta Çağ ( 500 – 1450) Yeni Çağ (1450 – 1789) Yakın Çağ (1789 - ? ) B İ L İ Y O R M U 5 Türk Lirası banknotların üzerinde resmi bulunan Ord. Prof. Aydın Sayılı (1913-1993) Dünya çapında taşıdığı ün, bilim dünyasına ve Türk Bilim Tarihi'nin gelişmesine verdiği desteklerden dolayı 5 Türk Lirası Banknotlarına resmi konarak onurlandırıldı. 190 Y D U N U Z ? Ç. BİLİME FARKLI YAKLAŞIMLAR Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve alt yazıları inceleyerek soruları tartışınız. Sayın Profesör, bu olayı bizim kuramlarımız neden açıklayamıyor? Başka bir kurama mı ihtiyacımız var yoksa? Elbette hayır. Bizim üniversitemizde bilimin incelemesi gereken her türlü olay ve olgu açık seçik belirlenmiştir. Bu bilimsel bir sorun değil. Bu yaptığı bir sihirbazlık, ona aldanmayın! Bizim kuramlarımız içinde yer alamayacak bir olgu. Öyleyse saçma! Boş verin onunla ilgilenmeyi. l l Bilimin, bilim anlayışının gelişimine katkıda bulunan uygarlıklar ve bilim insanları hakkında hangi bilgilere sahipsiniz? “Bilim, bir süreçtir ve tarihsel bir boyutu vardır.” Sözü size ne ifade etmektedir? Thomas Kuhn diyor ki: “Bilim, bilim insanlarından oluşan bir topluluğun yaptığı her iştir. Bilim insanlarının ön yargıları, olgulara bakış açısı ve içinde yaşadıkları toplumun unsurları bilime etki eder.” Rudolf Carnap diyor ki: “Bilim, bilim insanlarının çalışmaları sonunda ortaya konulan önermelerdir. Bilime öznel hiçbir unsur etkide bulunamaz.” SORULAR l Sizce bilim nedir? Görüşlerinizi kısaca ifade ediniz. l Sizce bir bilim insanı, anlayamadığı olay ve olgulara saçma diyebilir mi? l Bilimsel çalışma ile bilim insanlarının kişisel özellikleri arasında bir ilişki var mıdır? Nasıl? l Kuhn'un görüşüne mi , Carnap'ın görüşüne mi katılıyorsunuz? Niçin? 191 Uygulayalım Aşağıdaki bilim felsefesi yaklaşımlarıyla ilgili metni ve diyagramı inceleyiniz. Metnin sonunda “eşleştirme” tablosundaki ifadelerin hangi düşünürün görüşü olduğunu bularak ve “bilimsel devrimlerin gerçekleşme aşamaları” tablosunda hangi ifadenin hangi aşamayla ilgili olduğunu belirleyiniz. Çağımızda bilimi ve bilimsel etkinlikleri felsefi açıdan açıklama çabaları ortaya çıkmıştır. Bilim ve bilimsel kuramların geliştirilmesi üzerine çeşitli bilim felsefesi görüşleri vardır. Bu görüşler bilimin yapısını, dilini, yöntemini, bilimsel kuramı, yasaları ele alır ve irdeler. Bilimin özelliklerini ortaya koyarak bilim üzerine felsefe yaparlar. Bunlardan birisi bilimi ürün olarak, bir diğeri ise bilimi etkinlik olarak ele alır. 1. Ürün Olarak Bilim Bu anlayışı 20. yüzyılın başlarında savunan Mantıkçı pozitivistlere göre bilimin işlevi, bizim dışımızda var olan olgusal dünya ile bizdeki mantıksal yapı arasında olguları oldukları gibi betimlemek ve açıklamaktır. O hâlde bir önerme yani bilimsel bilgi olma iddiasındaki bir cümle, doğrudan doğruya olguları dilsel olarak ifade etmişse anlamlıdır. Anlamlı bir cümle veya önerme olgusal doğrulanabilir bir biçimdir. Bu görüşe göre, bilimin tüm anlamlı önermeleri aynı zamanda doğrulanabilir önermelerdir. Mantıksal bağıntıların yardımıyla öne sürülen yeni varsayımlar eğer deney ve gözlem tarafından doğrulanırsa kuram geçerli, yanlışlanırsa geçersiz ve çürütülmüş olur. Mantıkçı pozitivistlere göre, bir kuram iki yolla doğrulanabilir veya denetlenebilir: I. Doğrudan doğrulama: Bir kuramın bir önermesi veya kuramın kendisi, deney ve gözlem yoluyla bir karşılık bulup destekleniyorsa bu, doğrudan doğrulamadır. II. Dolaylı doğrulama: Her zaman doğrudan deney ve gözlem bir önermeyi doğrulamak için yeterli olmayabilir. Yardımcı alet ve gereç kullanarak yapılan doğrulama, dolaylı doğrulamadır. Örneğin; bir telde elektriğin olup olmadığını direkt olarak veya çıplak gözle bilemeyebiliriz. Telin ucuna takılacak bir ampermetre ile elektrik olup olmadığı test edebiliriz. Bu yaklaşıma göre, tek tek olguların tümevarım yoluyla genellemesi yapılarak bilimsel kuram ortaya çıkartılır. Tümevarımın kalkış noktası olgular; yani tek tek deneylerimiz olduğu için deney ve gözlemden gelmeyen önermeler bilimin dışına itilir. Metafizik önermeler ile bilim önermeleri arasında kesin bir fark vardır. Çünkü metafiziğin önermeleri deney ve gözleme dayanmazlar, yani olgusal değillerdir. R. Carnap'ın geliştirdiği doğrulanabilirlik ilkesi anlamlılık kuramı ile desteklenmekteydi. Fakat K. R. Popper tarafından bu bilimsellik ölçütü çok ciddi bir biçimde eleştirilerek çürütüldü. Popper'a göre, doğada her hangi bir olayı veya olguyu tümevarım ile doğrulamak olanaklı değildir. Örneğin "Tüm kuğular beyazdır." önermesini tümevarım yoluyla gözlem ve deneyle doğrulamak imkânsızdır. Popper'a göre, tümevarım ve doğrulanabilirlik ölçütü içinde yapılan her tür genelleme aslında doğadaki düzene olan inançlarımızdan kaynaklanmaktadır. Popper, bilimin yönteminin tümevarım değil de tümdengelim olması ve bilimselliğin ölçütünün de doğrulama değil, yanlışlama olması gerektiğini öne sürer. Yanlışlanabilirlik ölçütüne göre genel bir önerme, tek bir karşıt örnekle yanlışlanabilir. Tüm kuğuların beyaz olduğunu göstermek imkânsızken tek bir kuğunun başka bir renkte olduğunu göstermek daha kolaydır. Bir genel önerme, tek bir yanlış karşıtla çürütülebilir. Bilimin ölçütü doğrulama değil, yanlışlamadır. Popper'a göre, bilimsel kuram yanlışlanabilirlik tezi ile ileri sürülmelidir. Bir kuram yanlışlanıncaya kadar doğrudur. Kuram ne zaman yanlışlanırsa o zaman kuram terk edilir, yeni bir kuram kabul edilir. Bir kuram gözlemlere ters düştüğü veya uyuşmadığı zaman terk edilmelidir. Bu nedenle tümevarım, doğada tam bir genellemeye varamayacağı için, hiçbir kuram hiçbir zaman tam doğrulanmış değildir. Karl Popper 192 2. Etkinlik Olarak Bilim Thomas Kuhn'a göre, " Bilim; bir etkinlik sürecidir; bu süreci yönlendiren olgular bilim insanlarının oluşturduğu topluluk ve onların çalışmalarıdır." Bilim ancak bu süreci incelemekle anlaşılabilir. Süreçteki tüm ögeler özellikle de bilim dışı ögeler irdelenmelidir. Bu sürecin ögeleri arasında bilim insanların psikolojisi ve yaşadıkları toplum yapısı çok önemlidir. Kuhn, bilimsel süreci oluşturan adımları bir sıra ile açıklar. Bu süreç sürekli kendini yenileyerek tekrar eder. Bilim statik bir sonuç değil, devamlı bilimsel devrimlerle ilerleyen bir etkinliktir. Kuhn'a göre bilimin oluşumu ve gelişimi bir paradigmadan diğerine geçişle olanaklıdır. Bu devrimsel bir etkinliktir. Devrimler uzun zamanlarda olan değişimlerdir. Sürekli ilerleyen bir bilim etkinliği yoktur. Bilimde sapmalar ve sıçramalar olanaklıdır. Bilimin işlevi, bilim insanlarının oluşturduğu topluluğun çalışmaları ve başarılarından oluşmaktadır. R. Carnap FİLOZOFLARIN FİKİRLERİ K. Popper EŞLEŞTİRME Bilimsellik ölçütü doğrulamadır. Bilimsellik ölçütü yanlışlamadır. Yardımcı alet ve gereç kullanılarak yapılan doğrulama dolaylı doğrulamadır. Kuram yanlışlanabilirlik tezi ile ileri sürülmelidir. Bir kuram yanlışlanıncaya kadar doğrudur. Doğruluğu olmayan önermeler anlamsızdır ve bilimin önermeleri değildir. Bilimin yönteminin tümevarım değil de tümdengelim olması gerekir. a. Bilim Öncesi Dönem Bu dönemdeki bilim insanlarının belli bir bilimsel bakışı ve anlayışı yoktur. Bu dönemde bilimsel olsun veya olmasın bilgi için çok çeşitli yöntemler ve kuramlar kullanılır. Bu kuramlardan birisi zamanla belirgin hâle gelerek değer kazanır; çünkü daha çok açıklama yapmaktadır. Bu kurama veya onu oluşturan bakış açısına Kuhn, paradigma der. Paradigma, belli bilim insanı topluluğunun kabul ettiği bir bakış açısı olarak bilimsel kuramların ve yasaların uygulamasını gerçekleştiren, kavram, yöntem veya bilimsel görüşlerdir. Kısaca değerler dizisi, bilim insanının dış nesnel gerçekliği açıklamada kullandığı bakış açısıdır; yani kuramsal çerçevedir. Bilim topluluğu, kabul ettikleri paradigma ile olguları açıklamaya çalışan ve araştırmalarında bu paradigmayı kullanan bilim insanlarından oluşur. Böylece daha önce çok çeşitli bakış açısı ve yöntem kullanan bilim insanları artık bir paradigma etrafında toplanarak düzenli araştırmalar yapan bir bilim topluluğu oluştururlar. b. Olağan Bilim Dönemi Bir paradigma etrafında toplanarak araştırma yapan bilim insanları olağan bilim döneminde bir bulmaca çözme yarışına girerler. Kabul edilen paradigma ile hemen hemen her alanda var olan problemleri çözme denemesi içine giren bilim insanları, giderek daha ayrıntılı açıklamalar yapmaya başlar. Paradigma araştırmaları ve çözümleri, bilim insanlarının etkinliklerini belirleyen tek bakış açısıdır. c. Bunalımlar Dönemi Kuhn'a göre, olağan bilim döneminde yapılan araştırmalar çoğalır, fakat bu arada çözülemeyen problemlerin varlığı yine de devam etmektedir. Yavaş yavaş birtakım anomaliler (kuramdan sapma), uyuşmazlıklar ve çözümsüzlükler ortaya çıkmaya ve sıkıntılar daha belirgin olmaya başlar. 193 Eldeki paradigma, araştırma alanı içinde her şeyi çözemez. Ancak belli sayıda açıklama yapabilir. Anomaliler ve uyuşmazlıklar ortaya çıkınca bilim insanları önceleri bunları göz ardı ederler. Görmezlikten gelerek, bir kenara bırakırlar. ç. Bilimsel Devrim Dönemi Bunalım dönemi içinde genç bir bilim insanı, çıkar ve yeni bir bakış açısı yani paradigma öne sürer. Önceleri büyük bir tepki alan genç bilim insanı, sonraları taraftar bulmaya başlar. Eski topluluğun yaşlı üyeleri genç bilim insanının önerdiği yeni paradigmaya karşı koymalarına rağmen eski paradigmayı kabul edenler arasından bazı genç bilim insanları topluluktan ayrılarak yeni paradigma etrafında toplanırlar. Ne zaman yeni paradigma eski paradigmadan daha çok bilim insanı topluluğuna sahip olursa bilimsel devrim gerçekleşir. Devrimin gerçekleşmesi ve eski paradigmanın yaşlı üyelerinin ölmesiyle yeniden olağan bilim dönemine girilir. Kuhn bilimsel devrimin gerçekleşmesiyle tekrar olağan bilim dönemine geçildiğini söyleyerek bilimin oluşma sürecinin bunalımlar, devrim, olağan bilim olmak üzere devam ettiğini ileri sürer. Kuhn bu görüşlerini bilim tarihinin de desteklediğini örneklerle gösterir: Aristoteles fiziğinden önce bilim öncesi dönem vardı. Aristoteles'in fizikte getirdiği paradigma ile devrim gerçekleşti. Devrim sonrası uzun bir dönem farklı alanlardaki bilim insanları Aristoteles'in paradigmasıyla astronomide, kozmolojide, kimyada ve birçok alanda problem çözdüler. Fakat Rönesansla birlikte bunalımlar başladı. Ne zaman Newton fizikte yeni bir paradigma öne sürüp kabul gördüyse devrim gerçekleşti. Newton'ın yeni paradigmasıyla tüm bilim insanları çeşitli bilimlerde bulmaca çözmeye devam ettiler. 20. yüzyılda çıkan bunalımlar, klasik mekaniksel paradigmanın terk edilmesiyle sona erdi. Günümüz bilim insanları görelilik ve kuantum paradigmasıyla problem çözmektedirler. ETKİNLİK OLARAK BİLİMİN GELİŞİMİ DİYAGRAMI Bilim öncesi dönem Anomaliler (uyuşmazlıklar) Paradigma 1 1.Bunalımlar Bilimsel devrim Anomaliler (uyuşmazlıklar) Paradigma 2 2. Bunalımlar Bilimsel devrim Paradigma 3 Kabul edilen paradigma ile hemen hemen her alanda var olan problemleri çözme denemesi içine giren bilim insanları, giderek daha ayrıntılı açıklamalar yapmaya başlar. Yavaş yavaş birtakım anomaliler (kuramdan sapma), uyuşmazlıklar ve çözümsüzlükler ortaya çıkmaya ve sıkıntılar daha belirgin olmaya başlar. Eski topluluğun yaşlı üyeleri genç bilim insanının önerdiği yeni paradigmaya karşı koymalarına rağmen eski paradigmayı kabul edenler arasından bazı genç bilim insanları topluluktan ayrılarak yeni paradigma Bu dönem tüm bilimler için bir tür ön hazırlık dönemidir. Bu dönemdeki bilim insanlarının belli bir bilimsel bakışı ve anlayışı yoktur. 194 rim B Dö ilim ne sel mi De v B Dö una ne lım mi lar B Dö ilim Ö nem nc esi Ol Dö ağa ne n B mi ili m BİLİMSEL DEVRİMLERİN GERÇEKLEŞME AŞAMALARI D. BİLİMSEL YÖNTEM Hazırlanalım Aşağıdaki görsel ve metinleri inceleyerek soruları cevaplayınız. Bilim Nedir? Bilim, atomun parçalarından galaksilere kadar uzanan evreni, insanın içinde yaşadığı toplumu, insanı konu alan, deney ve gözleme dayanan bir tür bilgidir. Matematik, astronomi, fizik, kimya, coğrafya, doğa bilimleri, tarih gibi çeşitli dallara ve her dal da çeşitli kollara ayrılır. Bu kadar geniş bir alanı içine alan bu bilgi türü, genellikle doğada meydana gelen olayların sebeplerini, birbirleriyle olan bağıntılarını bulmak, onları genelleştirmek, kuramsallaştırmak ve bu genel kuramsal bilgi yardımıyla, meydana gelecek olayların nasıl ve ne zaman meydana geleceklerini öngörmek biçiminde tanımlanır. SORULAR l Üst görsellerdeki öğrenciler ne yapıyorlar? Belirtiniz. l Bir bilim insanı olmak ister misiniz? Niçin? l Bilimsel yöntem bütün bilimlerde ortak mıdır? l Bilimsel yöntem hakkında ne biliyorsunuz? l Bilimsel araştırma nasıl yapılır? Biliyor musunuz? 195 Klasik Bilim Görüşü Modern çağın etkisi ve bilime verilen değerin artmasıyla birlikte ortaya çıkan bir bilim görüşü olan pozitivizm, kendi ilkelerini bilime yükleyerek, bilimin ne olduğunu veya ne olması gerektiğini belirlemiştir. Bu anlayışa göre ; l Bilim, bize gerçek ve olgusal dünya-evren hakkında bilgiler verir. l l l l l l Bütün bilimlere örnek olabilecek ideal bilim matematiktir. Bütün bilimler aynı fizikte olduğu gibi matematiğin diliyle ifade edilebilmelidir. Hatta sosyal bilimler bile matematiğin dilini kullanmalıdır. Bilimsel açıklamanın amacı, bilimsel yöntem kullanarak tek tek olaylardan hareketle tümevarımsal olarak genel yasalara varmaktır. Bilimsel açıklama nedenselliğe dayanır. Neden - sonuç ilişkisi kurulmadan bilimsel açıklama yapmak çok zordur. Bilimin ilgilendiği konular ve bilimsel araştırmalar çok olsa da bütün bilimlerde ortak bir yöntem olmalıdır. Bilim, bilgi birikimi hâlinde doğrusal ilerleyen bir süreçtir; sonraki bilgiler, öncekileri kapsayıcı özelliktedir. Örneğin; Einstein'ın kuramı Newton'ın kuramından daha kuşatıcı, ama onu reddedecek yapıdadır. Bir gün gelecek bilim mükemmelleşecek, bilimsel bilgi mutlaklaşacaktır. Bu bilim görüşü, A. Comte, diğer pozitivistler ve mantıkçı empiristlerin bilim anlayışıdır. Bu görüşün söylediği gibi bilimsel yöntemin tek ve mutlak bilgi elde etme yolu olduğu anlayışı Max Planck, T. Kuhn, Feyerabend vb. birçok bilim adamı filozof tarafından eleştirilmiştir. Klasik bilim anlayışının ileri sürdüğü gibi, pozitivizm bilimin tek yöntemi olamadığı gibi, tek yöntem aramak da yanlıştır. 1. Bilimsel Bilginin Özellikleri Uygulayalım Aşağıdaki görselde bilimsel bilginin özelliklerini, diğer sayfadaki metinde ise bu özellikleri açıklayan paragraflar yer almaktadır. Paragrafların hangi bilimsel bilginin özelliğini açıkladığını bularak paragrafın başında bırakılan boş alana yazınız. 196 ………………………..:Bilim, gerçeği arama ve araştırma çabası olduğuna göre olgusaldır. Yani bizim dışımızdaki nesnel gerçekliğe dayanır. Önce olgu bilgisi elde edildikten sonra, bu olguları yöneten yasaların bilgisine varılmak istenir. Evrende oluşan olgular sınırsızdır, bilimin bunların hepsi ile ilgilenmesi hem gereksiz hem imkânsızdır. ………………….……: Bilim olayları olduğu gibi bildiren, başka deyişle genel geçerliği olan bilgidir. Bilim insanı inanç, önyargı, fikir ve isteklerinden bağımsız olarak dış nesnel gerçekliği olduğu gibi bilmeye ve anlamaya çalışır. Böyle bilgi, insandan insana değişmez. Bireysel değildir. Toplumdan topluma, çağdan çağa da değişmez. Bilim nesnel bilgi içerir. Herkes için aynıdır. Bu nedenle bilim herkes tarafından test edilebilir bilgiler bütünüdür. Bu özelliklerinden dolayı bilim, kişiler arası iletişime de açıktır. Birisi, diğerine bilimi aktarabilir, anlatabilir veya öğretebilir. ………….……………: Bilim akıl ilkelerine dayalıdır ve mantığı kullanır. Bu da elde edilen bilginin genel geçer olma imkânını sağlar. Bilimin ulaştığı sonuçlar her türlü çelişkiden uzaktır, çünkü onlar aklın veya mantığın ilkeleri temelinde bir araya getirilmiş bilgilerdir. Bilim bir hipotez ya da teoriyi doğrularken mantıksal düşünme ve çıkarım kurallarından yararlanır. ………………………...: Bilimsel bilgi, bilimsel yöntem, çeşitli bilimleri tek bir yöntemle birleştirmeye çalışır ve yeni kanunları keşfederek insanın doğadaki gücünü artırır. Böylece, birlikte çokluğu ortaya koyar, farklı bilimlerin farklı alanlarda ulaştığı sonuçları belli kurallara indirger; düşüncede bir tasarruf sağlayarak düşünce ekonomisini gerçekleştirir. Düşünce ekonomisi, düşüncede savurganlığı, gereksiz yayılmayı önler ve dağınıklığı giderir. ………………………..: Bilim önce soyutlar, sonra genelleme yapar. Bilim tek tek olaylarla değil olgu türleri ile ilgilenir. Elde edilen sonuçlar genel bir biçimde ifade edilir. Örneğin ;“Bütün metaller ısıtılınca genleşir.”, “Bütün sıvılar bulundukları kabın şeklini alır.” …………………..…..: Bilim, evrendeki sonsuz sayıdaki olgular içinde kendi amacına uygun olanları sınıflar, betimler ve açıklar. Yaptığı seçimler sonucu, olgular hakkında önce varsayımlar, sonra da kuramlar ve yasalar öne sürer. …………………….…: Bilimsel varsayım ve kuram ne kadar doğru gibi görünse bile, bilim insanlarının karşıt görüşleri her zaman imkân dâhilindedir. Bilim kendi içinde de eleştirel olmak zorundadır. Her zaman yanılma payı olduğu düşünülmelidir; çünkü her kuram olgular tarafından desteklendiği sürece geçerlidir. ………………………: Yeni bilgiler daha önceki bilgiler üzerine inşa edilir. Bu durum bilimde devamlılığı ve gelişmeyi sağlar. ………………………: Hiçbir millet bilime kendi başına sahip çıkamaz. Bilim tarihi, 21. yüzyılda insanlığın kazandığı bilgi birikimini çeşitli din, dil, kültüre sahip milletlerin (Mısır, Çin, Hint, Yunan, Türk, Arap, İranlı, İtalyan, Fransız vb.) müşterek çabalarının bir ürünü olduğunu belirlemiştir. Ayrıca nerede, hangi kültüre, din ve inanca bağlı olursa olsun, bilimin gelişmesine uygun ortam hazırlayan her toplumun, bilime katkı yapabildiklerini göstermiştir. Bir Japon biyologun çalışmasını bir Amerikalı bilim adamı tamamlayabilir. Bilim, insanların en çok iş birliği yapabildikleri bir alandır. Bu sebeple bilim hiçbir milletin, hiçbir ırkın malı değildir. O, bütün insanlığın ortak ürünüdür. Yukarıda söz konusu edilenler, bir bakıma bilime katkı yapabilecek bir araştırıcının niteliklerini de belirlemiş olmaktadır. Bir bilim adamının objektif, ön yargısız, özgür düşünceli, yaratıcı olması gerekmektedir. Bilimsel çalışmayı başlatan, devam ettiren, onu daha ileriye götüren önemli güçler vardır. Bunlardan en önemlileri merak, hayret ve ihtiyaçlardır. 197 2. Bilimsel Yöntemin Özellikleri Bilimsel yöntem, gerçeği analiz eder ve parçalardan bütüne doğru senteze ulaşır. Bu yöntemin özelliği, yapılan zihin eylemlerinin aklın ilkelerine uygun yürütülmesidir. Eğer tabiata ilişkin, akla dayalı, tarafsız, güvenilir bir bilgi elde etmek istenirse bilimsel yöntem kullanılır. Bu yöntemin diğer bilgi edinme yöntemlerinden farkı, şüpheye yer vermesi ve eleştiriye açık olmasıdır. Eleştirel bakış kurallarına uygun olarak elde edilmiş sonuçlar üzerinde bile şu soruların sorulmasını önerir: “Bu elde edilmiş bilgiler gerçekten doğru mudur? Hangi şartlar altında doğrudur? Ne dereceye kadar doğrudur?” İşte bu bakış, bilimdeki yanlışların düzeltilmesine ve bilimin hep ilerleyen bir nitelik kazanmasını sağlar. Uygulayalım Aşağıda bilimsel yöntemin aşamaları karışık şekilde verilmiştir. Tablonun sağında bilimsel yöntem aşamaları sırasıyla açıklanmıştır. Hangi açıklamanın hangi aşamaya karşılık olduğunu bularak soldaki uygun kutuya yazınız. Bilimsel yöntemin aşamaları: Teoriler, Varsayımların kurulması, Yasalar, Problem, Gözlem, Deney. Bilimsel çalışma bir problemle, yani sebebini bilmediğimiz bir olayın insanın ilgisini çekmesiyle başlar. Problem görebilmek uzmanlık isteyen bir iştir. İnsanların gözleri önünde olan olayların dikkat çekmesi, bir problem olarak ortaya konulması için bazen binlerce yıl beklemek gerekmiştir. Problemin sebebi de bir olaydır. Şu hâlde bilimsel çalışmanın amacı, problem olarak adlandırdığımız olayı, yani sebebi bulmaktır. Gözlem yaparken, duyu organlarınıza çeşitli araçlar uygulayarak onların güçlerini artırmak gerekir (teleskop ve mikroskop gibi). Gözlem yaparken şartlar da belirlenmelidir. Suyun yüz derecede kaynadığını söylemek bir anlam taşımaz. Hangi şartlarda yüz derecede kaynadığını tespit etmiş olmak gerekir. Problemimizin nedeni olarak gözlemlediğimiz olayları sıralamak çalışmayı daha ileriye götürmez. Bunları bir fikir etrafında toplayarak varsayımlar kurulur. Varsayım (Hipotez) kurmak problemimizi çözeceğini düşündüğümüz, henüz denenmemiş olay veya olaylar grubunu önermektir. Bu aşamada çoğunlukla şartlar hazırlanır ve varsayımın problemi çözüp çözmediği, ayrıca şartlarda değişiklik yapılarak problemde bir değişikliğin meydana gelip gelmediği kontrol edilir. Varsayım, denemeleri başarıyla atlatırsa o zaman teori(kuram) adını alır. Ancak bir teorinin kabul edilmesi, onun terk edilemeyeceği anlamına gelmez. Eğer teori, yeni olgu bilgilerini açıklayamazsa o zaman düzeltilir veya terk edilir. Eğer varsayımın ögeleri arasındaki bağlantı matematiksel bir dille ifade edilebiliyorsa o zaman yasalara ulaşılmış olur (Newton'un Çekim Yasası gibi).Bununla beraber, yasalar da düzeltmeye (tashihe) uğrar. 198 E. BİLİM VE HAYAT Hazırlanalım Aşağıdaki görselleri ve metni inceleyerek soruları cevaplayınız. Bilginin Gücü ve Bilgelik “Bilim, ilerlemesini engelleyen ön yargıları zamanla yendiyse bunun başlıca nedeni bir güç kaynağı olmasıdır; özellikle savaş gücünü arttırmadaki etkinliği onu vazgeçilmez yapmıştır. Archimedes -Eski Yunanlılar içinde deneysel çalışan tek bilim adamı oydu- Siraküz'ün savunmasında son derece yararlı olmuştu. Leonardo da Vinci, tahkimat konusu üzerindeki bilgisi nedeniyle Milano Dükünün yanında iş bulmuştu. Galileo da aynı nedenle Toscany Büyük Dükünün desteğini kazanmıştı. Mermiler üzerindeki araştırmaları, topçuluğun daha etkili kılınmasını sağlayıcı nitelikte idi. Fransız Devrimi'nde, Fransız bilim adamları, ülkelerinin düşmanlara karşı savunulmasında yaşamsal rol oynadılar. Son dünya savaşında Japonları yenilgiye uğratan şey de Amerikalıların bilimsel üstünlüğünden başka bir şey değildi. İşte daha çok bu nedenlerle bilimsel araştırma metot ve tekniğine karşı, artık pek az muhalefet kalmıştır. Ama unutulmaması gereken şey şudur: Bilgelikle birleşmeyen kudret tehlikelidir ve çağımız için gerekli olan şey de bilgiden çok bilgeliktir. Bilgelikte birleştiğinde bilimin sağladığı kudret, tüm insanlığa büyük ölçüde refah ve mutluluk getirebilir; tek başına ise yalnız yıkıntıya yol açar.” (B. Russell, Bilim Felsefesi s. 255.) SORULAR l l l l “Bilimi, doğru bilgiye giden tek yol olarak görenler olduğu gibi bilimin olumsuz sonuçları olduğunu da ifade edenler olmuştur.” sözü sizce ne ifade etmektedir? Bilimsel bilginin ve onun ürünü olan teknolojinin, insan hayatındaki yeri hakkında neler düşünüyorsunuz? Bilgi toplumu olmak ile bilimsel bilgi arasında nasıl bir ilişki vardır? Bilimsel bilgi hangi bilgi türleri ile tamamlanırsa yaşam daha anlamlı olur? 199 Bilimin Değeri ve Bilimsel Bilginin Hayata Etkisi Uygulayalım 1. Aşağıdaki metni okuyunuz. Metindeki koyu yazılmış kelimeleri kullanarak bilimin sağladığı güç ve neden olabileceği olumsuzlukları dile getiren farklı bir deneme yazınız. Sınıf panosunda arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. Aşağıdaki metin kutularındaki bilim ile ilgili sözleri inceleyerek siz de bilimin değerini vurgulayacak bir slogan yazınız. Bilim ile evreni, toplumu, insanı kısaca bizimle ilgili veya ilgili olmayan her şeyi anlamaya ve bilmeye çalışırız. Bu tanımdan anlaşıldığı gibi bilimin birinci değeri, bizim düşünme etkinliğinde bulunmamızı sağlıyor. Bilen ve anlayan varlık olarak insan; bilim, felsefe ve sanat üretmeden duramaz. İnsan olmanın gereği bilgi üretir; çünkü bilgi edinme potansiyeli ile bu dünyaya gelmektedir. Bilim kendi başına saf kuramsal bilgi etkinliğidir. Bu bilgi ne iyi ne de kötüdür. Ne zaman bilimin saf bilgisi, pratiğe uygulanırsa ve hangi amaçla kullanırsa iyi veya kötü ortaya çıkar. Bilimin pratiğe uygulanmasına teknoloji denir. Teknoloji, bilimsel bilginin kullanımı sonucu üretilmiş araç ve gereçlerdir. Teknoloji, insanın yaşamını kolaylaştırmak için üretilir. İnsana sağlık ve yaşamın her alanında yardım eden teknoloji, insanın mutluluğunu ve ömrünü artırmak için yapıldığı sürece faydalıdır. Teknolojiyi faydalı ve zararlı olarak ikiye ayırabiliriz. Fayda ve zarar teknolojinin kendisinde değil, onu kullananın niyetinde ortaya çıkar. Bir bıçak doktorun elinde hayat kurtarırken bir katilin elinde hayat alır. O hâlde, iyilik ve kötülük, fayda ve zarar bilim ve teknolojinin bizatihi kendisinde değil, onu kullanan insana göre değişmektedir. Bilimin teknolojiye dönüşmesiyle oluşan ögeler, insanlığın daha ileri gitmesini sağlar. Bir ulus, elinde bulundurduğu ve ürettiği bilim ve teknoloji oranına göre, dünya devletleri arasında yer alır. Bugün Batı devletleri uygar ve gelişmiş olarak kabul ediliyorsa, bunun en önemli nedeni ürettikleri bilim ve teknolojidir. O hâlde, modernleşmenin, gelişmenin, ileri gitmenin ve saygın olmanın en önemli koşulu bilim ve bilimin uygulama alanı olan teknolojidir. Tüm bunlara karşın, bilimin özü gereği, bilim insanı tarafsız ve nesnel düşünmek ve davranmak zorundadır. Atom bombasını üreten bilim insanı, yaptığı çalışmayı insanları öldürmek için yapmamıştır. Onlar, atomun parçalanabileceğini ve parçalanınca da büyük bir enerji kitlesinin açığa çıkacağını göstermeyi amaçlamışlardır. Bilim, insanlara belli bir dünya görüşü oluşturma, dünyaya bilim açısından bakma ve anlama olanağı verebilir. Dünyaya bilimsel zihniyetle bakmak, Ya l n ı z b i l i m s e l ancak tarafsız ve nesnel olmaya bağlıdır. Bilimin tarafsızlığını ve nesnelliğini kendine bilgiye ve teknolojiye dünya görüşü yapan insanlar, dünyayı daha iyi yapabilirler. Uygarlığın ölçütü olan bilimsellik, insanlar arasında yerleşmesi sonucu, insanlar araştırmaya ve bilgiye daha çok değer vereceklerdir. dayanarak yaşayan bir kimse, teknolojik çarkın sadece bir dişlisi olmaya Diğer bilgi türleriyle desteklenen bilim ve teknolojinin değeri daha da mâhkum olur. artacaktır. Bilimsel bilginin dışında evreni felsefe, sanat ve dinle de anlayabiliriz. Bu bilgilerle ilişki içinde olan bir bilim, kendini daha da geliştirebilir. Böylece ortak sonuçların çıkacağı bir durum, çoğunluğun istediği ve arzuladığı şey olacaktır. Sizin sloganınız: 200 “Bilgi güçtür.” Francis Bacon VIII. ÜNİTE Ölçme ve Değerlendirme A. Aşağıdaki soruları cevaplandırınız. Ekonomi biliminin temel kavramları 1. Bilim felsefesinin konusu ve işlevi nedir? 2. Bilim ile felsefenin ortak nitelikleri nelerdir? 3. Paradigma kavramını açıklayarak örnek veriniz. 4. Bilimsel yöntemin amacı nedir? 5. Bilim ve teknoloji arasında nasıl bir ilişki vardır? 6. Bilimin insan yaşamındaki yeri ve önemi nedir? B.Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri kavramlardan uygun olanlarıyla tamamlayınız. 1. ………………., belli bilim insan topluluğunun kabul ettiği bir bakış açısı olarak, bilimsel kuramların ve yasaların uygulamasını gerçekleştiren yöntem veya bilimsel görüşlerdir. Yanlışlanabilir 2. Popper'a göre, bilimin ölçütü, önermelerin ……………………. olmasıdır. 3. Orta Çağ Hristiyan skolastik dünyasında ……………...bilimleri gelişmemiştir. 4. Bilimin belli başlı işlevleri; doğa olaylarını , toplumsal yaşamla ilgili olguları betimlemek, açıklamak, kontrol altına almak ve meydana gelecek olaylar hakkında ………………...de Doğa Yasa Doğrulanabilir Paradigma bulunmaktır. 5. Eğer varsayımın öğeleri arasındaki bağlantı matematikle ifade edilebiliyorsa o zaman, Öngörü ………………lara ulaşılmış olur. Ekonomi biliminin temel kavramları C. Aşağıdaki ifadelerin sonundaki boşluğa doğru ise “D”, yanlış ise “Y” harfi yazınız. 1. Newton, modern bilimin kurucuları arasında yer alır. ( ) 2. İlk Çağda matematik ve astronomi Mısır ve Mezopotamya'da çok geri idi. ( ) 3. İslam bilginlerinin eserleri İspanya ve Sicilya yoluyla Batı'ya geçti. ( ) 4. Varsayım, denemeleri başarıyla atlatırsa o zaman yasa adını alır. ( ) 5. Teknoloji, bilimsel bilginin kullanımı sonucu üretilmiş araç ve gereçlerdir. ( ) Ekonomi biliminin temel kavramları Ç. Aşağıdaki soruların doğru seçeneğini işaretleyiniz. 1.Aşağıdaki özelliklerden hangisi bilimin niteliği değildir? A) Akla dayalıdır. B) Genelleştirilmiş bir bilgidir. C) Sonuçları kesindir. D) Subjektiftir. E) Evrenseldir. 201 2. Bilim, üzerinde herkesin birleşebileceği yargıları konu alan bir faaliyettir. Bu tanımda bilimsel bilginin hangi özelliği vurgulanmaktadır? A) Objektif olmasının B) Kişisel olmasının C) İlerlemesinin D) Evrensel olmasının E) Akla dayalı olmasının 3. Kuhn'a göre bilimin tarihsel ve toplumsal bir boyutu vardır. Bu nedenle bilimin ne olduğunu anlayabilmek için bilim adamları topluluğunun yaşadıkları dönemi, dönemin olaylarını, özelliklerini, inançlarını bilmek gereklidir. Kuhn'un bu görüşlerine dayanarak aşağıdaki bilgilerden hangisine ulaşılabilir? A) Bilim adamları nesnel olmalıdır. B) Bilim adamları, önceki bilimsel çalışmalardan yararlanmalıdır. C) Bilimin yanlışları dış dünyanın yapısından kaynaklanır. D) Bilim adamları içinde yaşadıkları çağın koşullarından etkilenirler. E) Çağına göre ileri toplumlar, bilimin gelişmesine katkıda bulunurlar. 4. T. Khun'a göre bilim kesintisiz birikimli bir süreç değil tam tersine sürekli kesintilere uğrayan kopmalar ve geri dönüşler yaşayan bir süreçtir. Bu nedenle de sürekli sıçramalar ve atılımlar şeklinde ilerlediği için eski ve yeni bir bağ kurulamamaktadır. Paragrafa göre Kuhn aşağıdakilerden hangisine karşı çıkmaktadır? A) Bilim adamlarının sosyal yapıdan etkilendiği B) Geçmişten geleceğe bilimin düzgün bir doğru şeklinde ilerlediği C) Bilim çalışmalarının insanlığa fayda getirdiği D) Bilimsel çalışmalarda kopmalar olduğu E) Bilimi paradigmaların yönlendirdiği 5. Bugün sahip olduğumuz astronominin açıklamalarına ve bilgilerine dayanarak, ilerde meydana gelecek bütün güneş ve ay tutulmalarını güç ve tarihi ile kesin olarak kestirebiliriz. Paragrafta bilimin hangi özelliği üzerinde durulmaktadır? A) Öndeyi (Öngörü) imkânı sağlaması B) Nesnel olması C) Dinamik olması D) Determinist olması E) Birikimli olarak ilerlemesi Ekonomi biliminin temel kavramları D. Aşağıda verilen kavramları tanımlarıyla eşleştiriniz. o Tümevarım o Paradigma o Öngörü o Newton o Doğrulama o Deney o Kopernik 1. Mekanik ve determinist dünya görüşüne sahip bilim adamı. 2. Varsayımın problemi çözüp çözmediğinin anlaşıldığı bilimsel yöntem aşaması. 3. Belli bilim insan topluluğunun kabul ettiği bir bakış açısı olarak, bilimsel kuramların ve yasaların uygulamasını gerçekleştiren yöntem veya bilimsel görüşler. 4. Özelden genele, belli sayıda olgulardan onların tümünü içine alan bir genellemeye giden akıl yürütme biçimi. 5. İlk defa Güneş merkezli Dünya anlayışını getiren bilim adamı. 6. Bilinen ya da gözlenen durumlardan yola çıkarak bilinmeyen ya da gözlenmeyen durumlar hakkında bilimsel tahminde bulunma. 7. Bir varsayımın doğruluğunu göstermek için yapılan işlemlerin tümü. 202 Ekonomi biliminin temel kavramları E. Edindiğiniz bilgiler doğrultusunda aşağıda verilen sorulara göre bulmacayı cevaplayınız. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 YUKARIDAN AŞAĞIYA SOLDAN SAĞA 1. Varsayımın problemi çözüp çözmediğinin anlaşıldığı bilimsel yöntem aşaması. 2. Bilinen ya da gözlenen durumlardan yola çıkarak bilinmeyen ya da gözlenmeyen durumlar hakkında bilimsel tahminde bulunmak. 3. Max Planck'ın kuramı. 4. İlk defa Güneş merkezli dünya anlayışını getiren bilim adamı. 7. Belli bilim insan topluluğunun kabul ettiği bir bakış açısı olarak, bilimsel kuramların ve yasaların uygulamasını gerçekleştiren yöntem veya bilimsel görüşlerdir. 10. Nesnel anlamına gelen sözcük. 5. Mekanik ve determinist dünya görüşüne sahip bilim adamı. 6. Cabir İbni Hayyan'ın kurduğu doğa bilimi. 8. 60 tabanlı sayı sistemini geliştiren uygarlık. 9. Bir varsayımın doğruluğunu göstermek için yapılan işlemlerin tümü. 11. Bilimin pratiğe uygulanmasına ne ad verilir? 12. Doğrudan ya da dolaylı olarak gözlenebilen şeye denir. 13. Teori teriminin eş anlamlısı olan sözcük. 14. Özelden genele, belli sayıda olgulardan onların tümünü içine alan bir genellemeye giden akıl yürütme biçimi. 203 SÖZLÜK A a posteriori : Deneyimin eseri veya sonucu olan, deneyime dayanan anlamına gelen Latince terim. a priori : Deneyimden bağımsız, tecrübeye dayanmayan anlamına gelen Latince terim. açık toplum : Toplumun yaygın katılımına açık, toplumsal talepleri göz önünde bulunduran, topluma hesap veren, politikalarını herkesin görebileceği şeffaflıkta formüle eden, hukukun üstünlüğü altında kalan, serbest piyasa ekonomisine dayanan, temel hak ve hürriyetleri esas alan bir yönetim yapısı ve anlayışı diye tanımlanan toplum türü. anarşizm : Devlet ya da hükümeti olmayan bir toplumun hem mümkün ve hem de arzu edilebilir olduğunu savunan a politik görüş. aşkın (transendental) : Genel olarak, en yüksek, en üstün, en yüce olan, en yüksek niteliklere sahip bulunan varlık; deneyimde verilenin ötesinde olan, deneyi aşan gerçeklik; normal, gündelik tecrübenin kavrayışını aşan, bilimsel açıklama düzeyinin daima ötesinde kalan varlık alanı için kullanılan sıfat. ateizm : Tanrı'nın ya da tanrıların var olmadığı inancına dayanan felsefe akımı. Evreni yarattığı, evrenin yasalarını koyduğu, evrene bir şekilde müdahale ettiği kabul edilen doğaüstü bir varlık türüne veya yaratıcıya inanmama. B beğeni : Sanat eserlerini, insan elinden çıkma ürünleri, birtakım kurallara dayanmadan salt duyum ve deneyim yoluyla yargılama yetisi, sanat eserlerindeki iyi ve güzel yönlerle eksiklik ya da kusurları ayırt edebilme yeteneği; güzelliğin insanda yarattığı öznel duygu. D dedüksiyon(tümdengelim) : Genelden özeli, tümelden tikeli çıkaran mantıksal işlem. değer : İnsanın insanla ve doğa ile olan ilişkisinden doğan birtakım belirlemeler bütünü. Ahlaki bakımdan bir niteliğe, bir davranış tarzına verilen önem. deizm :Yaradancılık. Tanrı'nın varlığını reddeden ateizmin tersine, bir Tanrı'nın varoluşunu öne süren, fakat dini ortodoksiyi tanımlayan teizmden önemli ölçüde farklılık gösteren, söz gelimi mucizeleri ve vahyi reddeden, akılcı Tanrı anlayışı. diyalektik materyalizm : Marksist felsefeye, Marksizmin özellikle de varlık, bilgi ve yöntem kuramıyla ilgili boyutuna, Marksizmin eski Doğu Bloku'ndaki savunucu veya temsilcileri tarafından verilen ad; gerçekten var olanın hareketi diyalektik olan madde olduğu görüşü. doğrulanabilirlik ilkesi :Doğruluğu olgusal olarak test edilebilen, doğruluğuna deneysel olarak karar verilebilen önermelerin anlamlı olduğunu savunan ilke. doğuştancılık(inneizm) :Genel olarak, belirli insani özelliklerin sonradan kazanılmış olmayıp, doğuştan getirildiğini öne süren anlayış. Daha özel olarak da epistemolojide, bilgimizin en azından bir bölümünün ya da bilgi için temel oluşturan kavram, ilke ve fikirlerin doğuştan olduğunu savunan öğreti. 204 SÖZLÜK duyumculuk(sensualizm) : Genel olarak, tüm bilgilerimizin duyumlardan türediğini; bütün zihin hallerinin, tüm bilinç içeriklerinin çağrışım yoluyla duyumdan türediğini savunan öğretidir. dualizm(ikicilik) :Herhangi bir alanda birbirinden bağımsız, birbirine indirgenemez iki töz (madde ve ruh gibi) kabul etme görüşü. E egemenlik :Hukuk ve siyaset felsefesinde, bir kişi ya da kurumun, kendi alanında başka bütün kişi ya da kurumlar üzerinde nihai otorite sahibi olmasını mümkün kılan özellik; devletin karar alma sürecinde ve düzeni sağlamada, tek yönetici ya da otorite olması durumu. egoizm :Benci ahlak anlayışı. F fenomen : En genel anlamı içinde, bizi çevreleyen dünyada duyular aracılığıyla algıladığımız herhangi bir nesne; algının nesnesi, algılanan şey, gözlemlenebilir olan olay ya da olgu. G gerçeklik : En genel anlamı içinde, dış dünyada nesnel bir varoluşa sahip olan varlık, var olanların tümü, var olan şeylerin bütünü; bilinçten, bilen insan zihninden bağımsız olarak var olan her şey. görecilik (rölativizm) : Kişiden kişiye değişmeyen nesnel bir hakikat herkes için geçerli olan mutlak doğrular bulunmadığını, hakikatin ya da doğruların bireylere, çağlara ve toplumlara göreli olduğunu savunan anlayış. H hazcılık (hedonizm) : Yaşamda gerçekten ve bizzat kendisi için istenen tek şeyin, ahlak alanındaki en yüksek değer, nihai ve en yüksek iyinin haz olduğunu savunan öğreti. İ içkin (immanent) inanç : Aşkın olana, dışarıda ya da ötede olmaya karşıt olarak, içte ya da içeride olan; bir varlığın yapısında bulunan; bir dış etkenden değil de, bu varlığın kendi doğasından kaynaklanan; geçici olanın tersine, bir şeyde gerçekten, fiilen var olan için kullanılan sıfat. Genel olarak, bir şeyin ya da kimsenin varlığına, bir iddianın doğruluğuna inanma, biri için güven besleme durumu. K kavram : Bir şeyin, bir nesnenin zihindeki ve zihne ait tasarımı; soyut düşünme faaliyetinde kullanılan ve belli bir somutluk ya da soyutluk derecesi sergileyen bir düşünce, fikir ya da ide. materyalizm :Yalnızca maddenin gerçek olduğunu, madde ve maddenin değişimleri dışında hiçbir şeyin var olmadığını öne süren görüş. 205 SÖZLÜK mekanizm : Doğal, biyolojik ve psikolojik tüm fenomenlerin, son çözümlemede fiziki fenomenlerden başka hiçbir şey olmadığını ve bütün fenomenlerin yalnızca maddi değişmeler ya da hareket halindeki madde aracılığıyla açıklanabileceğini savunan ve canlı doğayla cansız doğa arasında hiçbir ayırım gözetmeyen görüş meşruiyet : Siyaset biliminde, politik bir sisteme, devlete veya hükümete itaat edilip edilmemek, bir teoriyi benimseyip benimsememek gerektiğini belirleyen durum; bir iktidar sahibinin veya kural sisteminin haklı olması, siyasi iktidarın halkın rızasına ve onayına dayandırılması durumu. monarşi : En yüksek güç ya da iktidarın tek bir kişide toplandığı yönetim tarzı, devlet modeli. monizm : Birbirine indirgenemeyen iki ayrı töz ya da gerçekliğin varlığını öne süren dualizme ve bir şeyler çokluğunun varoluşunu kabul eden plüralist felsefeye karşıt olarak, bir yandan çokluğun varoluşunu, diğer yandan da, dualizmin ruhbeden, özne-nesne, madde-güç benzeri ayırımlarını reddeden anlayış. Tek bir tözün var olduğu görüşü. N nedensellik : Zaman dizisi içinde, biri olmadan diğerinin de ortaya çıkamayacağı iki olay, fenomen, ya da süreç arasındaki zorunlu ilişki. nesnellik :Olaylara kişisel öğe ve etmenlerden etkilenmeden, öznel eğilimlerden bağımsız olarak ve önyargıların olumsuz etkisini işe karıştırmadan yaklaşma durumu. O otorite : Siyaset felsefesi ve sosyolojide, güç/iktidarın meşru kullanımını belirleyen bir kavram olarak, toplumsal bir sistem içinde ortaya çıkan kurumsallaşmış ve meşru güç; bu türden bir güce sahip olan birey; politik kurumları yöneten kuralları koyma, uygulama ve kuvvetlendirme meşru kapasitesi. Ö özgürlük : Genel olarak, kişinin kendi kendisini belirlemesi; bireyin kendisini, dış baskı, etki ya da zorlamalardan bağımsız olarak, kendi arzu edilir ideallerine, motiflerine ve isteklerine göre yönlendirmesi. P panteizm paradigma : Tanrı'nın dünyaya aşkın değil de, içkin olduğunu öne süren Tanrı anlayışı ya da görüşü. Genel olarak, ideal bir durum ya da örnek, bir şeye bakış tarzı; yargılama ölçütü sağlayan her türlü ideal tip ya da model. T tek tanrıcılık :Yalnızca tek bir Tanrı'nın var olduğunu ya da Tanrı'nın bir olduğunu öne süren ve bundan dolayı, çoktanrıcılığa ve bir dizi ilahi varlığa duyulan inanca karşı olan Tanrı anlayışı. teokrasi : Tanrı'nın tek yönetici, mutlak bir kudret sahibi biricik varlık olduğu, iktidarın Tanrı'dan geldiği ve bu iktidar ya da gücün, yalnızca Tanrı'nın yeryüzündeki elçisi tarafından kullanıldığı inancına dayanan siyasi toplum düzeni. 206 SÖZLÜK toplum sözleşmesi :Toplumu meydana getiren bireylerin yükümlülükleri ve haklarının kökenlerini açıklayan sözleşme. töz :Değişmelere temel olan, kendisinde değişmelerin gerçekleştiği dayanak, kalıcı gerçeklik. Y yararcılık : Genel İktisadi bir öğreti, bir siyaset felsefesi ve toplum teorisi olarak iyinin mutluluk ya da hazza ve dolayısıyla da doğruya eşit olduğu görüşü. Z zorunlu varlık :Kaynağı, nedeni bakımından, başka şeyler karşısında nedensel ve mutlak bir bağımsızlığı bulunan, özü varoluşunu içeren, var olmayışı düşünülemeyen varlık. 207 KAYNAKÇA Akarsu, Bedia, Felsefe Terimler Sözlüğü, Savaş Yayınları, Ankara, 1984. Akarsu, Bedia, Immanuel Kant'ın Ahlak Felsefesi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1999. Arslan, Ahmet, Felsefeye Giriş, Vadi Yayınları, Ankara,1994. Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi, Selçuk Yayınları, İstanbul, 1992. Aydınlı, H. İbrahim, Veysel Ayhan, Egemenlik Kavramının Tarihsel Gelişimi Perspektifinden İktidarın Sınırlandırılması Tartışması, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, sayfa,67, 78, 79, 80, Sivas, 2004. Bayraktar Mehmet, İslam Felsefesine Giriş, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003 Bergson, Henri, Ahlak ile Dinin İki Kaynağı, Çev. Mehmet Karasan, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1986. Billington, Ray, Felsefeyi Yaşamak, Çev. Abdullah Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1997. Bingöl, Abdülkuddüs, Dil, Anlam ve Felsefe, Felsefe Dünyası, Sayı 1, Sayfa. 22, 23, 24, 25, 26, 1991, Ankara. Bochenski, J. M, Felsefece Düşünmenin Yolları, Çev. Kurtuluş Dinçer, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2005. Bolay, Süleyman Hayri, Felsefeye Giriş, Akçağ Yayınları,Ankara, 2004. Bozkurt, Nejat, Bilimler Tarihi ve Felsefesi, Morpa Kültür Yayınları, İstanbul, 2003. Bozkurt, Nejat, Eleştiri veAydınlanma, Say Yayıncılık, İstanbul, 1994. Bryan, Magee, Felsefenin Öyküsü, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2000. Cevizci, Ahmet, Felsefe, Sentez Yayıncılık, İstanbul, 2007. Cevizci,Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayınları, İstanbul, 1999. Cevizci, Ahmet, Felsefe Tarihi, Say Yayınları, İstanbul, 2000. Cevizci,Ahmet, İlk Çağ Felsefe Tarihi,Asa Kitabevi, Bursa, 2001. Cevizci,Ahmet, Onyedinci Yüzyıl Felsefesi Tarihi,Asa Kitabevi, Bursa, 1998. Cihan, A. Kamil, İbni Sina ve Gazali'de Bilgi Problemi, İnsan Yayınları, İstanbul,1998. Cihan, A. Kamil, İbni Sina ve Estetik, Beyaz Kule Yayınevi, Ankara, 2009. Croce, Benedetto, Estetik, Çev. İsmail Tunalı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1983. Çüçen, A. Kadir, Bilgi Felsefesi, Asa Kitabevi, Bursa, 2001. Çüçen, A. Kadir, Felsefeye Giriş, Asa Yayınları, Bursa, 2003. Daver, Bülent, Siyaset Bilimine Giriş, Siyasal Kitabevi, Ankara,1993. Demir, Ömer, Bilim Felsefesi, Ağaç Yayıncılık, İstanbul, 1992. Dinçer, Kurtuluş, Kısaca Felsefe, Pharmakon Yayıncılık, Ankara, 2010. Fahri, Macit, İslam Felsefesi Tarihi, Çev. Kasım Turhan, İklim Yayınları, İstanbul, 1992. Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1990. Güçlü, Abdulbaki ve Diğerleri, Felsefe Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 2003. Gündoğan, Ali Osman, Felsefeye Giriş, Dem Yayınları, İstanbul, 2010. Gürkan, Ülker, Hukuk Sosyolojisine Giriş, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları,Ankara,1989. Gürsoy, Kenan, Bir Felsefe Geleneğimiz Var mı?, Etkileşim Yayınları, İstanbul, 2006. Gürsoy, Kenan, Ekzistans ve Felsefe, Akçağ Yayınları, Ankara, 1986. Heimsoth, Heinz, Immanuel Kant'ın Felsefesi, Çev. Takiyettin Mengüşoğlu, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1986. Hünler, Solmaz Zelyut, Spinoza, Paradigma Yayıncılık ,İstanbul, 2003. Jaspers, Karl, Felsefeye Giriş, Çev. MehmetAkalın, Dergah Yayınları, İstanbul, 1981. Kabaklı,Ahmet, Yunus Emre, Türk Edebiyatı Vakfı, İstanbul,1983. 208 KAYNAKÇA Kant, Immanuel, Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi, Çev. İoanna Kuçuradi, Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 2009. Kant, Immanuel, Pratik Usun Eleştirisi, Çev. İsmet Zeki Eyüpoğlu, Say Yayınları, İstanbul, 1994. Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 2010. Kaya Mahmut, Felsefe Metinleri, Klasik Yayınları, İstanbul, 2003. Kuçuradi, İoanna, Sanata Felsefeyle Bakmak, Türkiye Felsefe Kurumu,Ankara, 2009. Kuçuradi, İoanna, Uludağ Konuşmaları, Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1988. Kuçuradi , İoanna, Yüzyılımızda İnsan Felsefesi,Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları. Türkiye Felsefe Kurumu, Ankara, 1997. Köprülü, M.Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003. Leibniz, Metafizik Üzerine Konuşma, Çev. Nusret Hızır, MEB Yayınları, İstanbul, 1949 Lukas, George, Estetik, Çev. Ahmet Cemal, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1992. Mengüşoğlu, Takiyettin, Değişmez Değerler Değişen Davranışlar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1965. Mucuk, İsmet, Modern İşletmecilik, Türkmen Kitabevi, İstanbul,2008. Nietzsche, Friderich, Ahlakın Soykütüğü Üstüne, Çev.Ahmet İnam,Ara Yayıncılık, İstanbul,1990. Nietzsche F. Böyle Buyurdu Zerdüşt, Çev.A. Turan Oflazoğlu, Cem Yayınevi, İstanbul, 1991. Nietzsche, Friderich, Deccal, Çev. OruçAruoba, Hil Yayın, İstanbul 1995. Nietzsche, Friderich, İyinin ve Kötünün Ötesinde, Çev.Ahmet İnam,Ara Yayıncılık, İstanbul,1990. Olguner, Fahrettin, Farabi, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1999. Önal, İnci, Bilgi ve Bilgi Gereksinimleri, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 10, Sayı 1, Sayfa 331, 340, 341, 342, 343, Ankara, 1993. Öner, Necati, Felsefe Yolunda Düşünceler, Akçağ Yayınları, Ankara, 1999. Özgen, Mehmet Kasım, Farabi’de Mutluluk ve Ahlak İlişkisi, İnsan yayınları, İstanbul,1997. Özlem, Doğan, Etik -Ahlak Felsefesi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 2004. Özlem, Doğan, Günümüzde Felsefe Disiplinleri, Ara Yayıncılık, İstanbul, 1990. Platon, Devlet, Çev. Sabahattin Eyüpoğlu, M.Ali Cimcoz, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul,2004. Sartre J.Paul, Varoluşçuluk, Çev.Asım Bezirci, Say Yayınları, İstanbul, 1997. Ströker, Elisabeth, Bilim Kuramına Giriş, Çev. Doğan Özlem,Ara Yayıncılık, İstanbul 1990. Tatçı, Mustafa, Yunus Edebiyatı Divanı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul,1997. Timuçin, Afşar, Felsefe Sözlüğü, İnsancıl Yayınları, İstanbul, 1998. Thılly, Frank, Felsefe Tarihi, Çev. İbrahim Şener, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1995. Tok, Gökhan, Asya'da Rönesans, Bilim ve Teknik Dergisi, Sayı 407, Sayfa 95, Ankara, 2001, Toku, Neşet, Siyaset Felsefesine Giriş, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2005. Tunalı, İsmail, Estetik, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1989. Tunalı, İsmail, Felsefeye Giriş, Altın Yayınları, İstanbul,2009. Turani,Adnan, Çağdaş Sanat Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2008. Utku Ali, Ludwig Wittgenstein, Doğubatı Yayınları, Ankara, 2009. Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, Çev. H. Vehbi Eralp, Devlet Basımevi, İstanbul, 1938. Weber, Max, Sosyoloji Yazıları, Çev. Taha Parla, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul,1987. Worlander, Karl, Felsefe Tarihi, İz Yayınları, İstanbul, 2004. 209 KAYNAKÇA Yaran, C. Sadık, Ahlak ve Etik, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2010. Yıldırım, Cemal, Bilim Felsefesi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1998. http://www.egitim. aku.edu.tr/sanatfelsefesi.pdf, 08.02.2010 210 CEVAP ANAHTARI C. 1. D, 2. D, 3. D, 4. D, 5. D, 6. Y, 7. Y Ç. 1. E, 2. C, 3. D, 4. B, 5. E D. 1. METAFİZİK, 2. FENOMENOLOJİ, 3. MONİZM, 4. NİHİLİZM, 5. ONTOLOJİ, 6. DETERMİNİZM, 7.DÜALİZM, 8.PLÜRALİZM, 9. REALİZM, 10.MATERYALİZM, 11. İDEA. E. BULMACA YUKARIDAN AŞAĞIYA: 1. PLÜRALİZM, 2. GERÇEK VARLIK, 3. MONİZM, 5. DETERMİNİZM, 8. ARKHE, 11. ONTOLOJİ, 12. İDEALİZM, 13. DİNAMİK, 18. TÖZ. I. ÜNİTE FELSEFEYLE TANIŞMA B. 1. VARLIK, BİLGİ, DEĞER, 2. REFLEKSİF, 3. EVRENSEL, 4. DİL, 5.HİKMET C. 1. D, 2. Y, 3. D, 4.D, 5.Y Ç. 1. B, 2. E, 3. B, 4. A, 5. E D. 1. ÖZNEL, 2. TUTARLILIK, 3. EVRENSEL, 4. REFLEKSİF, 5.BİLGELİK/HİKMET, 6. FİLOZOF, 7. FELSEFE E. BULMACA YUKARIDAN AŞAĞIYA 1. PLATON, 2. DİL, 4. FELSEFİDÜŞÜNCE, 6. PYTHAGORAS, 8. ARİSTOTELES, 9. FİLOZOF, 10. ARKHE, 11. BİLGELİK SOLDAN SAĞA: 4. METAFİZİK, 6. DÜALİZM, 7. İDEA, 9. REALİZM, 10. İDEAL VARLIK, 14. FENOMEN 15. NİHİLİZM, 16. STATİK, 17. DİYALEKTİK, 19. RASYONALİZM, 20. MATERYALİZM. SOLDAN SAĞA 3. TABİATFİLOZOFLARI, 5. TUTARLILIK, 7. THALES, 12. AKSİYOLOJİ, 13. KARLJASPERS, 14. DEMOKRİTOS, 15. ÖZNEL, 16. REFLEKSİF, 17. FELSEFE II. ÜNİTE BİLGİ FELSEFESİ 4. ÜNİTE AHLAK FELSEFESİ B. 1. SUJE, 2. SANAT BİLGİSİ, 3. GERÇEKLİK, 4. RUH SUKUNETİ, 5. EMPİRİZM C. 1. D, 2. Y, 3. D, 4. Y, 5. D, 6. D, 7. D Ç. 1.D, 2.B, 3.E, 4.A, 5.D D. 7.EMPİRİZM, 1.SEPTİSİZM, 11.DOGMATİZM, 9.FENOMENOLOJİ, 6.TEKNİK, 10. RASYONALİZM, 8.TEMELLENDİRME, 3.A POSTERİORİ, 12.KRİTİSİZM, 5.OBJE, 4.ENTÜİSYONİZM, 2.TUTARLILIK F. BULMACA YUKARIDAN AŞAĞIYA: 7.GÜNDELİK BİLGİ, 9. SOFİSTLER, 10. BİLGİAKTLARI, 12. LOCKE, 13. POZİTİVİZM, 15. APAÇIKLIK, 16. APRİORİ, 17. RASYONALİZM, 18. DİYALEKTİK, 19. PRAGMATİZM, 20. ENTÜİSYONİZM B. 1. ÖZGÜRLÜK, 2. YARGI, 3. BİLGELİK, CESARET, ÖLÇÜLÜLÜK, 4. RÖLATİVİZM, 5. UYGULAMALI ETİK. C. 1. Y, 2. D, 3. Y, 4. Y, 5. D Ç. 1. C, 2. D, 3. B, 4. E, 5. E D. AÇIK AHLAK. 1, PANTEİZM. 2, CESARET. 3, OTODETERMİNİST GÖRÜŞ. 4,KATEGORİK BUYRUK. 5, ANARŞİZM. 6, ERDEM.7 E. BULMACA YUKARDAN AŞAĞI: 2. AHLAKİ KARAR, 3. HEDONİZM, 4.ÖDEV, 5. AHLAK, 8. İYİ, 9. SORUMLULUK, 13. VİCDAN SAĞDAN SOLA: 1. FAYDACILIK, 6.AHLAKİ EYLEM, 7.AHLAK FELSEFESİ, 10. KÖTÜ, 11. ÖZGÜRLÜK, 12. YARGI, 14. ERDEM, 15. AHLAK YASASI. SOLDAN SAĞA: 1. KRİTİSİZM, 2.MAİOTİK, 3.SUBJEKTİF, 4. FORMELBİLİMLER, 5.BİLGİ, 6. ENSTRÜMANTALİZM, 8. DOĞRULUK, 11. SEPTİSİZM, 14. İRONİ III. ÜNİTE VARLIK FELSEFESİ B. 1. GORGİAS, 2. REALİZM, 3. HERAKLEİTOS, WHİTEHEAD, 4. MATERYALİZM 211 CEVAP ANAHTARI C. 1.Y 2.D 3.Y 4.D Ç. 1.C 2.C 3.B 4.D 5.E D. ALDOUS HUXLEY.5 FARABİ.4 PLATON.1 THOMAS MORE.2 EORGEORWELL.3 V. ÜNİTE SANAT FELSEFESİ B. 1. BAUMGARTEN, 2. SANAT FELSEFESİ, ESTETİK, 3. YÜCE, 4. BENEDETTO CROCE, 5. İDEA C. 1.Y, 2.D, 3.D, 4.D, 5.Y Ç. 1.E, 2.E, 3.A, 4.D, 5.D D. 1.TİYATRO, 2.ESTETİK, 3.TAKLİT, 4.YÜCE, 5. MÜZİK, 6. ZANAAT, 7. SANAT ESERİ E. BULMACA YUKARDAN AŞAĞI: 1.MONARŞİ 2.SİYASET 3.PLATON 5.İNSANHAKLARI 6.REJİM 8.LİBERALİZM 13.HUKUK 17.DESPOTİZM 19.MEŞRUİYET 21.DEVLET SOLDAN SAĞA: 4.DEMOKRASİ 7.EGEMENLİK 9.HAK 10.SOSYALİZM 11.BİREY 12.NİHİLİZM 14.BÜROKRASİ 15.YASA 16.İKTİDAR 18.TOPLUM 20.ADALET 22.YÖNETİM 23.SİVİLTOPLUM 24.LAİKLİK 25.ARİSTOTELES BULMACA: YUKARIDAN AŞAĞIYA: 1.NATURALİZM, 3.AŞIK VEYSEL, 4.ROMANTİZM, 7.ÖZNELLİK, 8.GÜZELLİK, 9.SANAT FELSEFESİ, 11.PRAGMATİZM, 12.SCHİLLER, 13.HOŞ, 17.TAKLİT, 18.SANAT, 19.YÜCE, 21.SİNEMA SOLDAN SAĞA: 2.TİYATRO, 5.ESTETİK, 6.MÜZİK, 10.ÖZGÜNLÜK, 14.BENEDETTO CROCE, 15.KANT, 16.BAUMGARTEN, 20.ARİSTOTELES, 22.ZANAAT, 23.SANATESERİ, 24.HEGEL, 25.ŞİİR, 26.MİMARSİNAN VII. ÜNİTE BİLİM FELSEFESİ B 1.PARADİGMA 2.YANLIŞLANABİLİR 3.DOĞA 4.ÖNGÖRÜ 5.YASA C. 1. D 2.Y 3.D 4.Y 5.D Ç. 1.D 2.D 3.D 4.B 5.A DENEY.2 PARADİGMA.3 D. NEWTON.1 TÜMEVARIM.4 KOPERNİK.5 ÖNGÖRÜ.6 DOĞRULAMA.7 E. BULMACA SOLDAN SAĞA: 5.NEWTON 6.KİMYA 8.SÜMER 9.DOĞRULAMA 11.TEKNOLOJİ 12.OLGU 13.KURAM 14.TÜMEVARIM YUKARIDAN AŞAĞIYA: 1. DENEY 2.ÖNGÖRÜ 3.KUANTUM 4.KOPERNİK 7.PARADİGMA 10.OBJEKTİF VI. ÜNİTE DİN FELSEFESİ B. 1.DİN, 2.DİN FELSEFESİ, 3.PEYGAMBER, 4.DEİZM, 5.POLİTEİZM C. 1.Y, 2.D, 3.Y, 4.D, 5.D Ç. 1.C, 2.B, 3.B, 4.B, 5.A D. VAHİY.7, DEİZM.6, PEYGAMBER.4, TEİZM.5, TANRI.1, PANTEİZM.2, DİN.3 E. BULMACA YUKARDAN AŞAĞI: 1.POLİTEİZM, 2.DİNİTECRÜBE, 5.TANRI, 7.PEYGAMBER, 9.DİN, 12.TEOLOJİ, 13.ATEİZM, 14.DEİZM, 16.İMAN, 17.İBADET SOLDAN SAĞA: 3.MONOTEİZM, 4.AGNOSTİSİZM, 6.KUTSAL, 8.TEVHİD, 10.TEİZM, 11.PANTEİZM, 15.DİNFELSEFESİ, 18.YÜCE, 19.VAHİY, 20.FITRAT VII. SİYASET FELSEFESİ B. 1.OLMASI GEREKEN, VAR OLANI 2.KORUNMA İHTİYACI, ORTAK İRADE 3.DÜZEN, KARMAŞA 4.EŞİTLİK, ADALET 212
