ilk türk islam devletleri ve medeniyeti

TOKi
ANADOLU LİSESİ
İLK TÜRK İSLAM
DEVLETLERİ
VE
MEDENİYETİ
HAZIRLAYAN
HÜSEYİN GÜNDÜZ
İLK TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ
TÜRKLERİN İSLAMİYETİ KABULÜ
 Türkler ile Müslümanlar arasındaki ilk ilişkiler Hz. Ömer döneminde İran'ın fethedilmesiyle sınır komşusu olarak
başlamıştır.
 Hz. Osman döneminde ilk savaşlar Kafkasya hâkimiyeti için Hazarlarla yapılmıştır.
 Emeviler döneminde ilk defa Velid daha sonra da Abdülmelik dönemlerinde Orta Asya hâkimiyeti için Türgişlerle
şiddetli savaşlar yaşanmıştır.
 Emeviler döneminde uygulanan aşırı milliyetçi politika Türklerin kitleler halinde müslüman olmasını engellemiştir.
 Abbasilerin izlediği ümmetçi anlayış bu dönemde Türkler ile Müslümanlar arasında olumlu ilişkiler kurulmasına ve
İslamiyet’in Türkler arasında yayılmasında etkili olmuştur.
TALAS SAVAŞI (751)
 Taraflar: Çinliler ---------- Abbasiler




SEBEPLERİ
Çinliler ve Abbasilerin İpek yoluna hâkim olmak
istemeleri
II. Kutluk Devletinin yıkılıp yerine kurulan Uygurların
Orta Asya’ya tam olarak hâkim olamaması
Abbasilerin bölgeye İslamiyet’i yayma düşüncesi.
Batı Türkistan’daki Türklerin Abbasilerin, Horasan
Valisi Ebu Müslim’den yardım istemesi.
Çin ile Abbasiler arasında 751 yılında Talas Nehri kenarında yapılan savaşı, Karlukların da yardımıyla Abbasiler kazandı.






SONUÇLARI
Abbasilerle Çinliler arasındaki ilk ve tek savaştır.
Çin’in batıya doğru ilerlemesi durmuş, Çin’de başlayan iç
karışıklıkları değerlendiren Moyen-Çur önderliğindeki Uygurlar bölgeye hâkim oldular.
Bu savaştan sonra Müslüman Araplarla başlayan dostluk
ilişkilerinin de etkisi ile Türkler kitleler halinde müslüman oldular.
Pusula, barut, mürekkep, kâğıt ve matbaa Çin dışına çıkmıştır.(Kültürel Sonuç)
Orta Asya’nın Çinlileşmesi engellendi.
Bu savaş Türk-İslam tarihinin başlangıcı kabul edilmektedir.
Türkler İslamiyet’in kabulünden sonra birçok yeni devlet kurmuştur. Törelerine olan bağlılıklarıyla bilinen Türkler eski gelenek ve göreneklerinden vazgeçmeden kültürlerini devam
ettirmişlerdir. İslamiyet’i kabul ettikten sonra Türkçeyi resmi
dil olarak kullanmaları da geleneklerine bağlılıklarının bir kanıtıdır.
Kâğıt MS. II. Yüzyılda Çin’de icat edildi. Talas Savaşı’ndan sonra Türkler kâğıt yapma tekniğini Çinlilerden öğrenmiş.
Semerkant’ta ilk kâğıt fabrikasını kurmuşlardır. Haçlı Savaşları ile Kâğıt Avrupa’ya taşınmıştır.
İlk Komşuluk
Hz. Ömer Döneminde
Sasani İmparatorluğunun
yıkılmasıyla
TÜRKLER ve MÜSLÜMAN ARAPLAR
İlk Savaşlar
En şiddetli Çarpışmalar
Hz. Osman Dönemi Hazar- Emeviler Dönemi Orta Asya
larla Kafkasya hâkimiyeti
hâkimiyeti için Türgişlerle
Barış Dönemi
Talas Savaşı
TÜRKLERİN İSLAMİYETE GEÇİŞİNİ KOLAYLAŞTIRAN SEBEPLER
Türkler tarih boyunca birçok dini benimsemişlerdir. Fakat bu dinlerden İslam dini dışındaki dinleri benimseyenler
genelde zaman içinde asimile olmuşlardır. Türklerin İslamiyet’i kabul etmesindeki beli başlı esaslar şu şekilde sıralanabilir.
 Eski Türk dini ile İslamiyet arasındaki benzerlik
 Tek tanrı, Ahiret, Cennet ve Cehennem inançları
1
 Hac ve kurban ibadetlerine benzer ibadetlerin varlığı
 İslamiyet'in öngördüğü doğruluk, dürüstlük, temizlik, konukseverlik gibi kurallarının, Türk anlayışına uygun olması
 İslamiyet’teki Cihat anlayışı ile Türk Cihan hâkimiyeti anlayışının benzerliği.
 Her iki kültürde de ganimet kültürünün olması.
 Töre ile Şer’i kuralların çelişmemesi
 Her iki kültürde de aile ve kadına önem verilmesi
 Her iki kültürde de Avrupa’daki gibi Ruhbanlık ve Feodalite gibi sınıf sistemlerinin olmaması
 Türklerin yerleşik hayata geçmiş olması ve müslüman tüccarlar vasıtasıyla kültürel etkileşimin yoğun olarak yaşanması.
 Abbasilerin hoşgörülü politikaları ve Türklerin Abbasi ordusunda ücretli askerlik yapma istekleri
 Türklerin Çinlilere karşı güçlü bir müttefik elde etmek istemeleri
 Türklerin haraç ve cizye vergisinden kurtulmak istemeleri
TÜRKLERİN İSLAMİYETE HİZMETLERİ
 Türkler Anadolu, Balkanlar, Orta Avrupa, Pakistan, Kafkasya ve Hindistan gibi bölgelerde İslam’ı yaymışlardır.
 Haçlı Seferleri ve Şii tehlikesine karşı İslam dünyasının koruyuculuğunu üstlenerek Halifelik kurumunun devam
etmesini sağladılar.
 Azerbaycan'da başlayan ve Abbasileri tehdit eden Babek İsyanı Mu'tasım döneminde Türkler tarafından bastırılmıştır
 İslam dünyasında siyasi birliği sağladılar.
 İslam kültür ve medeniyetinin gelişmesini sağladılar. ( Farabi, İbn-i Sina, Biruni, Harezmî, İbn-i Türk önemli Türk Bilim
adamlarıdır.)
 Eğitim ve Öğretim Kurumları açısından İslam dünyasının gelişmesini sağladılar (Nizamiye Medresesi)
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ
MISIR’DA KURULAN TÜRK –İSLAM DEVLETLERİ
Tolunoğulları
Akşitler
Memlukler
Eyyubiler
Mısır’da kurulan ilk Türkİslam Devleti
Mısır’da kurulan son Türkİslam devleti
Memlük Devleti’nin yıkılmasından sonra bölgeye hakim olan devlet Osmanlı Devleti’dir.
2
TOLUNOĞULLARI (868-905)
Kurulduğu Yer: Mısır.
Kurucusu: Tolunoğlu Ahmet.
Başkenti: El katai (Fustat ) şehri
Yıkan Devlet: Abbasiler
ÖZELLİKLERİ:
 Mısır’da kurulan ilk Tevaif-i Mülk (Emir’ül Umera) devletidir.
 Mısır’da kurulan ilk Türk-İslam devletidir. Mısır’da bin yıl sürecek olan Türk hâkimiyetini başlattılar.
 Müslümanların fethinden sonra Mısır’da kurulan ilk bağımsız devlet Tolunoğullarıdır.
 Tolunoğlu Ahmet halife Mütevekkil döneminde Şam ve Tarsus emirliğine atanmıştır.
 Ahmet önce üvey babası Bayık Bey daha sonra da kayınpederi Yercüh el Türki tarafından Mısır’a naip (vekil ) olarak
atandı.
 Tolunoğlu Ahmet, her yıl Bağdat’a ödenen vergiyi göndermeyerek büyük bir servet topladı. Bu servetle ülkesini
bayındır hale getirdi. Sosyal devlet anlayışını Mısır’a yerleştirmiştir. Mısır bu dönemde imar edildi, Nil Nehri üzerine
bentler ve su kanalları yaparak Mısır tarımını geliştirmişlerdir.
 Güçlü bir ordu ve donanma kuran Tolunoğulları Suriye, Lübnan, Filistin ve Bingazi’ye hâkim oldular. Yönetici sınıfı
Türk halkı ise Arap’tır.
 Maristan adı verilen hastane kurulmuştur. Bu hastane ve yanında bulunan eczanede halka ücretsiz sağlık hizmetleri
sunulmuştur. Akıl hastalarının tedavisi için de hastane kurmuşlardır.
Türk-İslam tarihinde ilk eczaneyi Tolunoğulları kurmuştur.
 Türk –İslam tarihinin ilk mimari eseri sayılan Tolunoğlu Ahmet Camii ve Ulu Camii en önemli mimari eserleridir.
 Şiirde Hüseyin bin Abdulselam, tarihte Ahmet bin Yusuf dönemin önemli simalarıdır.
 Devlette yaşanan taht kavgalarını iyi değerlendiren Abbasi komutanı El
Katıbi Tolunoğullarını yıkarak bölgeyi tekrar Abbasilere bağladı.
İHŞİTLER (AKŞİTLER): (935-969)
Kurulduğu Yer: Mısır
Kurucusu: Muhammet bin Toguç
Yıkan Devlet: Fatımiler
ÖZELLİKLERİ:
 Mısır’da kurulan ikinci Türk devletidir.
 Mısır’da kurulan ikinci Tevaif-i Mülk (Emir’ül Umera) devletidir.
 Suriye, Mısır ve Hicaz’a hâkim oldular. Türk-İslam tarihinde Hicaz’a
(Mekke ve Medine) hâkim olan ilk devlettir.
Türk-İslam Tarihinde Hicaz’a hâkim olan devletler: Ihşitler, Memlukler ve Osmanlı Devletidir.
3
 Fatımilerle kendi toprakları arasında tampon bölge olması dolayısıyla Abbasilerce desteklenmişlerdir.
 Yönetici kesim Türk, halkı ise Arap’tır.
Ihşitler ve Tolunoğullarında yönetenler Türk, yönetilenler Arap oldukları için devlet millet kaynaşması gerçekleşememiş
bundan dolayı devletlerin ömrü kısa olmuştur.
 Muhammed’e Akşit ünvanını Abbasi halifesi Er Razi Billah vermiştir.
Ihşit Melik’ül Mülük (Meliklerin Meliki veya Prens demektir.
EYYUBİLER (1174-1250)
Kurulduğu Yer: Mısır
Kurucusu: Selahaddin Eyyubi
Yıkan Devlet: Memlukler
ÖZELLİKLERİ
-Mısır’da kurulan üçüncü Türk devletidir.
- Selahaddin Eyyubi, Musul Atabek'i Nureddin Mahmud Zengi'nin bir
Türk komutanı olarak Mısır'a gelerek Şii Fatımi devletini yıkmıştır.
Selahattin Eyyubi, Filistin, Ürdün, Yemen, Suriye, Irak'ı alarak Güneydoğu Anadolu'ya kadar sınırlarını genişletmiştir.
-Selahaddin Eyyubi Hıttin Savaşı'nda Kudüs kralını yenilgiye uğratarak 89 yıl sonra Kudüs'ü tekrar müslümanların himayesine almıştır. Bu durum Üçüncü haçlı seferine neden olmuştur.
MEMLUKLAR (KÖLEMENLER) (1250-1517)
Kurulduğu Yer: Mısır
Kurucusu: Aybeg
Yıkan Devlet: Osmanlı Devleti
Devletin resmi ismi: Ed-Devlet-i Türki
ÖZELLİKLERİ
 Memluk asker anlamına gelmektedir.
 Mısır’da kurulan son Türk-İslam devletidir. Bu tarihten sonra Mısır’da Türk
hâkimiyeti Osmanlı Devleti ile sağlanacaktır.
 Aybeg döneminde Suriye Eyyubilerini Salihiye ve Kora Muharebelerinde yenerek onları Mısır'dan uzaklaştırmıştır.
 Aybeg 1250 yılında Mensure Savaşlarında VII. Haçlı ordularını yenilgiye uğratmıştır.
 Kutuz döneminde Ayn-ı Calut Savaşı'yla Moğollar yenilgiye uğratılarak, Suriye ve Mısır'ın Moğol istilasına uğraması
engellenmiştir.
 Sultan Baybars, Elbistan Savaşında Moğolları ikinci defa yenilgiye uğratmıştır
Moğolları mağlup ederek durduran tek Türk devleti Memluklerdir. Ayn Calut,Elbistan,Humus ve Merc-i Suffar savaşlarında Moğolları dört defa mağlup etmişlerdir.
 Sultan Baybars döneminde Antakya alınarak buradaki Haçlı prensliğine son verilmiştir.
4

Kalavun döneminde, Haçlılarla mücadeleye devam etmiş ve Suriye'deki son Haçlı kalıntısına son vermiş, Antakya'daki
Haçlıları da uzaklaştırmıştır.
 Memluklu Sultanı El-Eşref Halil komutasında Memluklu ordusu Akka'yı alarak Haçlıların Doğu Akdeniz kıyılarından
sürerek Orta Doğu’da İslam hâkimiyetini başlattı.
 Abbasi Devletinin yıkılmasından sonra Halifeyi koruyarak İslam dünyasında önemli bir yer edinmişlerdir.
 Yavuz Sultan Selim Mısır seferiyle, Mercidabık ve Ridaniye (1516 -1517) savaşları sonucu, Memlûk Devleti'ne son
vermiştir.
 Memlüklerde her emirin hükümdar olma hakkı olduğu için Kut anlayışı bu devlette uygulanmamıştır.
 Sultan Kalavun Camisi, Sultan Hasan Cami, Sultan Berkuk Türbesi, Kahire Kalesi, Halep Kalesi önemli mimari eserleridir
KARAHANLI DEVLETİ (İLİGHAN DEVLETİ) (840-1212)
Kurulduğu Yer: Orta Asya’da Karluk Yağma ve Çiğil, Tuhsiler tarafında kuruldu.
Devleti oluşturan boylar iç işlerinde serbest dış işlerinde merkeze bağlı olduğundan, devlet konfederatif bir özellik göstermiştir.
ÖZELLİKLERİ:
 Bilge Kül Kadr Han tarafından Balasagun merkezli kurulan devlettir.
 Karahanlılar Karluk, Yağma,Tuhsi ve Çiğil Türk boyları tarafından Batı Türkistan’da kurulan federatif bir devlettir.
 Orta Asya’da kurulan ilk Türk-İslam devletidir.920 yılında Satuk Buğra Han zamanında İslamiyet’i resmi din olarak
kabul ettiler. Satuk Buğra Han Abdülkerim ismini aldı. Asya kıtasında İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devleti Karahanlılar’dır.
 Doğu ve Batı Türkistan’a hâkim olan ilk Türk-İslam devletidir. Yöneten ve yönetilenlerin Türk olduğu ilk Türk İslam
devletidir.
 İlk defa Türk-İslam sentezini ortaya koyan devlettir.
 Ebu Nasr Ahmet döneminde Gaznelilerle ittifak yaparak Samanoğulları devletine son verdiler. Bu ittifak sonrasında
Gaznelilerle Ceyhun nehrini sınır olarak belirlediler.
Ebu Nasr Ahmed Abbasi halifesi tarafından bir İslâm hükümdarı olarak tanınan ilk Karahanlı hükümdarı olmuştur.
 Ebu Nasr Ahmet döneminde Balasagun, Özkent ve Tarım Havzası, Karakurum dağlarına kadar devletin sınırlarının
genişlemesi ile Gaznelilerle mücadeleler başlamıştır.
 En parlak dönemleri Yusuf Kadir Han dönemidir.
 Yönetim alanında eski Türk geleneklerini devam ettirmişlerdir.
 Ülüş denilen ikili teşkilat
 Toy adı verilen meclis sistemi
 Hükümdarların Han, Hakan
Yandaki özelliklere ilaveten Uygur
Türkçesini de kullanmaları milli kimliklerine bağlı olduklarını gösterir.
İlig gibi ünvanları kullanmaları
 Boylar birliği federasyonu gibi
 Resmi dilleri Hakaniye Türkçesidir. Yazıda Uygur alfabesini kullandılar.
 Satuk Buğra Han döneminde ilk Karahanlı parası bastırıldı.
5
Hâkimiyet anlayışı,
saray ve merkez teşkilatı ile askeri teşkilatta
eski Türk geleneklerini
korudular.
 Türk-İslam mimarisinin temelleri bu dönemde atılmıştır.
İlk defa Ribat adı
verilen Kervansaraylar yaptılar.
İlk defa Bimarhane
denilen hastaneler
yaptılar
Türk-İslam tarihinde ilk defa
medrese kurdu
lar.
Türk-İslam tarihinde
ilk defa Türklere has
camii örneklerini bu
dönemde yapıldı.
Arslan Gazi Tabgaç Han tarafından Merv şehrinde
açılan Semerkant Medresesi Türk –İslam Tarihindeki
ilk medresedir.
 Tabgaç Buğra Han döneminde dünya tarihinde ilk defa burslu eğitim sistemini başlattılar.
 Türk-İslam tarihine ait ilk yazılı eserler bu dönemde ortaya çıktı.
Kutadgu Bilig
Yusuf Has Hacip tarafından yazılan eser Mutluluk veren bilgi anlamına gelir.
Türkçe ilk siyasetnamedir. İdeal devlet yönetimi anlatılmıştır. Eser Tamgaç Buğra
Han'a sunulmuştur.
Divan-ı Lügatit Türk
Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınan eser Araplara Türkçenin üstünlüğünü
göstermek ve Araplara Türkçe öğretmek için yazılmıştır Aynı zamanda ilk Türkçe
sözlüktür.
Divan- ı Hikmet
Karahanlılar döneminde Arap harfleriyle yazılan en önemli Tasavvuf eseridir.
Atabetül Hakayık
Yüknekli Edip Ahmet tarafından yazılan eser eğitici ve öğretici bir ahlak kitabıdır.
 Türk İslam tarihinde ilk posta teşkilatını ve askeri anlamda ilk Gulam sistemini Karahanlılar kurdu. Devlet yönetiminde ve teşkilatlanmada Selçuklulara öncülük etmişlerdir.
 Şir Kebir Camii, Arab Ata Türbesi Ayşe Bibi Türbesi, Balacı Hatun Türbesi önemli mimari eserleridir.
 Yıkılışı: Karahanlıların 1058’de Doğu ve Batı Karahanlılar olmak üzere ikiye ayrıldılar. Doğu Karahanlılar, 1130’da
Karahitaylar ,Batı Karahanlılar ise 1222’de Harzemşahlar tarafından yıkıldı.
6
GAZNELİLER (963-1187)
 Kurulduğu Yer: Afganistan, Hindistan ve İran.
 Kurucusu: Alp Tigin
 Başkent: Gazne şehri
ÖZELLİKLERİ
 Türk –İslam tarihinde ilk çok uluslu devlettir.
 Devlet ismini kurulduğu yerden alır.
 İslamiyet’i Hindistan’a ilk yayan devlettir.
 Ordularında ilk defa filleri kullanan Türk-İslam devlettir.
 Devlet Alp Tigin döneminde temelleri atıldıysa da Sebük Tigin döneminde Toharistan (Afganistan ) ve Belucistan(Pakistan ) alınarak bağımsızlıklarını ilan ettiler.
 Sebük Tigin Türk tarihinde ilk defa Padişah ünvanını kullanan hakandır.
 Devletin en parlak dönemi Gazneli Mahmut dönemidir.
 Abbasi halifesini dolayısıyla İslam dünyasını ilk koruyan devlettir.(Şii Büveyhoğullarına karşı)
GAZNELİ MAHMUT DÖNEMİ
 Bu dönemde devlet en geniş sınırlara ulaştı ve imparatorluk haline geldi.
 Hindistan Seferleri
SEBEPLERİ:
 İslam dinini yaymak ve İslamiyet’in bütünlüğünü tehdit eden bölücü mezhep mensuplarının faaliyetlerine son vermek istemesi
 Hindistan’ın zenginliklerini ülkesine taşımak
 Kendisine karşı birleşen Raca ve Miraceleri
etkisiz hale getirmek.
Gazneli Mahmut 25 yıl boyunca Hindistan’a 17 sefer düzenledi.
Bunlar içerisinde İlk seferi olan Peşaver ve Summat seferleri en
önemli seferleridir.
SONUÇLARI
 Ülkesinin sınırlarını Ganj nehrine kadar genişletti.
 1858 yılına kadar sürecek olan Hindistan da Türk yönetimi başladı.
 İslamiyet Hindistan’da yayılmaya başlamıştır.
 Kast sistemine darbe vurdu. Bu durum ilerde kurulacak olan Babür
Devleti için uygun ortam oluşmuştur.
 Bugünkü Pakistan, Afganistan ve Bangladeş gibi devletler doğdu.
 Gazneliler İlk defa bu seferlerden sonra filleri ordularında kullanmaya başladı.
 Gazneliler Hindistan’da tam olarak siyasi birliği sağlayamamışlardır.
Bunun en önemli nedenleri:
 Karışık olan etnik yapı
 Geniş coğrafi bir alana sahip olması
SELÇUKLULARLA İLİŞKİLER
 Güçlenen Selçuklulara karşı Karahanlı hükümdarı Yusuf Kadir Han ve Ali Tekin’le Maveraünnehir ittifakı kurulmuştur.
 Selçukluların lideri Arslan Yabgu’yu davet ettiği yemekte yakalatarak Hindistan’ın Keşmir bölgesinde bulunan Kalincar
Kalesine hapsetti.
 BAĞDAT SEFERİ
SEBEPLERİ
SONUÇLARI
 Şii Büveyhoğulları baskısından bunalan Abbasi halife-  Abbasi halifeliğini Şii Büveyh oğullarının baskısından
sine yardım etmek
kurtardı. Türk –İslam tarihinde halifeyi Şii Büveyho Irak’ın kuzeyini ele geçirme isteği
ğullarından karşı ilk koruyan devlet Gaznelilerdir.
 Irak’ın kuzeyi Gaznelilere geçti. Büveyhoğullarından
daha sonra Kirman ve Rey bölgeleri de alınmıştır.
 Abbasi halifesi Gazneli Mahmut'a "Sultan" unvanı
vermiştir
Türk-İslam tarihinde Sultan Ünvanını kullanan ilk hükümdar Gazneli Mahmut’tur.
7
SULTAN MESUD DÖNEMİ
 Debusiye Savaşı: Karahanlılarla Harezmşah Altuntaş komutasındaki Gazneliler arasında Debusiye Kasabası yakınlarında yapılan savaşı Gazneliler kaybetmiştir.
 Kuzey Hindistan Seferi: Hindistan başkomutanı Ahmet Yınaltegin’in kendisinin Gazneli Mahmut’un oğlu olduğunu
iddia etmesi üzerine Ahmet’i öldürtmüştür. 1035 yılında Kuzey Hindistan’a seferlerini yaparak Gürcan’a ulaşan Mesud Selçuklu tehlikesi karşısında seferi yarıda bırakarak geri dönmüştür.
 Selçuklularla İlişkiler: Sultan Mesut döneminde Tuğrul Bey Nesa ve Serahs savaşlarından sonra Nişabur’da bağımsızlığını ilan etmiştir. Sultan Mesud Selçuklularla yaptığı Dandanakan Savaşında yenilmesi ile devlet çöküşe geçmiştir.
YIKILIŞI: Gazne Devleti, son hükümdarı Hüsrev Melik'in Gurlular tarafından 1187’de esir alınmasıyla devlet yıkılmıştır.
Gaznelilerin çok uluslu yapıları yıkılmalarındaki en önemli etkendir.
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157)
 Kurulduğu Yer: Horasan.
 Kurucusu: Tuğrul Bey.
 Kuran Boy: Oğuzların Üçok kolunun Kınık boyu
SELÇUK BEY DÖNEMİ
 Selçuk Bey 10.yy’da Orta Asya’da Oğuz Yabgu Devletinde babası Dukak Bey’in ölümünden sonra Subaşı görevinde
bulunmuştur.
 Oğuzlar Devleti’nde subaşı iken, Oğuz Devleti’nin hükümdarı ile arasında çıkan anlaşmazlık yüzünden kendisine bağlı
ordularla güneye inerek Seyhun ırmağı yakınlarındaki Cent şehrine yerleşti.
 Cent şehrine yerleşen Selçuk Bey burada İslamiyet’i seçti.
 Oğuz Yabgusunun yıllık vergiyi almak için gönderdiği memura, kâfire haraç verilmeyeceğini söyleyerek Cend’den
kovarak Oğuz Yabgu Devleti ile mücadeleye girişti. Bu savaşlar esnasında Tuğrul ve Çağrı Beylerin babası Mikail şehit
düşmüştür.
 Samanoğulları ile Karahanlılar savaşta Samanoğullarını destekleyerek karşılığında Nur Kasabasını aldı.
ARSLAN YABGU DÖNEMİ
 Babası Selçuk Bey’in ölümünden sonra Yabgu ünvanını aldı.
 Karahanlılar‘ın Samani Devletine son vermesi üzerine, Özkend’den kaçan Samani şehzadelerinden İsmail Muntasır’ın,
Arslan Yabgu’ya sığınması ile Karahanlılarla savaşlar yapılmıştır.
 Bu dönemde güçlenen ve kendilerine yurt arayan Selçukluların daha fazla güçlenmesini istemeyen Gazneli Mahmut
tarafından tutuklanarak Kalincar Kalesine hapsedildi.
TUĞRUL BEY DÖNEMİ(1038-1063)
 Arslan Yabgunun esir alınmasından sonra kardeşi Musa yabguluğa, Yusuf'un oğlu İbrahim de Yınallığa getirildiler.
Mikail’in oğulları Tuğrul ve Çağrı Beyler, amcalarının hâkimiyetini tanımakla birlikte, ayrı bölgelerde yaşamaya başladılar.
 GAZNELİLERLE İLİŞKİLER
 Nesa Savaşı (1035) :Selçuklularla Gazneliler arasında yapılan bu ilk savaşı Selçuklular kazandı. Bu savaştan sonra
Gazneliler Nesa, Ferave ve Dihistan’ı Selçuklulara bıraktı. Nesa Savaşı Selçukluların büyük bir devlete karşı yaptıkları
ilk savaştır.
8
 Serahs Savaşı (1038) : Gaznelilerle yapılan ikinci büyük savaşı kazanan Selçuklular Horasan’ın önemli şehri olan
Nişabur’u aldılar. Tuğrul Bey adına okutulan hutbe ile Selçuklular bağımsızlıklarını ilan ettiler.
 DANDANAKAN SAVAŞI (1040)
SEBEPLERİ
 Gazneliler ’in Selçukluları Horasan’dan çıkarmak
istemeleri.
 Selçukluların kendilerine yurt arayışları





SAVAŞ
Selçuklu tehlikesini önlemek isteyen Gazneli Mesud Nişabur
üzerine yürüdü. Selçuklu süvarilerinin vur-kaç taktiği ile
yıpranan Gazneli ordusunda su ve yiyecek sıkıntısının da baş
göstermesi orduyu bir hayli yormuştur. Üç gün süren savaşı
Selçuklular kazandı. Sultan Mesud savaş meydanından kaçarak canını zor kurtarmıştır.
SONUÇLARI
Büyük Selçuklu Devleti resmen kurulmuştur.
Gazneli Devleti yıkılma sürecine girmiştir.
Horasan ve İran toprakları Selçukluların eline geçti.
Bu savaştan sonra Rey şehri alınarak başkent ilan edildi.
Tuğrul Bey kardeşi Çağrı Bey tarafından Selçuklu Sultanı ilan edildi.
Büyük Selçuklu tarihinde Sultan ünvanını ilk kullanan hükümdar Tuğrul Bey’dir.
o
BAĞDAT SEFERLERİ: Abbasi halifesinin Şii Büveyhoğulları baskısı karşısında Tuğrul Bey’den yardım istemesi üzerine
1055’de Bağdat seferi yapılmıştır. Şii Büveyhoğulları hükümdarı Meliku’r-Rahim'i esir alan Tuğrul Bey bu devlete son
verdi.(I.Bağdat Seferi)
1060 yılında Şii Fatımiler tarafından ele geçirilen Bağdat’ı tekrar alan Tuğrul Bey Abbasi Halifesi Kaim bi-Emirillah’ın
kızı Seyyide Fâtıma el-Betül ile evlendi.(II. Bağdat Seferi)
Sonuçları
 Halife tarafından Tuğrul Bey'e "Doğunun ve Batının Sultanı" ünvanı verildi. Böylece İslam dünyasının siyasi liderliği
Selçuklulara geçti. İslam Dünyasında siyasi yetkiler Tuğrul Bey’e geçmiş, dini yetkiler ise halifede kalmıştır (Laiklik
uygulaması).
Tuğrul Bey’in Bağdat seferinden sonra halifelik sadece dini bir makam haline gelmiştir. Bağdat seferinde Tuğrul
Bey’e Rükneddin ve Kasım Emir’ül Müminin (Halifenin ortağı ) ünvanları verilmiştir.
9
BİZANSLA İLİŞKİLER
En önemli özelliği: Keşif Akınları
ANADOLU AKINLARI
AMAÇLARI
ÖNEMİ: Anadolu’ya yapılan ilk
Türkmen akınlarıdır. Doğu Anadolu’da birçok şehir Selçukluların eline
geçti.
 Göçebe Türkmenlere yurt bulma ihtiyacı
 Hâkimiyet sahasını genişletmek
 Anadolu’yu yakından tanımak
 Stratejik şehir ve ordugâhları yıpratmak
Bu dönemde Çağrı Bey komutasında 1015–1021 tarihleri arasında Anadolu’ya yapılan Vaspuragan seferlerinin en
önemli özelliği keşif amaçlı olmasıdır.
PASİNLER SAVAŞI (1048)
SEBEPLERİ
SAVAŞ
 Selçukluların batıya doğru ilerlemeleri
 Bizans, Gürcü ve Ermeni ittifakına karşı Erzurum
 Musa Yabgunun oğlu Hasan komutasındaki 20 bin
sınırları içerisinde yapılan savaşı İbrahim Yınal ve Kukişilik Selçuklu ordusunun pusuya düşürülmesi sonutalmış komutasındaki Selçuklu ordusu kazandı.
cu Hasan’ın şehit edilmesi.
 Bizans’ın artan Selçuklu baskısından kurtulmak istemesi





ÖNEMİ
Büyük Selçuklu Devleti ile Bizans arasında yapılan İLK savaştır.
Anadolu’ya yapılan Türk akınları hızlanmıştır.
Gürcü kralı IV. Liparit savaşta esir düştü.
Doğu Anadolu Bölgesi Selçuklu hâkimiyetine girmeye başladı.
Savaş sonunda yapılan antlaşmada Emeviler döneminde yaptırılan İstanbul’daki camiinin tamir edilmesi, Halife
ve Tuğrul Bey adına hutbe okutulması ve İstanbul’da Türk mahallesi kurulması kararlaştırıldı.
ALPARSLAN DÖNEMİ (1063-1072)
 Gerçek adı Muhammed olup Alparslan ünvanı ile tanınır.
 Abisi Süleyman’ı devirerek başa geçti. Abisi Süleyman’ın başa geçmesini sağlayan vezir Amid ül-Mülk’ü azlederek
vezirliğe Nizamülmülk’ü (Ebu Ali Hasan) getirdi.
 1067 yılında Küçük kardeşi Kavurd amcası Musa’nın isyanlarını bastırdı.
 Alparslan ilk seferini Doğu Anadolu ve Gürcistan’a yapmış bu seferle Kars ve Ani kalelerini fethetmiştir.
Ani’nin alınması ile Abbasi Halifesi Kaim bi-Emrillah, Alparslan'a "Ebu'-Feth" (Fetihlerin babası) lakabını vermiştir (1064)
 1065 yılında Mangışlak tarafına düzenlenen seferle Kıpçaklar himaye altına alındı.
 1071 yılında Şii Fatımi devletini ortadan kaldırmak için Mısır seferine çıktığı sırada Bizans’ın büyük bir ordu ile geldiği
haberi seferi yarıda bırakmıştır.
10
MALAZGİRT SAVAŞI (1071)
SEBEPLERİ
 Bizans’ın İslam dünyası üzerindeki baskısını kırmak
 Bizanslıların Selçukluların batı yönüne ilerleyişini
durdurmak istemesi
 Bizanslıların Doğu Anadolu’da kaybolan hâkimiyeti
tekrar kazanmak istemesi






SAVAŞ ve SONRASI
Muş’un Malazgirt Ovasında yapılan savaşı Bizans ordusunda bulunan Peçenek ve Uzların da saf değiştirmesi ile
Selçuklular kazandı. Savaşta esir alınan Roman Diyojen ile
antlaşma yapılarak serbest bırakıldı.
Bu antlaşmaya göre:
 Urfa, Antakya, Malazgirt ve Ahlat Selçuklulara verilecek.
 Bizanslılar her yıl vergi verecek.
 Esir alınan Bizans askerleri serbest bırakılacak.
SONUÇLARI
Anadolu’nun kapıları Türlere açıldı.
Türkiye tarihi başladı.
Anadolu’da ilk Türk beylikleri kuruldu.
İslam Dünyasına karşı Haçlı Seferlerinin başlamasına neden olmuştur
Bizans’ın İslam Dünyası üzerindeki baskısı sona erdi
Anadolu’ya Türkmenler yerleştirilerek ilk defa İskân Politikası uygulandı.
Kılıç Hakkı: Alparslan’ın Anadolu’nun fethini hızlandırmak için komutanlarına vaat ettiği’’ Fetheden fethettiği yerin
sahibidir’’ anlayışı
Selçuklularla Bizans Devleti arasında Anadolu Hâkimiyeti için yapılan büyük Savaşlar:
 Pasinler Savaşı (1048)
 Malazgirt Savaşı (1071)
 Miryakefalon Savalı (1196)
 Karahanlılar üzerine sefere çıkan Alp Arslan, esir aldığı Behram Kale komutanı Yusuf Mirza tarafından hançerlenerek
şehit edilmiştir.(1072)
 Alparslan Döneminde Şii Fatımilerin Dar-ül Hikme adı verilen medreselerine karşı Nizamiye Medresesini Bağdat’ta
açtırmıştır. Bu medrese dünya tarihinde ilk MODERN üniversite kabul edilmektedir.(İlk Selçuklu medresesi Tuğrul Bey
döneminde açıldı)
Nizamiye Medreselerinin kuruluş Amaçları:
 Şiilikle mücadele etmek
 Fakir ve zeki öğrencilerin okumalarına imkân sunmak
 Din ve devlet adamı yetiştirmek
 Oğuzların dinsel inançlarını pekiştirmek
 Sünni düşüncesinin şii Fatimilere karşı mücadelesinin
kazanılmasını sağlamak ve bu amaca uygun alimler
yetiştirmek.
 Dini bilimlerle birlikte pozitif bilimler okutmak ve ülkenin bilim ve teknik olarak gelişmesini sağlamak.
 Bilginleri maaşla medreselere bağlayıp denetimde
tutmak ve devlete karşı gizli hareketlere katılmalarını
önlemek
11
İlki Bağdat’ta açılan Nizamiye Medreseleri
zamanla Belh, Nişabur, Herat, Merv, Basra,
Taberistan, Şam, Musul gibi kentlerde de
açıldı.
MELİKŞAH DÖNEMİ (1072-1092)
 Büyük Selçuklu Devletinin en parlak dönemidir.
 İlk seferini Türkistan’a yaparak Gazneliler ve Karahanlıları himaye altına aldı.
 Boğazlarda Ege Denizine kadar bütün Anadolu toprakları alındı.
 Suriye, Filistin, Arabistan, Urfa, Halep, Diyarbakır, Kafkasya, Trabzon, Yemen, Aden alınarak devletin sınırları İstanbul
Boğazından Umman Denizine kadar genişletildi.
 Ömer Hayyam başkanlığında 1079 yılı başlangıç esaslı olan Celali Takvim veya Takvimi Meliki oluşturuldu.
 Büyük Selçuklu tarihinde ilk defa İkta sistemi başlatıldı.
 Başkent Rey’den İsfahan’a taşındı.
 Alparslan döneminde kurulan Nizamiye Medreseleri bu dönemde tam teşekküllü eğitim kurumlarına dönüştü.
 Dönemin en önemli olayı Hasan Sabbah liderliğindeki Bâtınilik mezhebidir. İran’ın Kazvin bölgesinde bulunan Alamut
Kalesini kendine merkez edinen Hasan Sabbah fikrini yaymak için birçok suikast düzenletti. Bu suikastların en önemlisi ünlü veziri Nizam ‘ül Mülk ’ün Bâtınilerce şehit edilmesidir.
Batınilik: Kur'an Ayetlerinin görünür anlamlarının dışında, gizli anlamları bulunduğu inancına verilen isimdir.
FETRET DEVRİ (1092–1118): Türk Tarihi açısından Fetret Devirleri hükümdarsız geçen dönemlere verilen genel isimdir. Büyük Selçuklu Devletinde Sultan Melikşah’ın ölümünden sonra eşi Terken Hatun’un dört yaşındaki oğlu Mahmut’u Sultan ilan etmesi ile başlayan dönemdir. Bu dönemde Mahmut, Mehmet Tapar Berkyaruk ve Sencer arasında
başlayan taht kavgaları 27 yıl sürmüştür. Bu dönem Sultan Sencer tarafından sonlandırılmıştır. Bu dönemde yaşanılan
karışıklıklardan dolayı Haçlı Seferlerine gereken önem verilemedi.
SULTAN SENCER DÖNEMİ (1118-1157)
 Büyük Selçuklu tarihinin son büyük hükümdarıdır.
 Bu dönemde Merv şehri tekrar başkent yapıldı.
 Gaznelilerden Gazne şehri, Karahanlılardan Maveraünnehir alındı.
 Karahitaylılarla yapılan Katvan Savaşının kaybedilmesi ile Maveraünnehir bölgesi elden çıktı. Bu savaştan sonra
Selçuklu ülkesi müslüman olmayan Türk ve Moğol saldırıları ile sarsıldı.
 Vergilere itiraz ederek isyan eden Gur sultanlığı tekrar itaat altına alındı.
 Harzemşahlar tekrar itaat altına alındıysa da Oğuz isyanları devletin yıkılışını hazırladı.
 1153 yılında vergi alımlarındaki adaletsizliği (yıllık 20 bin koyun tazminatı ) bahane eden göçebe Oğuz isyanını
bastırmak için uğraştıysa da Oğuzların eline esir düştü. Üç yıl sonra esaretten kurtulabildi.
 Sultan Sencer’in ölümüyle Büyük Selçuklu Devleti yıkıldı (1157). Türbesi Merv şehrinde bulunmaktadır.
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİNİN YIKILMA SEBEPLERİ
 Ülke hanedanın ortak malıdır anlayışı
 Bâtınilerin ve Şiilerin faaliyetleri
 Atabeylerin bağımsızlık faaliyetleri
 Devleti kuran asli unsur olan Oğuzların ve göçebe Türkmenlerin küstürülmesi
 Abbasi halifelerinin siyasi güçleri tekrar ellerine almak için yürüttükleri olumsuz faaliyetler
 Haçlı seferlerinin meydana getirdiği sarsıntı
 Katvan Savaşının olumsuz etkisi
12
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİNİN YIKILMASI İLE ORTAYA ÇIKAN DEVLET VE ATABEYLİKLER
ATABEYLİKLER
DEVLETLER
*Zengiler (Musul Atabeyliği)
-Kirman Selçukluları
*Böriler(Şam Atabeyliği)
-Suriye Selçukluları
*İldenizoğulları (Azerbaycan Atabeyliği)
-Türkiye Selçukluları
*Salgurlular(Fars Atabeyliği)
-Irak ve Horasan Selçukluları
-Beg Tegin Oğulları(Erbil Atabeyliği)
HARZEMŞAHLAR DEVLETİ(1097-1231)
 Aral gölünün güneyindeki bölgeye Harezm denir. Harezm şehrinden ismini alan devletin ilk liderleri Anuş Tigin’dir.
 Atsız döneminde yarı bağımsız olsalar da devlet Kutbeddin Muhammed Harezmşah tarafından Selçuklulara bağlı
olarak kurulmuştur.
 İl Arslan Döneminde Sultan Sencer'in ölümü ile bağımsızlıklarını ilan ettiler.
 Tekiş Hazemşah döneminde Irak Selçuklu devletine son verdiler.
 Alaaddin Muhammet döneminde Karahanlı Devletine son verdiler.
 Otrar Faciası: Harzemşah valisi İnalcık tarafından ticaret kervanının yağmalanması hadisesidir. Moğolların valiyi
teslim edilmesinin istenmesi ve gelen Moğol elçilerinin Alaaddin Muhammet tarafından öldürülmesi ile Moğollarla
savaşlar başladı.
 1220 de ülke Moğol istilasına uğramıştır.
 Celalettin Harzemşah döneminde Anadolu Selçuklu Devleti ile yapılan Yassı Çemen Savaşının kaybedilmesi ile devlet
yıkılma sürecine girdi.
 Celaleddin Harzemşah’ın 1231’de ölümü ile devlet yıkılmıştır.
 Harezm Türkçesinin bilinen ilk eseri Mukaddimet-ül Edeb’dir.







BABÜR DEVLETİ(1526-1858)
Timur İmparatorluğu’nu yıkması üzerine Timur’un torunu Muhammed Babür Şah tarafından merkez Agra olmak
üzere Hindistan’da kurulmuştur.
Delhi Türk Sultanlığından sonra kurulan Babür devleti, Hindistan’da kurulan son Türk devletidir.
Babür Devleti Hindistan’da siyasi birliği ilk kuran devlettir.
Zahireddin Muhammed Han döneminde Delhi Hükümdarı İbrahim Ludi’yi mağlup ederek müstakil bir devlet haline
geldiler.( Paniput Meydan Muharebesi)
Ekber Şah döneminde Bengal, ,Kabil, , Keşmir, ,Sind ve Kandahar bölgeleri alınmış başına buyruk hareket eden
hanedan üyeleri ve valiler itaat altına alındı.
Cihangir Han döneminde Nadir Şahla yapılan Karnal Savaşı kaybedilerek Kandahar bölgesi Nadir Şah’ın eline geçti.
Ayrıca bu dönemde ilk defa İngilizlere ticari imtiyazlar verilerek devletin sonu hazırlanmıştır.
Şah Cihan döneminde yaptırılan Taç Mahal ayrıca Hümayun Türbesi, Agra ve Lahor Kaleleri, Motî Mescit önemli
mimari eserleridir.
13
•TAÇ MAHAL
•Şah Cihan'ın eşi Mümtaz
Begüm Mahal için yaptırıdığı
türbedir.
•Türbe 1631-1652 yılları
arasında yapılmıştır.
•Anıt mezarın yapında Osmanlı
mimarları İsmail ve İsa
Efendiler ve hattat Settar
Efendi de görev almıştır.
TAÇ MAHAL
Babür Devleti 1258 yılında İngilizlerce yıkıldı.
TİMUR DEVLETİ (1369-1507)
 Emir Timur tarafından Çağatay hanlığı toprakları üzerinde kurulan Belh merkezli devlettir.
 Sağ ayağındaki aksaklıktan dolayı Timurlenk (Akasak Timur ) olarak da adlandırılır.
 Cengiz Han'ın soyundan gelmediği için Emir unvanını kullanmıştır.
 Altınorda devleti üzerine yaptığı seferlerle bu devleti yıkarak Rusların güneye inmesine ve ilerde Çarlık Rusya’nın
kurulmasına neden oldu. Altınorda devletinin yıkılması ile Kazan, Kırım, Astırahan, Sibir, Kasım ve Nogay Hanlıkları
kuruldu.
 İran’da bulunan Muzafferoğulları Devleti ile Celayirliler Devletini yıkarak İran ve Bağdat’ı hâkimiyeti altına aldı.
 Azerbaycan, Kafkasya ve Delhi Sultanlığını hâkimiyet alanına aldı.
 Ankara Savaşında Yıldırım komutasındaki Osmanlı ordularını mağlup ederek Osmanlı Devletinin yıkılma tehlikesi
geçirmesine neden oldu.(1402)
 Çin seferi sırasında hastalanarak öldü.(1405)
 Ölümünden sonra devlet oğulları ve torunları arasında paylaştırıldı.
 Uluğ Bey, Ali Kuşçu, Hüseyin Baykara ve Ali Şir Nevai devrin önemli simalarıdır.
 Tüzük at-ı Timur adıyla yasalar tarafından idare edilen devlette Mal ve Tavacı divanları ile yönetim kolaylaştırıldı.
Mal Divanı: Mali işlere bakardı.
Tavacı Divanı: Askeri işlere bakardı.
 Ak saray, Bibi Hanım Mescidi, Gök Saray, Timur Türbesi, Uluğ Bey Rasathanesi, ,Bibi Hanım Camii, Gevher Şad Camii,
Gur-i Mir en önemli mimari eserlerdir.
 Tümen adı verilen paraları kullandılar.
 Savaşlarda üstün hizmet gösterenlere Suyurgal adı verilen topraklar dağıttılar.
 Özbekler tarafından yıkılmıştır. (1507)
MOĞOL DEVLETİ (CENGİZ İMPARATORLUĞU )
 Cengiz Han(Temuçin) idaresinde Moğol ve Türk boylarının birleşiminden oluşan Karakum merkezli devlettir.
 Moğol İmparatorluğu 34 milyon kilometrekarelik alanı ile tarihte bitişik sınırlara sahip en büyük imparatorluktur.
 Cengiz döneminde önce kan kardeşi Camuka yok edilerek birlik sağlandı.1209’da Tibet Tangut Devleti, Kin hanedanlığına ait Pekin ve Doğu Türkistan alınmıştır.
14
 1218’de Karahitay Devleti,1222’de Harzemşahlar Devletini yıktılar. Öldüğünde Çin, Tunguz, Tibet, Türk, İran, Afgan,
Arap, Ermeni Rus milletlerine ait boylar himayesi altındadır.
 Cengiz Han'ın ölümünden sonra oğlu Ögeday babasının fetihleri tamamlanmıştır.
 Ayn Calut ve Elbistan savaşlarında Memluklere yenildiler.
 Dilleri Moğolcadır. Cengiz Yasaları da denilen Yasaname-i Büzürg ile devlet yönetilmiştir.
 Cengiz’in ölümünden sonra devlet oğulları ve torunları tarafından paylaşıldı.
Kubilay Hanlığı
Altın Orda Devleti
Çağatay Devleti
İlhanlılar
ÇİN
RUSYA
TÜRKİSTAN
İRAN
Kubilay Hanlığı(1280-1368 ): Kubilay Han tarafından Pekin (Han Balık )merkezli kurulan devlet 1368’e kadar Çin’e
hâkim olmuştur. Japonya ve Hindistan dışında bütün Asya’yı ve Doğu Avrupa’nın önemli bir kısmını ele geçirdiler.
İslamiyet’i kabul etmeyen tek Cengiz soylu devlettir. Marco Polo seyahatnamesinde bu devletle ilgili bilgiler bulunmaktadır.
Çağataylar (1227 – 1369): Cengiz’in oğlu Çağatay han tarafından kuruldu. En parlak dönemleri Duva Han dönemidir.
Mübarek Şah döneminde İslamiyet’i seçtiler. Timur tarafından yıkılmışlardır.
İlhanlılar (1256 – 1336): Hülagü Han tarafından İran’da kurulan devlettir. Hülagü Han Bâtıni lideri Rükneddin'in sığındığı Alamut kalesinde ele geçirerek bütün İran’ın kontrolünü eline geçirdi.1258’de Bağdat’ı ele geçiren Hülagü Han
Abbasi Devletine son verdi. Kösedağ Savaşı ile Anadolu’da hâkimiyet kuran devlet Ahmet Teküdar döneminde İslam’ı
seçti. Gazan Han ile birlikte Türk ve İslâm Devletine dönüşeceklerdir.
Altın Orda Devleti (1227 - 1502) : Batu Han tarafından Karadeniz’in kuzeyinde Saray merkezli bir devlettir. İslamiyet’i
kabul eden ilk Cengiz soylu devlettir. Rusların uzun süre güneye inmesine engel olan devlete Timur son vermiştir.
Devletin yıkılmasından sonra Kırım, Nogay, Kasım, Sibir ve Özbek hanlıkları gibi küçük hanlıklar kurulmuştur.
ALTINORDA DEVLETİNİN YIKILMASINDAN SONRA KURULAN HANLIKLAR
KIRIM
HANLIĞI
ASTAHAN
(Ejderhan)
KAZ
HANLIĞI
KASIM
HANLIĞI
NOGAY
HANLIĞI
KÜÇÜM
HANLIĞI
 Kırım Hanlığı: Kırımda kurulan hanlığın başkenti Bahçesaray’dır. Altınorda devletinin yıkılmasından sonra kurulan en
önemli hanlıktır. Fatih Döneminde Osmanlıya bağlanan Hanlık Küçük Kaynarca Antlaşması ile bağımsız oldu. Yaş Antlaşması ile Rusya toprağı olduğu Osmanlı tarafından kabul edildi.
 Ejderhan Hanlığı: 1466’da Kasım Han tarafından kuruldu. Adını başkentleri olan Ejderhan’dan alan Hanlığı Ruslar
1556’da işgal ettiler.
 Kazan Hanlığı:1437’de Uluğ Muhammed tarafından kuruldu. Başkentleri Kazan şehri Hanlığa ismini vermektedir. Rus
egemenliğine giren ilk Türk hanlığıdır.
 Kasım Hanlığı: Kasım han tarafından 1445 yılında Hankirman merkezli kurulan hanlıktır. Fatıma Sultan Bike’nin ölümü
ile Ruslarca işgal edilmişlerdir.
 Küçüm Hanlığı: Taybuğa liderliğinde Başken Tümen olmak üzere kuruldular.1598’de Ruslarca işgal edildiler.
 Nogay Hanlığı: Adını ünlü Türk komutan Nogay’dan alan hanlığın merkezi Saraycıktır. 1557’de Rus işgaline uğradı.
15
AKKOYUNLULAR
 Oğuzların Bayındır boyuna bağlı olan devletin kurucusu Kara Yülük Osman Bey’dir.
 İlk zamanlarda başkent olarak Diyarbakır şehrini kullandılarsa da Uzun Hasan döneminde başkenti Tebriz’e taşıdılar.
 Uzun Hasanla Fatih arasında yapılan Otlukbeli Savaşını kaybeden Akkoyunlular Doğu Anadolu topraklarını kaybettiler.
 1477’de Uzun Hasan Gürcistan’a yaptığı seferle burasını Akkoyunlulara bağladı. Eyyubiler ‘in elindeki Hasankeyf ve
Cihansah'in izni ile Bayburt'u aldılar.
 Akkoyunlular döneminde Kuran-ı Kerim’in ilk Türkçe meali hazırlanmış ve Dede Korkut Hikâyeleri yazılı hale getirilmiştir.
 Devlet işleri Büyük Divan’da görüşülürdü. Bu divanda Sahip adı verilen vezirler ve devlet görevlileri hizmet ederdi.
KARAKOYUNLULAR
 1365’de Bayram Hoca tarafından Erzurum ve Musul bölgesinde kuruldu. Kara Yusuf döneminde Ankara Savaşından
sonra eski topraklarına tekrar sahip oldular. Uzun Hasan tarafından yıkıldı. Bugünkü İran bölgesine Azerilerin yerleşmesini sağladılar.
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET
DEVLET YÖNETİMİ
 Türk Devletlerinde hâkimiyetin kaynağı gerek İslamiyet öncesi gerekse İslamiyet sonrasında ilahi olarak görülmüştür.
İslamiyet’le birlikte ülkeyi yönetme yetkisinin Allah’ın takdiri ve nasibi olarak görülmüştür.
 Allah adına ülkeyi yönetme şekline dönüşen Kut anlayışının kan yoluyla geçtiği inancından dolayı bu dönemde de ülke
hanedanın ortak malı olarak görülmesi taht kavgalarının sıkça yaşanmasına sebep olmuştur.
 İslamiyet’le birlikte hâkimiyet anlayışında yaşanan ilk değişim hükümranlığın Halife tarafından onaylanması geleneği
olmuştur.
 Türk-İslam Devletlerinde dini yönde halifeye bağlılık devam etmesine rağmen siyasi alanda bağımsız olmaya özen
gösterilmiştir.
 Türk-İslam devletlerinde devlet anlayışının dayandığı temel esaslar;
 Töre, İslam dini, Türk-Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi ve Cihat anlayışı şeklindedir.
MERKEZİ TEŞKİLAT
Türk-İslam Devletlerinde merkezi teşkilat;
 Hükümdar
 Saray
 Hükümet gibi unsurlardan oluşmaktadır.
16
HÜKÜMDARIN GÖREVLERİ
 Ülkeyi adaletle yönetmek
 Savaş ve barışa karar vermek
 Orduya komuta etmek
 Önemli devlet görevlilerini atamak
 Divan-ı Mezalime başkanlık yapmak
 Bağımsızlığı korumak
HÜKÜMDAR
HÜKÜMDARLIK ÜNVANLARI
-Han -Hakan –Kara - Bey
HoTAĞ-İlig –Hünkar – Gazi – Sultan
-Arslan – Yabgu – Padişah
 Ülke topraklarını genişletmek
-Şahinşah – Melik – Kadir
-Şah
-Buğra- Togan-Uluğ
Ok hâkimiyet sembolü değil bağlılık alametidir.
HÜKÜMDARLIK SEMBOLLERİ
 Otağ-ı Hümayun
* Para bastırmak
 Hutbe
*Çetr (Şemsiye)
 Hilat (Hükümdara gelen hediye) *Asa
 Unvan
* Sancak (Alem)
 Tuğra(Mühür)
*Kılıç Kuşanmak
 Nevbet (Davul)
*Taht
*Yay
SARAY
 Türk –İslam Devletlerinde saray hükümdarın devleti yönettiği, ailesiyle yaşadığı ve devlet için gerekli memurların
yetiştirildiği merkezdir.
 Karahanlılar saraya Kapu, Selçuklular Bargâh ve Dergâh Osmanlılar ise Babı Ali adını vermişlerdir.
 Sarayın kısımları:
 Harem: Hükümdar ve ailesinin yaşadığı bölüm
 Selamlık: Devletin idare edildiği bölüm
 Enderun: Memurların yetiştirildiği okul bölümü
 Saraylarda hükümdarın resmi ve özel işlerini düzenlemekle sorumlu olan birçok görevli vardır. Bu görevlilerin en
önemlisi Karahanlıların Tayangu (Uluğ Hacip),Selçukluların Büyük Hacip dedikleri Haciplerdir. Gulam Sistemi’ne göre
sarayda yetişen yüksek rütbeli subaylar arasından belirlenen bu kişiler Hükümdar ve Vezirden sonra protokolde
üçüncü sırada yer alırlardı.
 Hacip ’in Görevleri: Hükümdar ile halk ve hükümet arasındaki ilişkileri düzenlemek, Elçilerle İlgilenme, Haksızlığa
uğrayanları Divan-ı Mezalime çıkarmak, Törenlerde ve toplu kabullerde protokolü düzenlemek
BAŞLICA SARAY GÖREVLİLERİ
 SİLAHTAR
Hükümdarın silahlarını koruyan kişi
HARES EMİRİ
Saray Güvenlikçisi
ABDAR
Sultanın temizlik işlerinden sorumlu kişi
ÇAŞNİGİR
Sultanın yiyecek işlerinden sorumlu kişi
17
ŞARABDAR
Hükümdarın içeceklerinden sorumlu kişi
CAMEDAR
Sultanın elbisesinden sorumlu kişi
CANDAR
Sarayı dışarıdan gelen sadırlara karşı koruyan muhafız birliği komutanı
ALEMDAR
Bayrak ve sancakları korur savaşa götürür.
HANSALAR
Sultanın sofrasından sorumlu aşçı başı
EMİR-İ AHUR
Sarayın atlarına bakar
HARES EMİRİ
Devlete karşı suç işleyenleri cezalandıran kişi
KISSADAR
Hükümdara gelen dilekçeleri kabul edip onları hükümdara sunan kişi
EMİR-İ ŞİKAR
Hükümdarın av işlerine bakan görevli
KAPUCU BAŞI
Sarayın günlük işlerinden sorumlu kişi
SERHENK
Törenlerde ve seyahatlerde yol düzenini sağlayan merasim çavuşu
VEKİLİ HAS
Sarayın genel işlerinden sorumlu kişi
HÜKÜMET
VEZİR
 İlk Türk-İslam Devletlerinde en yetkili kişi vezirlerdir. Türk-İslam devletlerinde vezirlere çeşitli isimler verilmiştir.
 Karahanlılar; Yuğruş,
 Gazneliler; Hace-i Buzurg
 Selçuklular; Sahib-i Divan-ı Devlet gibi isimler verilmştir
 Vezir hükümdar adına devleti yöneten kişi olması sebebiyle bizzat hükümdar tarafından atanırdı.
 Vezir, yaptığı veya yapamadığı her türlü icraat ve faaliyetlerinde doğrudan doğruya hükümdara karşı sorumludur.
 Gaznelilerde vezir devlet yönetimiyle ilgili bütün konularla meşgul olmakla birlikte son karar hükümdara aitti. Hatta
hükümdar isterse vezir tayin etmek zorunda değildi.
 Vezirin başlıca görevleri:
 Ferman yayınlar,
 Yüksek dereceli memurların tayin ve azil işlemlerini yapmak
 Savaş zamanında hükümdarla birlikte savaşa gitmek
 Vezirlerin kendilerine ait divanları bulunurdu. Bu divanlara Divanü’l Vezaret (vezirlik divanı) adı verilirdir.
18
DİVAN
 Devlete ait her türlü meselenin görüşülüp karara bağlandığı kuruma divan denilir. Divanların bir araya gelmesi ile
hükümet oluşurdu.
 Divan’ın başlıca görevleri:
 Gelen davaları karara bağlamak,
 Dış işleriyle ilgili bürokratik işleri yürütmek,
 Hükümdarın ve devletin maliyesini korumaktır.
 Büyük Divan: Divanların bir araya gelmesi ile oluşan divandır. Hükümet oluşur.
 Karahanlılar; Divan-ı Ali,
 Gazneliler; Divan-ı Vezaret,
 Selçuklular; Divan-ı Saltanat,
 Türkiye Selçukluları; Divan-ı Ala,
 Osmanlılar; Bab-ı Ali gibi değişik isimler verilmiştir.
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE DİVANLAR
KARAHANLILAR
DİVAN-I ALİ
DİVAN-I TUĞRA
Bugünkü anlamda hükümet
(bakanlar kurulu)’ tir. Vezirin
başkanlığında toplanmıştır.
İç ve dış yazışmaları düzenleyen bu
divanın başkanı Tugrai'dir.
DİVAN- İSTİFA
DİVAN- iŞRAF
Mali işlerle ilgilenir. Başındaki
görevliye Agıcı denir.
Mali ve idari işleri kontrol ve teftiş
eden divanın başkanı Baş müşrif'dir
DİVAN-I ARZ
Askeri işlerden sorumlu olan bu
divanın başkanı Emir-i Arz'dır.
19
GAZNELİLER
DİVAN-I RİSALET
DİVAN-I VEZARET
Vezir başkanlığında toplanan bu divan
mali ve genel yönetim işleriyle ilgilenir
Sahib-i Divan-ı Risalet'in başkanlık ettiği
bu divan sultanın iç ve dış resmî
yazışmalarını yürütür.
DİVAN-I İŞRAF
DİVAN-I VEKÂLET
Müşrif başkanlığında toplanan bu divan
Haberleşme ve İstihbarat işleri ile
ilgilenirdi.
Vekil-i Has'ın başkanlık yaptığı bu divan
hükümdar ve ailesine ait mali işlerle
ilgilenir.
DİVAN-I ARIZ
Emir-i Arız'ın başkanlık ettiği bu divan
askeri işlerle ilgilenir
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ
DİVAN-I SALTANAT
Vezir başkanlığında toplanan Bugünkü anlamda hükümet
(bakanlar kurulu)’ tir
DİVAN-I TUĞRA (DİVAN-I İNŞA)
Başkanlığını Tuğrai veya Münşi'nin yaptığı yazışmalardan sorumlu
divandır.
DİVAN-I İSTİFA
Müstevfi başkanlığında toplanan bu divan devlete ait tüm mali
işlere bakar.
DİVAN-I İŞRAF
Baş Müşrif'in başkanlık ettiği teftiş divanıdır. Mali ve idari işleri
teftiş eder.
DİVAN-I ARIZ
Başkanlığını Emir-i Arız'ın yaptığı bu divan askeri işlerden
sorumludur.
20
DİVAN- I MEZALİM
Divan-ı Arız Karahanlılar,
Gazneliler ve Büyük Selçuklularda ortak isme ve göreve
sahip TEK divandır.
Hükümdarın başkanlık ettiği ve büyük davalara
bakan yüksek mahkemedir.
NİYABET-İ SALTANAT
DİVAN- I BERİD
Naip başkanlığında hükümdarın başkentte olmadığı
zamanlarda işlerle ilgilenen divandır.
Selçuklularda devlet yönetimde
olmayan bu divan posta ve
istihbarat(haberleşme ) işine
bakar
ATABEYLİK:
 Selçuklu şehzadelerini eğitmekle görevlendirilen tecrübeli devlet adamlarına atabey denir.
 Selçuklarla birlikte İslam dünyasına giren bu sistem diğer Türk-İslam devletlerince de benimsenmiştir.
 İlk atabey vezir Nizamül Mülk’tür.
 Atabeylik sistemindeki amaç: Meliklerin devlet tecrübesi kazanmalarını sağlamak
 Atabeyliğin Zararı: Şehzadeleri sultanlık için kışkırtmaları nedeniyle taht kavgalarına yol açmış ve merkezi otoritenin
zayıflamasıyla bulundukları bölgelerde bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.
 Atabeylik sistemi Osmanlı Devletindeki Sancak Sistemi olarak karşımıza çıkar.
 Büyük Selçuklularda görülen atabeyin Osmanlı Devletindeki karşılığı Lala’dır.
TAŞRA TEŞKİLATI
 Devleti, hanedan ailesinin ortak malı sayan eski Türk hâkimiyet anlayışı, Türk-İslam devletlerinde de geçerliliğini
sürdürdü. Bu anlayış özellikle Karahanlı ve Selçukluların taşra teşkilatında uygulandı.
 Karahanlılarda eski Türklerdeki ÜLÜŞ adını verdiğimiz sistem gereği devlet doğu ve batı diye iki koldan idare edilmiştir.
EYALET
KÖY
SANCAK
KAZA
21
 Türk –İslam Devletlerinde ülke; gibi kısımlardan oluşur. Ülkenin idari birimlere ayrılmasındaki amaçlar:
 Ülke yönetiminde kolaylık sağlamak
 Merkezi otoriteyi güçlü tutmak
TAŞRA TEŞKİLATINDAKİ DEVLET GÖREVLİLERİ
GÖREVLİ
MELİK
YAPTIĞI GÖREV
Eyaletlerin veya vilayetlerin başında bulunan hanedan üyesi (hükümdar soyundan
)askeri valilere Melik denilir. Melikler İslamiyet öncesi Türk Devletlerindeki Yabgular gibi iç işlerinde serbest dış işlerde merkeze bağlıdır. Meliklerin dış işlerde
merkeze bağlı olmalarındaki amaç merkezi otoriteyi güçlü tutmaktır. Melikler
kendilerine has idari, askerî teşkilatlar oluşturabilirlerdi
ŞIHNE
Eyaletlerin başında bulunan hanedan üyesi olmayan askeri valilere verilen isimdir. Bu görevlilerin atanması, sınır değişikleri hükümdarın fermanı ile olmaktadır.
Bu denetim sistemiyle Avrupa’da görülen Feodalitenin Türk-İslam Devletlerinde
oluşması engellenmiştir.
AMİL
Vilayetlerdeki vergi toplama işini yürütür. Ummal adıyla da ifade edilir.
AMİD
Vilayetlerdeki yönetimden sorumlu SİVİL görevlidir.
Belediye işlerinden sorumlu kişidir. Aynı zamanda Çarşı, pazarı denetleyen kişi
MUHTESİP
 Üretilip satılan malların kalitesini denetler
 Pazardaki fiyatları kontrol eder
 Tartı ve Ölçü aletlerini denetler
SUBAŞI
Şehirlerin güvenliğinden sorumlu kişidir.
ULAK
Sarayla Taşra teşkilatı görevlileri arasındaki haberleşmeyi sağlayan görevlidir.
Postacı
REİS
Görevleri mülki amire yardımcı olmak olan bu kişiler merkez tarafından halkın
içinden seçilirdi.
İĞDİŞBAŞI
Şehir halkını temsil eden en yüksek görevlidir. Günümüz Belediye başkanına denk
gelir.
SUBAŞI
Taşrada güvenlikten sorumlu kişi
22
ORDU TEŞKİLATI
 Gerek İslamiyet öncesi gerekse İslamiyet’le birlikte kurulan bütün Türk Devletlerinde ordu teşkilatına önem veren
Türkler bu yönleri ile tüm dünyayı etkilemişlerdir.
 İslamiyet’ten sonra kurulan Türk-İslam Devletlerinde ordu-millet anlayışı aynen devam etmiştir.
 İslamiyet’in getirdiği Cihat anlayışı Türklerin savaşçı özelliğini ve savaş azmini pekiştirmiştir.
 Türklerin değişik coğrafyalarda kurdukları devletlerde farklı milletlerden ve boylardan askerler bulunsa da ordunun
temeli Türklerden oluşmaktaydı
 Karahanlılar ve Selçuklular hariç bu dönemde Mete Han tarafından kurulan Onlu Sistemin pek uygulanmadığı
görülmektedir.
 Bu dönemde Gulam Sistemi ordunun temelini oluşturmaktadır. Gulam askerleri, satın alma yoluyla savaşlarda esir
edilenlerle küçük yaşlarda toplanan çocukların Gulamhane adı verilen asker yetiştirme merkezlerinde yetiştirilmesi ile
oluşturulan doğrudan sultana bağlı muhafız birlikleridir. İlk defa Gulam sistemi KARAHANLILAR tarafından uygulanmıştır.
 Türklerin İslamiyet’e girmesi ile birlikte ordudaki ir diğer değişiklik İkta sistemidir. İlk defa SELÇUKLU DEVLETİ ile
başlatılan bu sistemdeki askerlere çiftçi asker adı da verilir.( Nizamülmülk)
İKTA SİSTEMİ
İkta adı verilen birimlere ayrılan ülke topraklarının asker ve memurlara maaş veya
hizmet karşılığı verilmesidir. Bu sistemin
faydaları şunlardır.
YARARLARI
 Hazineden para çıkmadan büyük bir ordu oluşturulmuştur.
 Göçebe halkın yerleşik unsurlara zarar vermesi engellenerek göçebelerin yerleşik hayata geçmeleri sağlandı
 Boş araziler değerlendirilerek üretimde süreklilik ve artış
sağlandı.
 İkta askerlerinin bulundukları yerin güvenliğini sağlaması
asayiş için ayrı bir birlik oluşturulma ihtiyacını da ortadan
kaldırdı.
 Ülke bayındır hale getirilmiştir.
Osmanlıdaki karşılıkları
 Merkezi otorite en ücra yerlere kadar hissettirilmiştir.
 Taşrada güvenliği ve hakimiyeti sağlamak
Gulam ------- Devşirme Sistemi
 Vergilerin düzenli toplanmasını sağlamak
İkta ------------ Tımar Sistemi
23
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİNDE ORDU TEŞKİLATLANMASI
KARAHANLILAR
GULAMLAR
SARAY MUHAFIZLARI
(YATGAK)
 Saray ve hükümdarı
korumakla görevli
olan bu askerler Bistegani adı verilen
maaş alırlar
TÜRKMENLER
Karluk, Yağma ve Çiğil
gibi topluluklardan oluşan birlikler.
EYALET ORDUSU
Şehzade ve valilerin
orduları
HASSA ORDUSU
 Hükümdara
Karahanlı Ordu Teşkilatının
en önemli özelliği Türklerden
oluşmasıdır.
İlk defa Gulam sistemini Karahanlılar başlatmıştır.
bağlı Bistegani
adı verilen maaşlı askerlerdir.
 Ordunun asıl
kısmıdır.
GAZNELİLER
GULAMLAR
EYALET ORDUSU
ÜCRETLİ ASKERLER
GÖNÜLLÜLER
(GAZİYAN)
GULAMAN-I SARAY
Sultanın özel
muhafızlarıdır. Maaşlıdır
Şehzade ve
valilerin askeri
birlikleri.
Türk boylarından
seçilen ücretli
askerlerdi.
HASSA ORDUSU
Türklerden oluşan asıl
savaşan ordu
olup maaşlıdır
 Gazne ordusunu diğer Türk İslam devletlerinden ayıran özellikler:
--Türk-İslam tarihindeki ilk çok uluslu ordu teşkilatıdır.
--Türk-İslam tarihindeki ilk fillerle takviyeli ordu teşkilatıdır
24
Savaş zamanı İslam
ülkelerinden gelen
müslümanların
oluşturdukları bu askeri
birlik sadece ganimetten
pay alırlar.
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ
GULAMLAR
Gulaman-ı Saray: Sultanı ve sarayı korumakla görevlidirler. Süvari ve piyadelerden oluşur. Maaşlıdırlar.
Hassa Ordusu: Ordunun savaşçı kısmını oluşturan süvari gruptur. Türk boylarından seçilerek
oluşturulan birliklerdir. Maaş yerine iktalardan elde edilen vergi gelirlerini alırlar. Süvari birlikleridir.
İKTA ASKERLERİ
Nizamülmülk tarafından yapılan bu askerî düzende İkta verilen melik, vali ve devlet adamlarının
beslemek zorunda oldukları askerlerdir.
TÜRKMENLER
Savaş zamanında orduya katılırlar. Genelde sınırlarda akıncı olarak yerleştirilerek sınır güvenliğini sağlarlar.
BAĞLI DEVLETLERİN
ASKERLERİ
Büyük Selçuklulara bağlı devletlerden gelen askeri birliklerdir.
GÖNÜLLÜLER
Özellikle Gayrı Müslümlere yapılan seferlerde, cihat düşüncesiyle orduda görev alan müslüman
milis güçlerdir.
YARDIMCI HİZMET
Mancınıkçı, Neftçi, Lağımcı, Mızrakçı, Gürzcü gibi sınıflardır.
HUKUK SİSTEMİ
 İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde olduğu gibi Türk-İslam Devletlerinde de kanunun üstünlüğü ilkesi benimsenmiştir.
 Türk-İslam devletlerinde hukuk sisteminin oluşmasında
 Şer’i Kurallar
 Fethedilen yerlerdeki eski uygulamalar
 Örfi hükümler
 Divan kararları etkili olmuştur.
25
 Hukuk sistemi Şer’i ve Örfi olmak üzere ikiye ayrılırdı.
 Şeri hukuk, Kur’an, sünnet, icma ve kıyasa dayanan ortak görüşlerden oluşurdu.
 Töre, halkın örf, adet, gelenek ve görenekleri dikkate alınarak ve Şeri hukuka ters olmamak kaydıyla hükümdar
tarafından çıkarılan ferman ve kanunlarla oluşturulan hukuktur. Örfi hukuk hiçbir zaman Şer’i hukuka ters düşemezdi.
 Hukuk sistemlerini inceleme açısından aşağıdaki tablodan yararlanabiliriz.
ŞER’İ HUKUK
ÖRFİ HUKUK
 Temelini İslam hukukundan alır.
 Temelini Töre’den alır.
 Miras, Boşanma, Evlenme, Vakıf ve Ticaret konuları ilgi 
alanlarıdır.

 Şer’i davalara Kadı bakar.

 Kadıların verdiği karara itiraz halinde dava Divan-ı
Mezalimde görüşülür.

 Kadıların başında ise baş kadı anlamına gelen Kadi’l –
kudat bulunur.
Yönetim, Askerlik ve Maliye alanları ile ilgilenir.
Davalara Emir-i Dad(Dadbeg) adlı hâkimler bakar.
Emir-i Dâd’ın vezir ve divan üyelerini yargılama ve tutuklama yetkisi vardır.
Ordu mensuplarının davalarına ise Kadı asker (Kadı LeşkerKazasker ) bakmaktaydı.
 Siyasi otoriteden bağımsızdır.
TOPRAK SİSTEMİ
 Türk –İslam Devletlerinde topraklar Miri, Vakıf ve Mülk olarak üçe ayrılır.
TOPRAK TEŞKİLATI
MİRİ ARAZİ
MÜLK ARAZİ
----HAS
VAKIF ARAZİ
**** HARACİYE
----İKTA
*****ÖŞRİYE
----VAKIF
MİRİ ARAZİ: Mülkiyeti devlete ait arazilerdir. Çeşitleri;
A-Has Arazi:
 Geliri hükümdar ve ailesine ayrılan topraklardır. Hükümdar bu arazilerden yakınlarına bağışta bulunabilir.
B- İkta Arazi:
 Ülke topraklarının vergi gelirlerine göre bölümlere ayrılmasına İkta adı verilir.
 Gelirleri, hizmet veya maaş karşılığı askerlere ve memurlara bırakılan topraklarıdır.
 İkta sahiplerinin ölümü halinde aynı görevi yapmak şartı ile çocuklarına devredebilir.
 İkta sahibi devlete belirli sayıda asker yetiştirmek zorundadır.
26
 Bu sistemde toprağın;
Mülkiyeti
Devlete
Geliri
İkta Sahibine
İkta Sahibinin köylüye karşı sorumlulukları:
Tarım araç ve gereci, çift hayvanı ve tohum temin ederdi.
Kullanımı
Köylüye aittir.
--İkta sahibi köylüyü denetleyebilir fakat yargılayamaz.
--Köylünün İkta sahibini şikâyet hakkı vardır.
--Üç yıl toprağı üst üste ekmeyen köylünün
elinden toprak alınırdı.
VAKIF ARAZİ:
 Gelirleri kamu yararı ve sosyal ihtiyaçlar için ayrılan topraklardır.
Bu topraklar hayır amaçlı kullanıldığı için kar amacı güdülmez.
-- Köylü toprağı işleyebildiği sürece ona sahip
olur ve miras bırakabilir.
--Köylü vergilerini ikta sahibine öderdi.
 Bu topraklar satılamaz, miras bırakılamaz, devredilemezdi.
 Vakıf arazilerinin gelir ve giderlerini düzenleyen kişiye Mütevelli adı verilir. Vakıf gelir tahsildarına Cabi, vakfedilen
mallara da Ayn-ı Mevkuf adı verilirdi.
MÜLK ARAZİ: Mülkiyeti şahıslara ait olan arazidir. Genellikle ev, bağ ve bahçe gibi taşınmazlardır. Alınabilir, satılabilir, kiraya verilebilir ve miras bırakılabilir.
 Mülk arazi ikiye ayrılır.
 Müslümanların ellerinde bulunan topraklara Öşriye, Gayrimüslimlerin ellerinde bulunan topraklara ise Haraciye adı
verilir.
İlk Türk - İslam devletlerinde toprakların büyük bölümünün devlete ait olması toplumda ayrıcalıklı sınıfların oluşmasını
engellemiştir.
EKONOMİK HAYAT
 Türk-İslam Devletlerinde ekonominin temelini tarım, hayvancılık, dokumacılık, madencilik, el sanatları ve ticaret
oluşturmaktadır.
 Türk-İslam Devletlerinde ticaret ana yollarına hâkim olma fetih politikalarını da etkilemiştir.
 Bu dönemde İpek ve Baharat yolları üzerinde yapılan ticaret ekonomik açıdan devletleri rahatlatmıştır. Karahanlılar
İpek, Gazneliler Baharat, Selçuklular ise İpek ve Baharat yolunu kullanmışlardır.
 Ticari hayatta Fütüvvet Teşkilatı önemli rol oynar. Türkiye Selçuklularında Ahilik, Osmanlı’da Lonca adını alan bu
teşkilat sayesinde mesleki dayanışmanın sağlanması, Narh adını verdiğimiz fiyat belirleme, malın kalitesinin arttırılması, vatandaşla devlet ve esnaf arasında aracı konumunda olması bakımından önemlidir. Gayrı Müslümlerin üye
olamadığı bu teşkilat ticarette önemli bir fonksiyona sahiptir.
 Türk İslam devletlerinde ticareti geliştirmek için;
 Kervansaraylar yaptırıldı
 Yabancı tüccarlara düşük gümrük tarifesi uygulandı.
 Ticaret yolları üzerine karakollar yaptırılarak ticari
güvenlik sağlandı
 Devlet sigorta sistemi uygulanmıştır.
27
 Türk-İslam devletlerinin başlıca gelir ve gider kaynakları
GELİRLER
GİDERLER
Öşür: Müslümanlardan alınan ürün vergisi(1/10 oranında)
Haraç: Gayrimüslimlerden alınan ürün vergisi
SARAY HARCAMALARI
Cizye: Gayrimüslim erkeklerden askere gitmeme karşılığında alınan vergi
Bac-ı Pazar: Pazar vergisi
ASKERİ HARCAMALAR
Ganimet: Savaşlardan elde edilen ganimetin 1/5’i hazineye aktarılır.
(Seferler, silahlar ve asker maaşları)
Gümrük vergileri
Komşu devletlerden gelen hediyeler
BAYINDIRLIK VE İMAR FAALİYETLERİ
Bağlı devlet ve boylardan alınan yıllık vergiler.
Maden, orman ve tuzla gelirleri
Cizye; İhtiyar erkek ve kadın, din adamı, çocuklarla kronik hasta gayrimüslimlerden alınmazdı. Cizye vergi memurlarına Cabi adı verilir.
YAZI, DİL VE EDEBİYAT
 İlk Türk-İslam Devletlerinde Karahanlılar ve Memlükler dışındaki birçok devlet resmi dil olarak Arapça ya da Farsça’yı
kullanmıştır.
 Kullanılan resmi dillerin farklı olmasında devletlerin kuruldukları bölgelerin etnik yapısı önemli rol oynamıştır.
 Medreselerdeki eğitim dili Arapça olarak belirlenmiştir.
 Karahanlılar resmi yazışmalarda Uygur yazısını kullanmışlardır.
 Gaznelilerde devletin resmi dili Arapçaydı, Türkçe ordu içinde ve sarayda kullanılmaktaydı.
 Selçuklularda bilim dili Arapça, resmi yazışma dili Farsça, günlük hayatta konuşma dili Türkçe olmasına rağmen
Türkçenin bu dönemde gelişimi yavaşlamıştır.
 Türk-İslam Tarihinde önemli eserler şunlar olarak sıralanabilir.
KARAHANLI EDEBİYATI
KUTADGU BİLİG:
 Yusuf Has Hacip tarafından yazıldı.
 Mutluluk Veren Bilgi anlamına gelir.

İlk Türk-İslam edebiyatı örneğidir.
 Eserde ideal devlet yönetiminden bahsederek hükümdara öğüt verir. Eser dört şahısın konuşmaları etrafında geçer.
Bunlar:
 Adalet, Gündoğdu isimli hükümdar.
 Akıl, vezir’in oğlu Ögdülmiş
 Saadet, Ay-Toldı isimli vezir.
 Kanaat ve Akıbet ise bir zahid olan Odgurmıştır.
28
 Türk-İslam edebiyatının ilk Türkçe yazılan nasihatname, siyasetname ve tiyatro eseri olarak kabul edilir.
 Uygur alfabesi ile yazılan eserde yazar kendisini Aytoldı olarak anlatır.
 Eser Tabgaç Buğra Han(Uluğ Kara)’a sunulmuştur.
DİVAN-I LÜGAT’İT TÜRK
 Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Türk Dilinin Toplu Sözlüğü anlamına gelir.
 Kaşgarlının bu eseri yazmadaki amacı Türkçenin zenginliğini ortaya koymak ve Araplara Türkçe öğretmektir.
 Eser ilk Türkçe ansiklopedik sözlüktür.
 638 sayfalık eserde 7500 Türkçe kelimenin ayrıntılı Arapça açıklamasını içerir. Bundan dolayı Divan-ı Lügat ’it Türk ilk
gramer kitabı, Kaşgarlı Mahmut ise ilk Türk Filolog ve coğrafyacısı olarak kabul edilir.
 Eserin sonunda ilk Türk dünyası haritası yer alır.
 Eseri Türk dünyasına kazandıran Ali Emiri, ilk defa basımını yapan ise 1917’de Rıfat Bilge’dir.
 Eser Abbasi Halifesi Muktedî-Biemrillah’ın oğlu Ebul-Kasım Abdullah’a sunulmuştur.
Kaşgarlının Kitabu Cevahirü’n Nahv Fi Lugati’t Türk adlı eseri ise kayıptır.
ATABETÜL HAKAYIK
 Yüknekli Edip Ahmet tarafından yazılmıştır.
 Gerçeğin Eşiği anlamına gelir.
 Eser bilginin faydası, cehaletin zararları, cömertlik, cimrilik, iyi ve kötü huyları konu alan eğitici ve öğretici bir eserdir.
 Uygur alfabesi ile yazılan eser 46 beyit ve 101 dörtlükten oluşmaktadır. Eser Hakaniye Lehçesi ile yazılmıştır.
 Eser Karahanlı beylerinden Muhammed Dad Sipehsalar'a sunulmuştur.
 Uygur harfleriyle yazılmış ilk yazması İstanbul'da Ayasofya Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.
DİVAN-I HİKMET
 Türk tarihinin ilk mutasavvıfı sayılan Ahmet Yesevi’nin Hikmet adlı şiirlerinin bir araya gelmesi ile oluşmuştur. Eserle
ilgili en büyük yanlış eserin Ahmet Yesevi tarafından yazıldığının zannedilmesidir. Eser Yesevilik tarikatı müridi olan
Şaban Durmuş’un Ahmet Yesevi’nin görüşlerini ve düşüncelerini kitap haline getirmesiyle ortaya çıkmıştır.
 Hikmet; hoş, hayırlı anlamlarına gelir. Eserde 144 (daha sonra bulunan hikmetlerle bu sayı 217’ye çıkmıştır.) hikmet
ve bir münacat bulunur.
 Eser Türk tasavvuf edebiyatının ilk örneği kabul edilir.
 Kutadgu Bilig’den sonra bilinen en eski İslami dönem eserdir.
 Eserde genel olarak dervişliği övme, cennet ve cehennemden, peygamberin hayatından ve mucizelerinden bahsedilir.
 Eser Karahanlı Türkçesinin Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır
SATUK BUĞRA HAN DESTANI
 Eser İslami dönem Türk edebiyatının ilk sözlü örneklerindendir.
 Satuk Buğra Han ve onun İslamiyet için yaptığı savaşları konu edinir.
29
GAZNELİ EDEBİYATI
ŞEHNAME

Asıl adı Ebu’l-Kasım Mansur olan Firdevsi tarafından yazılıp Gazneli Mahmut’a sunulmuştur.

60.000 beyitten oluşan eser tarih öncesi dönemden Sasani Devletinin yıkılıp Arap egemenliğine girene kadar ki
tarihini içerir.

Eserde İran-Turan Savaşları da anlatılmıştır. İranlı Rüstem ile Turan kralı Afrasiyap(Alper Tunga )arasındaki çekişmeleri epik şekilde anlatır.
TARİH-İ YEMİN
 İranlı tarihçi Utbi tarafından yazılan eser Gazneli Mahmut’a sunulmuştur.
 Gaznelilerin tarihi anlatılmıştır.
ASAR-I BAKİYE (El-Âsâr'il-Bâkiye)
 El Biruni tarafından yazılmıştır.
 Eser Asyalı milletler hakkında bilgi verip, bu milletlere ait takvim, hukuk, din, matematik, astronomi ve tarihlerini
kronolojik olarak anlatmıştır.

Gazneliler döneminde ayrıca Cüveyni’nin yazmış olduğu Tarihi Cihangüşa adlı eserde Orhun Abidelerinden bahsedilmiştir.
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ EDEBİYATI
SİYASETNAME (SİYERÜL MÜLK)
 Ünlü vezir Nizamülmülk tarafından yazılan eser Sultan Melikşah’a sunulmuştur.
 50 fasıldan oluşan eserde ideal bir hükümdarın nasıl olacağı özellikle sağduyulu ve sabırlı hareket etmesi, devlet ve
hükümetin nasıl idare edileceğine dair nasihatler bulunmaktadır.
 Eserin temel amacı devlet görevi üstlenecek olanlara yol göstermektir.
RÜBAİLER
 İranlı bilgin ve şair Ömer Hayyam tarafından yazılmıştır. Şair çadırcı anlamına gelen Hayyam takma adını kullanmıştır.
 İran gece hayatı, aşk, şarap, dünya ve insan hayatını anlatmıştır. Hayyama göre gerçek olan yaşananlardır. Çağının
haksızlıklarını alaycı ve iğneleyici bir dille eleştirir.
DİVAN-I ENVERİ
 Sultan Sencer dönemin ünlü kasidecisi Enveri’nin eserine verilen addır.
 Konuşma diline yer verdiği kasideleri genellikle iki kişi arasında geçen konuşmalar şeklindedir.
TİMUR DEVLETİ EDEBİYATI
MUHAKEMETÜL LÜGATEYN
 Ali Şir Nevai tarafından yazılan eserde yazar Türk dilinin Farsçadan üstün olduğu savunmuştur. Eserinde Arapçanın en
üstün Hintçenin ise en değersiz dil olduğu iddiasını da yazarca ortaya atılmıştır.
 Çağatay Türkçesi ile yazılmıştır. Eserin yazılmasındaki en önemli amaç milli dili koruma kaygısıdır.
 Ali Şir Nevai edebiyatımızdaki ilk hamse (beş mesnevi sahibi ) yazarıdır. Müellifin ayrıca yazdığı Mecalisü’ün Nefais ilk
bibliyografya kitabı olarak kabul edilir.
30
DİVAN-I RİSALET (SULTAN)
 Timur İmparatorluğu hükümdarı ve şair Hüseyin Baykara tarafından kaleme alınan divandır. Ali Şir Nevai Mecâlisü’nnefâis adlı eserinde Hüseyni mahlası ile şiirler yazan Baykara’nın şair kişiliğini övmüştür.
 Divan ilk defa Ali Asgar Hikmet tarafından yayımlanmıştır.
 Şairin Risâle-i Hüseyn-i Baykara adlı eseri de bulunmaktadır
-Hüsrev-ü Şirin Altın Orda sahasında ortaya çıkan ilk eserdir.
-Bilinen Harezm Türkçesinin ilk eseri Mukaddimet-ül Edeb’dir.
BİLİM
 İslamiyet’in bilime önem vermesi ile özellikle Tıp, Felsefe, Geometri, Astronomi, Kimya, Tarih, Coğrafya ve matematik
alanlarında büyük ilerlemeler kaydedilmiştir.
 Bilim adamlarının devletçe desteklenmesi, onire edilmesi, araştırmalara teşvik edilmesi bu hızlı gelişimde önemli bir
unsurdur.
 Türk-İslam devletlerinde Medreseler en önem bilimsel kurumlardır. Türk-İslam tarihinde ilk medrese Karahanlı
hükümdarı Tabgaç Buğra Han zamanında Semerkant’ta açılmıştır. Karahanlılarda medrese yöneticilerine fakih öğretmenlere ise müderris denilirdi.
 Buhara, Semerkant, Bağdat ve Fergana dönemin önemli ilim ve kültür merkezleridir.
 Gazneliler döneminde Sultan Mahmut zamanında Nişabur’da açılan medresenin yanında sarayda çok sayıda bilim
insanı bulunmaktaydı.
 Selçuklular döneminde ilk medrese Tuğrul Bey döneminde Nişabur da açılmıştır.
 Dünyanın ilk üniversitesi olarak kabul edilen Nizamiye Medreseleri tam teşekküllü eğitim mekânlarıydı. Bu dönemde
eğitim öğretimin planlaması yapılarak, medrese eğitimi kurumsallaştırıldı.
 Medreselerde din bilimler ve pozitif bilimler birlikte okutulmaktaydı.
 Medreselerin eğitim dili Arapçadır. Medreselerden mezun olanlara meslek ruhsatı anlamına gelen icazetname
(diploma) verilirdi.
 Medreselerde okutulan dersler:
 Dini Dersler: Kuran okuma, Tefsir, Hadis, Fıkıh, Kelam
 Dil ve edebiyat: Arap ve Fars Edebiyatı, Nahiv, Sarf, Hitabet, Şiir, Tarih, Edep
 Müsbet bilimler: Tıp, Cerrahi, Riyaziye, Hendese, Hesap, Tabiiyat, Nücum, Müsellesat
 Felsefe Dersler: Felsefe ve Mantık
31
TÜRK-İSLAM BİLGİNLERİ
 Türkistan’ın Farab şehrinde doğmuştur.
 Türk –İslam dünyasında pozitif bilimlerin kurucusu kabul edilmektedir.
 Batıda AL-PHARABİUS lakabı ile tanınmıştır.
 Aristo mantığını en iyi şekilde yorumladığı için Muallim-i Sani (İkinci öğretmen) veya Hace-i Sani denilmiştir.
FARABİ
 Yazdığı eserlerde metafizik, politik felsefe, mantık, müzik, bilim, ahlak, bilgi felsefesi ve ilahiyat yoğunluktadır.
 El Medinet’ül Fazıla (Fazilet Şehri ) :Devlet başkanında olması gereken özellikleri belirtmiştir.
 İhsanül-Ulum adlı eserinde pozitif bilimleri ilk defa sınıflandırmıştır.
 Kitab-ı Musika adlı müzik kitabı yazmıştır. Musiki aletleriyle ilgili ilkeleri ortaya koymuştur.
 Dünya tarihinde Birleşmiş Milletler fikrini ortaya ilk atan düşünürdür.
 El Kindi’nin kurduğu Meşailik akımının ikinci kurucusu sayılır.
 L. Black' a göre Farabi, Neoplatonculuğun merkezinde yer alan sudur teorisinin Aristo'nun görüşü olmadığını fark etmesine rağmen benimsemiştir
 Tıp adamı, fizikçi, yazar, filozof ve bilim insanı
 Batı kaynaklarında AVİCENNA olarak geçmektedir.
İBN-İ SİNA
 Muallim-i Evveli Aristo namıyla üçüncü öğretmen olarak kabul edilir. Eş-Şeyhu’r-Reis (Baş üstat) bir diğer
lakabıdır.
 En önemli eseri El-Kanun Fi’t Tıbb (Tıp Kanunu)’dur.
 Kitabüş Şifa, Kitabü’l-Necat ve İşarat ve'l-Tembihat diğer önemli eserleridir.
 Kan dolaşımı üzerine çalışmalar yapmıştır. Küçük kan dolaşımını bulmuştur.
 İnsandan bağımsız bir ruhun varoluşu, İbni Sina’ya göre Tanrıdan yansıyan bir delildir.
Batı kaynaklarında ALKHARİSMUS olarak geçer.
 Matematik, gökbilim, coğrafya ve algoritma alanlarında çalışmalar yapmıştır.
 Harezmî, Diophantus ile birlikte Cebir’in Babası olarak kabul edilir.
HAREZMÎ  Matematikte sıfır rakamını ve şey ( X) kavramını ilk defa kullanan bilim adamıdır.
 En önemli eseri olan El’Kitab’ül-Muhtasar fi Hısab’il Cebri ve’l-Mukabeledir. Cebir kelimesi ilk defa bu
eserle birlikte kullanılır. Bu eser aynı zamanda tarihte ilk müstakil cebir kitabı olama özelliğine sahiptir.
Eserin aslı İngiltere Oxford, Bodlyn Kütüphanesindedir.
 Bağdat’taki Beytül Hikme ’de görev yapmıştır.
 Kitab fil-Hisab, Kitabu Cedavil-in-Nücum ve Harekatiha, Kitabun fil Coğrafya, Kitabun fil-Cem’i vet-Tarih,
Kitabu Zic-il-Harezmî diğer önemli eserleridir.
32
EL KİNDİ  Geometride ilk defa açıları pergel ile ölçerek sıvıların özgül ağırlıklarını hesaplayan kişidir.
İBN TÜRK  İlk cebir kitabı yazan Türk İslam bilginlerindendir.
 İkinci derecede denklemler üzerinde çalışmalar yaptı.
 Batı kaynaklarında Aliboron olarak geçer.
 Dünyanın çapını, günümüz değerlerine çok yakın olarak hesaplayan Biruni Jeodezi biliminin kurucusu kabul
edilir.
 Gazneli Mahmut’un Biruni için ‘’ Sarayımın en değerli hazinesi’’ dediği rivayet edilir. Enlem ve boylam
dairelerini tespit etmiş meridyen uzunluğunu hesaplamıştır.
BİRUNİ
 Galileo’dan 600 sene önce, dünyanın döndüğü fikrini savunmuştur.
 İlk eseri tarih konulu Asar-ül Bakiye isimli kitabıdır.
 En önemi eseri astronomi alanında olan ve Sultan Mesut'a sunduğu El-Kanunü'l-Mesudi’dir.
 Kitâbü’l-Camahir fi Mârifeti'l-Cevâhir isimli eserinde 16 maddenin özgül ağırlığını hesaplamıştır.
 Kitabul Telfihim de Güneş ve ay tutulmalarını gösterir.
 Kitâbü’s-Saydele isimli kitabında şifalı bitkileri listeleyerek hangi hastalıklara iyi geldiğini anlatmıştır.
 Yer çekimi kanunundan ilk bahseden bilim adamıdır.
 Tarihte ilk defa Sezeryanla doğum yaptırdığı kaynaklarda geçmektedir.
Hüccetül İslam olarak ta adlandırılır.
 Nizamiye medreselerinde müderrislik yapmıştır.
GAZALİ
 Bâtınilikle mücadele eden Gazali Vahdet-i Vücud görüşünü savunmuştur.
 İhyâu-Ulûmiddîn en önemli eseridir.
 Diğer önemli eseri Kimya-ı Saadet, Cevahir-ül-Kur’an, Kavâid-ül-Akâid, Kitab-ül-İktisat fil Îtikâd, İlcam-ülAvam an İlm il-Kelâm, Mizan-ül-Amel, Dürret-ül-Fâhire, Eyyüh-el-Veled, Kıstas ül-Müştekim önemli eserleridir.
 Batı dünyasına Aristo’yu tanıtan İbn-i Rüşt’e Batılılar AVARREOS adını vermişlerdir.
 Mutezile akımının öncülerindendir. Kişinin hem felsefe, hem din yoluyla hakikati bulacağını savunmuştur.
İBN-İ RÜŞT Külliyat Fi’t Tıp en önemli eseridir. Bu kitabında hastalıkları tek tek ele alarak incelemiştir. Eserde insanın
hayatında ikinci defa çiçek hastalığına yakalanmayacağını söyleyerek sebeplerini açıklar.
 İbn –i Rüşt’ün tıpla ilgili eserleri Fransa’daki Padova Üniversitesi'nde ders kitabı olarak okutulmuştur.
 İmam-ı Gazali’nin, Tehafüt-ül-Felasife adlı eserine karşı Tehafüt-üt-Tehafüt adlı reddiye yazdı.
 İbni Rüşt’e göre âlem, yaratılmamış madde olan heyula‘dan doğmuştur.
 İbni Rüşt’ü Avrupa'ya tanıtan ilk kişi Michel Scot’tır.
33
 Asıl adı Mahmut'tur. Zemahşerî, uzun süre Mekke ve Medine’de yaşadığı için Allah’ın Komşusu anlamına
gelen CÂRÛLLAH lakabıyla anılır. Ayrıca Fahr-ı Harezm ünvanı ile de anılır.
 İtikadi olarak Mutezile fıkıhta ise Hanefî mezhebine bağlıdır.
 Mukaddimetu'l-Edeb isimli eseri Harzemşah Emiri Ebul-Muzaffer Atsız'a ithaf ettiği gramer ve lügat
ZEMAHŞERİ
kitabıdır. Eser Ummu’t-tefâsîr(Tefsirlerin anası ) olarak ta adlandırılır.
 El-Keşşaf an Hakâikı't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fı Vücühi't-Te'vîl adlı eseri müellifin bütün İslâm âleminde
tanınmasını sağlayan tefsir kitabıdır.
 El-Fâik fi Garîbi'l-Hadîs, Ruûsü’l-Mesâil, el-Enmûzec, el-Mufassal diğer önemli eserleridir.
 Gerçek adı tam olarak bilinmemekle birlikte Çadırcı anlamına gelen Hayyam mahlasını kullandı.
 Tıp, fizik, astronomi, cebir, geometri ve yüksek matematik alanlarında çalışmalar yaptı.
 Celali Takvimi hazırlayan komisyonun başkanlığını yaptı
ÖMER
 En önemli eserleri Rübaiyat ve Cebir Risalesidir. Hayyam Üçgeni veya Türk Üçgeninin mucididir. Binom
HAYYAM
teoremini ve bu açılımdaki katsayıları bulan ilk kişinin Hayyam olduğu düşünülmektedir
FERAZİ
EL RAZİ
ULUĞ BEY
 Doğu âleminde astronomi ile ilgilenen ilk kişidir.

Asıl adı Muhammed bin Zekeriya olan Ebu Bekir el Razi’dir.

Doğunun usta kimyacısı olarak gösterilen El Razi Çiçek ve Kızamık hastalıklarının farklı olduğunu ortaya
koymuştur.

İlk defa kimyayı tıbbın hizmetine sokmuştur.

Sülfürik asidi bulmuştur.

Sıfır rakamını ilk defa kullanan İslam âlimidir.

El Havi en önemli eseridir.
Uluğ Bey, sekiz ondalık kesre kadar doğru olan kesin sinüs ve kosinüs tabloları ve küresel trigonometri
formülleri konusunda çalışmalar yapmıştır.
 Uluğ Bey’in en önemli eserleri Uluğ Bey Zic-i’dir.
 Eski Yunan ve Arap gökyüzü gözlemleriyle ilgili eserleri inceleyerek ay ve yıldızların hareketlerini gösteren
tablolar düzenledi.
İBNÜ’L
 Modern optiğin kurucusu kabul edilen müellifin en önemli eseri optik üzerine yazılmış olan Kitabül
HEYSEM
Menzir’dir.
 Dünya merkezli bir kâinat sisteminin kesin olmayacağını belirterek Güneş sisteminin mevcut olduğundan
bahseder.
34
MİMARİ
 Türk – İslam mimarisi daha çok cami, saray, hastane, han, hamam, kervansaray, türbe gibi alanlarda gelişme göstermiştir.
 Türk-İslam mimarisinin temelleri Karahanlılar döneminde atıldı. Bu dönem eserlerinde kerpiç yapı ağırlıklıdır.
 Karahanlılar Dönemi’nde camilerde mimari unsur olarak kubbe ön plana çıkmıştır.
 Gazneliler döneminde ilk defa ahşap direkli camiler yapılmaya başlanmıştır.
 Büyük Selçuklular Devleti ile birlikte eyvanlı tip cami modelinin geliştiği görülmektedir. İsfahan'da inşa edilen Mescidi Cuma bu mimari şekline ilk örnektir.
 İslamiyet’in de etkisi ile minare geleneği ön plandadır. Minarelerde geometrik desenler, çini süslemeler ve kufi yazılar
Selçuklularla birlikte gelişmiştir.
 Selçuklularla birlikte üst üste çift kubbe, köşeli çatı, sivri kemer, Türk üçgeni tarzı kubbeye geçiş elemanı, silindirik ve
yivli minareler, dikdörtgen ve beş köşeli mihrap gibi yeni unsurlarında ortaya çıktığı görülmektedir.
 Hint ve İslam sanatının kaynaşması ile saray mimarisi Gaznelilerle birlikte gelişme göstermiştir. Gazne saray tasarımları kendinden sonraki dönemleri etkilemiştir.
 Dış görünüşleri oldukça sade olan bu yapıların içleri çini, alçı ve taş süsleme açısından zengindir.
 İlk defa bu dönemde Türbe mimarisi de gelişmiştir.
 Medrese mimarisi Karahanlılarla başlamış Selçuklu döneminde İran kültürünün etkisi ile öğrenci odaları kare planlı
olarak yapılmıştır. Gazneliler dönemine ait her hangi bir medrese örneği elimizde bulunmamaktadır.
 İslamiyet öncesi çadır geleneği bu dönemde ev yapımına yansımıştır. İlk Türk evleri çadırın bir kopyası gibi dizayn
edilmiştir.
 Selçuklu mimarisinin genel özellikleri:
 Binalarda çoğu zaman sütun yerine paye kullanılmıştır.
 Sütun pencere kenarlarında ve kapı yanlarında süs olarak kullanılmıştır.
 Kemerler ve kubbeler payeler üzerine oturtulmuştur.
 Bütün güzellik, ilk göze çarpan taç kapılarda toplanmıştır.
 Tuğla duvarların üstüne taş oymalı veya sırça tuğlalardan kaplamalar yapılmıştır.

İç duvarlar ve kubbeler çini mozaikle süslenmiştir.
 Örme tuğladan yapılmış Selçuklu minareleri genellikle kalındır.
 Kubbeler genellikle sivridir.
TOLUNOĞULLARI
 Kahire Ulu Camii
KARAHANLILAR
 Ribat- ı Melik --- İlk Türk kervansarayı
Tolunoğlu Ahmet Camii
 Arap Ata Türbesi—En eski türbe
Registan Medresesi
Tirmiz Sarayı
35
Tolunoğlu Ahmet Maristanı
Hazer Degaron Camii – İlk Türk camii
Ayşe Bibi Türbesi
Balacı Hatun Türbesi
Kalan Minare
Talhatan Baba Camisi
Harekkan Kümbeti
 Arasül felek Camii
GAZNELİLER
Leşker-i Bazar Sarayı ve camii
 Bust Kalesi
Aslan Cazip Türbesi
Zafer Kuleleri
Ribat-ı Mahi
 Sultan Mahmut Bendi ve Türbesi
Sultan III. Mesud Sarayı ve Minaresi
 Cam Minaresi: Gaznelilere ait olup olmadığı tartışmalıdır
İsfahan Mescit-i Cuma: İlk cami ve medrese birleşimi
 Kazvin Mescit-i Cuma
 Ebul Manucehr Camii: Anadolu’da kurulan ilk Türk camisidir
 Damgan Mescidi: İlk minareli camii
 Gülpayegan Camii
Melikşah Camii
BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ Abark Kümbet-i Ali
Diyarbakır Ulu Camii
Cihil Duhteran (40 kızlar) Kümbeti
 Hz. Ali Türbesi
Sultan Sencer Türbesi (Devlethane)
 İmam Hanife Türbesi
İmam-ı Gazali Türbesi
 Ribat-ı Şerif
Zavvare Ulu Camii
Kümbet-i Surkh
Tuğrul Bey Türbesi
Kümbeti Kabud (Mavi Kümbet)
Zaferan Ribatı
Nizamiye Medreseleri
 Nişabur Medresesi: Büyük Selçuklu Devletinin ilk medresesi
 Nurettin Şifahanesi
 Selçuklular, Merv, Rey, İsfahan, Hamedan, Bağdat ve Nişabur'da saraylar inşa ettiler.
BABÜR DEVLETİ
 Taç Mahal
Moti Mescidi
Mina Mescidi(İnci Mescid)
 Lahor Kalesi
Agra Kalesi
Hümayun Türbesi
Şafii Medresesi: Eyyubi Devleti’nin ilk medresesi
EYYUBİLER
 İmam Şafii Türbesi
Ebu Mansur Türbesi
 Necmeddin Salih Eyyub Türbesi
I. Baybars Camii
MEMLUKLER
Şeceretü' d-Dür Türbesi
Şam Adiliye Medresesi
Kalavun Camii
Melik-en Nâsır Camii
 Müzheriye Camii
Sultan Kalavun Medresesi
 Fatıma Hatun Türbesi
Sultan Hasan Türbesi
Ak Saray
TİMUR DEVLETİ
 Fiah-ı Zinde Külliyesi
HARZEMŞAHLAR
Şahzinde Camii
MOĞOLLAR
Olcaytu Han Türbesi
Gök Saray
Yesevi Türbesi
36
Kayıtbay Türbesi
Semerkant Camisi (Bibi Hanım Mescidi)
Gevher Şad Camii
ALANLARINA GÖRE MİMARİ YAPILAR
DİNİ MİMARİ
-Camii
-Tekke
-Külliye
- Zaviye
-Medrese
-Türbe
-Mescid
-Kümbet
SİVİL MİMARİ
*Saray
*Köşk
*Kasr
*Bedesten
*Han
*Hamam
*Ribat
*Arasta
*Çarşı
*Maristan
*Darüş-şifa *Şifahaen
*Köprü
*Kapan
*Şadırvan
*İmarethane
*Bakımevi (Tabhane) *Bimarhane
ASKERİ MİMARİ
- Kale
-Kule
-Tersane
-Hisar
-Sur
-Derbent
-Kışla
-Burç
ÖNEMLİ YAPILAR
 KÜMBET: Koni veya piramit biçiminde damı olan, yuvarlak veya köşeli anıt mezar.
 KÜLLİYE: Camii ile birlikte hamam, medrese, mektep, imaret, türbe, kütüphane, aşevi, darüşşifa, kervansaray, çarşı,
tekke gibi binalardan oluşan yapılar topluluğuna verilen ad.
 TABHANE: Fakirlerin barındığı misafirhane
 ARASTA: Bir sokağın iki yanına sıralanan ve aynı cins malları satan dükkânların meydana getirdiği çarşı
 KAPAN: Yiyecek ve giyecek eşyanın toptan satıldığı kapalı Pazar yerleri
 BEDESTEN: Kıymetli kumaş, mücevher ve buna benzer eşyanın satıldığı üstü kapalı, çarşıların bütünü.
 BİMARHANE: Akıl ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği yer. Akıl Hastanesi
 İmarethane: Aş evi
 KERVANSARAY: Ticaret yolları üzerindeki konaklama yerleri
 MARİSTAN: Tolunoğulları döneminde yapılan hastahane
 DARÜŞ ŞİFA: Hastahane
SANAT DALLARI
Türk -İslam Devletlerinde çinicilik, minyatür, tezhip, ebru, süsleme, hat, oymacılık, kakmacılık ve mimari başlıca gelişen sanat dallarıdır.
37
SANAT DALI
GENEL ÖZELLİKLERİ
 Güzel yazı sanatıdır.
 Kufi, sülüs, nesih gibi çeşitleri vardır.
HAT
 Hat camii, türbe ve saray gibi mimari eserlerde kullanılmıştır
(HÜSN-Ü HAT) Bu işle uğraşanlara hattat denir.
 İlk büyük Türk hattatı Amasyalı Yakut’tur. Hafız Osman, Karahisari, Mustafa Rakım önemli hattatlardır
 Türklere has bir sanattır
 Minyatür yazma eserlerde görülen küçük resimdir.
MİNYATÜR
 Bu işle Uğraşanlara Nakkaş veya Musavver adı verilir.
 Türk – İslam sanatında en çok kullanılan resim türüdür. Resim sanatındaki İslami hassasiyet minyatürün
gelişmesini sağlamıştır.
 Türk-İslam tarihinde minyatür okulu ilk defa Selçuklular döneminde açıldı.
 Varka ve Gülşah adlı aşk hikâyesinin anlatıldığı eser Abdül Mümin tarafından resimlendirilmiş önemli bir
eserdir.
 Nakşi, Levni, Emir Hüsrev ve Nigari, ünlü minyatürcülerdir
ÇİNİ
 İlk örneklerine Karahanlılarda görülen Çinicilik fırınlanmış toprak üzerine çeşitli motiflerin yapılması ile
oluşturulan seramiktir. Uygurlar döneminde Kaşi adı verilen Çini daha çok saray ve camilerde kullanılmıştır.
TEZHİP
 Kitap süsleme sanatıdır. Bu işi yapanlara Müzehhip adı verilir.
FRESKO
 Yaş alçı üzerine yapılan resimlerin bina süslemelerinde kullanılmasıdır. Renkli duvar resmi.
PORTAL
Kapı süsleme sanatı
KAKMACILIK  Ahşap ve madenlerin içine yakut, altın, gümüş vb. renkli malzemelerin yerleştirilmesi
OYMACILIK
Ahşap, alçı vb. malzemelerin oyulması sanatıdır.
TELGARİ
Altın, gümüş gibi madenlerin işlemeciliğine dayanan sanat dalı
VİTRAY
Renkli cam süsleme sanatı
MALAKARİ
Alçı ile yapılan bezemelerdir. Duvar kabartma sanatıdır.
KÜNDEKARİ
Ahşap parçalarının birbirine geçmelerle bağlanmasıdır. Neccar adı verilen marangozlar tarafından yapılan
bu sanat kısaca ahşap işlemeciliğidir.
38
SÜSLEMELERİN KULLANIM ALANLARI
KİTAP
DUVAR
AHŞAP
Hat
Kakmacılık
Fresko , Malakari
Tezhip
Oymacılık
Çini, Oymacılık
Minyatür
Ciltçilik
Kümdekari
Mozaik, Hat,
CAM
Vitray
Alçı,taş ve tuğla
bezeme
Taş bezeme
Kakmacılık,
MİMARİDE KULLANILAN SÜSLEME MOTİFLERİ
İnsan ,Çiçek,Ağaç,Yaprak gibi bitkisel ve Kartal,Ejder,Aslan ,Geyik gibi hayvan figürleri
sıklıkla
kullanılmıştır.
Geometrik Motifler
Melek tasvirleri
39
MADEN
Telgari
Oymacılık
Kakmacılık
ÖSS TÜRK İSLAM TARİHİ VE TÜRKİYE TARİHİ
SORULARI VE CEVAPLARI
C) Türklerin Abbasiler Döneminde İslamiyet’i kabul ettiklerini
1. XIII. yüzyılda Moğol İmparatorluğu’nun kurulup batı
yönünde ilerlemesi ve Oğuzların kalabalık gruplar hâlinde
Anadolu’ya gelip yerleşmeleri aşağıdakilerin hangisinde
etkili olmuştur?
D) Mutasım Döneminde sınırların çok genişlediğini
E) Abbasilerin kendilerinden önceki devletlerin etkisinde
kaldığını
A)
Anadolu’nun Türkleşmesinin hızlanmasında
B)
Anadolu’da Selçuklu Devleti’nin kurulmasında
5.– Bizans’ın Anadolu’da siyasi üstünlüğünün sona ermesi
C)
Büyük Selçuklu Devleti’nin parçalanmasında
– Türklerin Anadolu'ya kesin olarak yerleşmesi
D)
Haçlıların Anadolu’ya gelmesinde
E)
Malazgirt Savaşı’nın kazanılmasında
Gelişmeleri aşağıdaki savaşlardan hangisinin sonuçları
arasındadır?
(2009-ÖSS Sos-1)
A)
(2009-ÖSS Sos-2)
Ankara
D) Yassı-Çimen
2.
B) Otlukbeli
C) Miryokefalon
E) Malazgirt
(2008-ÖSS Sos-2)
I. Utbi
II. Yusuf Has Hacip
6. Anadolu Selçukluları Döneminde Ahi teşkilatı şehirlerde,
III. Farabi
İlk Türk-İslam Devletleri Döneminde yetişen yukarıdaki
bilim adamlarından hangilerinin İslam ve Avrupa medeniyetinin gelişmesinde eserleriyle katkıları olmuştur?
A)
111
Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız İli D) I ve III E) I, II ve
B)
Çin’in Orta Asya’ya egemen olmasında
C)
İstanbul’un Sasanilerle birlikte kuşatılmasında
D)
Hun Devleti’nin ikiye ayrılmasında
E)
Talas Savaşı’nı Müslümanların kazanmasında
II.
zanaat,
III.
sosyal
A) Yalnız l
D) I ve II
3. Aşağıdaki gelişmelerin hangisinde Kartukların etkisi
vardır?
Avrupa’da kurulan Avar Devleti’nin yıkılmasında
ticaret,
Alanların hangilerinde söz sahibi olmuştur?
(2009-ÖSS Sos-2)
A)
I.
B) Yalnız II
C) Yalnız III
E) II ve III
(2008-ÖSS Sos-2)
7. Aşağıdakilerden hangisi Karahanlılar Devleti’nin özelliklerinden biri değildir?
A)
Konuşma dilinin Arapça olması
B)
Federatif bir yapıda olması.
C)
Orta Asya da kurulan ilk Müslüman Türk devleti
olması
(2009-ÖSS Sos-2)
D)
Adını devletin başındaki sülalenin ümranından
alması
4. Abbasilerde Halife Mutasım’dan sonra devlet yönetiminde Türklerin etkisi giderek artmış, Türk komutanlar istediklerini halife yapmaya, istemediklerini indirmeye başlamış ve
bu komutanlar bazı eyaletleri de kendi aralarında paylaşmıştır.
E)
Türk töresine uygun olarak idari bakımdan iki kısma
ayrılması.
(2008-ÖSS Sos-2)
Bu durumun aşağıdakilerden hangisini gösterdiği savunulabilir?
8. Türkler uzun süre direndikten sonra, ancak X. yüzyılda
topluca İslamiyet’e girmişlerdir.
A) Siyasal birliğin çözüldüğünü
Aşağıdakilerden hangisi bu direnmeyi doğuran nedenler
arasında savılmaz?
B) Saltanat sisteminin dikkate alındığını
40
B)
Din değiştirmenin toplumsal değişikliği de beraberinde getirmesi
C)
Müslüman olmayanlardan haraç ve cizye vergisinin
alınması
C)
İslamiyet’in kılıç zoruyla kabul ettirilmek istenmesi
B)
Emevilerin güttüğü Arap milliyetçiliği
C)
Bağımsızlığı kaybetme korkusu
D)
Çağatay Devleti’nin zayıflaması
E)
Oğuzların Kayı Boyunun Anadolu’ya gelmesi
(2007-ÖSS Sos-2)
13.
I. Coğrafi Keşiflerin başlaması
II. Doğu Roma İmparatorluğumun yıkılması
III. Anadolu’da ticaretin gelişmesi
(2008-ÖSS Sos-1)
9. Dirlik, hizmet karşılığı olarak devlet görevlilerine verilen
ve yıllık gelirlerine göre bölümlere ayrılan arazilerdir.
Anadolu Selçuklu mimarisinin XIII. yüzyıl başlarında gelişme göstermesinde, yukarıdakilerden hangileri etkili olmuştur?
Dirliklerin gelirlerine göre, büyükten küçüğe doğru sıralanışı aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
A) Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve II
E) I, II ve III
A)
Zeamet – has – tımar
B)
Tımar – has – zeamet
C)
Has – tımar – zeamet
D)
Zeamet – tımar – has
E)
Has – zeamet – tımar
C) Yalnız III
(2007-ÖSS Sos-2)
14. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da kurulan ilk Türk
beyliklerinin özelliklerinden biri değildir?
(2007-ÖSS Sos-2)
A)
Büyük Selçuklular tarafından yıkılmaları
B)
maları
Malazgirt Savaşı’nın kazanılmasından sonra kurul-
10. İslam medeniyetinin gelişmesinde Türklerin büyük katkıları vardır.
C)
Anadolu’nun bayındır hale getirilmesinde etkili
olmaları
Türklerin tıp alanında İslam medeniyetine en büyük katkısını aşağıdaki bilim adamlarından hangileri sağlamıştır?
D)
Egemen oldukları bölgelerde İslamiyet’i yaymaya
çalışmaları
E)
Kurdukları yerleşim yerlerine Türkçe isimler vermeleri ve Anadolu’yu Türkleştirmeye çalışmaları
A) Harezmî B) Biruni C) Farabi D) Gazali E) İbni Sina
(2006-ÖSS Sos-2)
(2007-ÖSS Sos-2)
11. Mısır’da, 13.-16. yüzyıllar arasında Türk yönetim sisteminin, Türk kültürünün ve Türk unsurunun yerleşmesinde aşağıdakilerden hangisi etkili olmuştur?
15. Eşi Mümtaz Mahal’in anısına Hindistan’daki Tac Mahal’i yaptıran Şah Cihan, aşağıdaki Türk devletlerinden
hangisinin hükümdarıdır?
A)
Şeybaniler
A) Babür B) İhşidler C) Memlûk D) Karahanlı E) Tulunoğulları
B)
Memlukler
(2006-ÖSS Sos-2)
C)
Anadolu Selçukluları
D)
Harzemşahlar
16. XIII. yüzyıl sonlarında Anadolu’da Moğol baskısının
azalması ve Selçuklu Devleti’nin otoritesinin zayıflaması
aşağıdakilerden hangisine ortam hazırlamıştır?
E)
Akkoyunlular
(2007-ÖSS Sos-2)
12. Aşağıdakilerden hangisi Timur Devleti’nin kurulmasını
kolaylaştırmıştır?
A)
Haçlı Savaşlarının sona ermesi
B)
Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılması
C)
Babürlüler Devleti’nin yıkılması
A)
Haçlı Seferlerinin başlamasına
B)
Oğuzların Anadolu’ya gelmesine
C)
Bizans İmparatorluğu’nda taht kavgaları çıkmasına
D)
Altın Ordu Devleti’nin parçalanmasına
E) Uçlara yerleştirilen Türkmen beylerinin beylikler kurmasına
(2006-ÖSS Sos-2)
41
III.
Anadolu'dan geçen dünya ticaret yollarının önem
kazanması
17. Karluklar, Müslüman olmamalarına karşın, İslam ordusuyla birleşip 751 yılında Talas’ta Arapların yanında savaşa
girmişler; Çin’in yenilgiye uğratılmasında önemli rol oynamışlardır.
Durumlarının hangilerinde etkili olduğu savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III
Karlukların, Arapları Talas Savaşı’nda desteklemelerinde,
I.
si,
(2004-ÖSS)
İslam Devleti’nde saltanat sisteminin devam etme21. Büyük Selçuklular Dönemi’nde,
II.
Çin’in Orta Asya’daki Türk egemenliğine son vermek istemesi
III.
Türgiş Devleti’nin yıkılmış olması durumlarından
hangileri etkili olmuştur?
A)
Yalnız I B) Yalnız
D) I
ve II
E) II
II
I.
Selçuklu sultanlarının halife sanını almaması
II.
Yönetici sayısının artırılmasına gerek duyulması
III.
Yetenekli öğrencilerin okutulmasının ve topluma
kazandırılmasının amaçlanması
C) Yalnız III
Durumlarından hangilerinin Selçuklu sultanlarının medreselerin kurulup yaygınlaştırılmasına önem vermelerinde
etkili olduğu savunulabilir?
ve III
(2006-ÖSS Sos-2)
A) Yalnız I B) Yalnız II
18.I. Harzemşahlar
C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III
(2002-ÖSS)
II. Hazarlar
22. Selçuklu sultanları, din ve ırk ayrımı gözetmeden halka
toprak dağıtarak boş araziyi değerlendirmeyi devletin görevi
saymışlardır.
III. Selçuklular
Yukarıdaki devletlerin hangilerinde ikta sistemi uygulanmıştır?
A)Yalnız I
B) Yalnız II
D) I ve III
E) II ve III
Selçuklu sultanlarının izledikleri bu politika, öncelikle aşağıdakilerden hangisini sağlamaya yöneliktir?
C) I ve II
(2005-ÖSS)
19. Anadolu Selçukluları döneminde Anadolu’da vilayetlerin
ve yerel askeri güçlerin başında bulunan subaşılar, bu vilayetlerdeki iktaların sahibi değil, yöneticisi ve askerlerin
amiriydiler.
Bu bilgiye dayanarak Anadolu Selçukluları dönemiyle ilgili;
II. Yönetim ve askerlik hizmetleri birlikte yürütülmüştür.
III. Subaşılar sultana bağlı değildir,
Yorumlarından hangileri yapılabilir?
B) Yalnız II
D) II ve III
E) I, II veIII
Vergi toplama düzeni
B)
Üretimde artışı
C)
Toprak bütünlüğünün korunmasını
D)
Ülkede asayişi
E)
Yönetimde sürekliliği
(1995-ÖSS]
23. Anadolu Selçukluları döneminde ülkede Müslüman
Türklerle birlikte yaşayan Hıristiyan ve Musevi topluluklar
genelde şehirlerde oturur, zanaat ve ticaretle uğraşır, ibadet ve dini törenlerini serbestçe yerine getirirlerdi. Bunlar,
askerlik yapmazlar, ancak vergi verirlerdi.
I. Toprağın mülkiyeti işleyene aittir.
A) Yalnız I
A)
Bu durum Anadolu Selçukluları ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisinin bir göstergesidir?
C) I ve III
(2005-ÖSS)
20. Anadolu Selçukluları, XI. yüzyıl sonlarından XII. yüzyıl
sonlarına kadar Bizanslılar ve Haçlılarla savaşlar yapmışlardır.
Anadolu’da üretimin ve vergi gelirlerinin azalması
II.
Anadolu’da yerleşim alanlarının boşalması
Hoşgörüye dayanan bir siyasetin uygulandığının
B)
Ticaretin ülke ekonomisindeki payının az olduğunun
C)
Anadolu’da İslamiyet’in giderek yaygınlaştığının
D)
Yabancılardan alınan vergilerin giderek azaltıldığının
E)
nin
Bu savaşların,
I.
A)
Devlet yönetiminde yabancılara da görev verildiği(1993-ÖSS)
42
24. Anadolu Selçuklu Devleti'nde, kendilerine bir bölgenin
yönetimi verilen hanedan üyelerine “melik” deniyordu.
Kendi bölgelerinin yönetiminde söz sahibi olan meliklerin
para bastırma, savaş açma ve siyası görüşme yapma yetkileri yoktu.
B)
Avrupa’nın Türklere karşı birleşmesini önlemek
C)
Avrupa’da nüfuz bölgeleri kurmak
D)
Denizlerde üstünlük sağlamak
E)
Anadolu’da siyasal birliği sağlamak
Meliklerin yetkilerinin sınırlı tutulması, aşağıdakilerden
hangisine önem verildiğini gösterir?
A)
Sınırların güvenliğinin artırılmasına
B)
Ekonomik durumun düzeltilmesine
C)
Ülke bütünlüğünün korunmasına
D)
Yerleşik hayatın yaygınlaştırılmasına
E)
Dış ilişkilerin artırılmasına
(1991-ÖSS)
28. Selçuklularda resmi yazışmalar Farsça idi. Medreselerde
eğitim Arapça yapılıyordu. Halk ve ordu kesimi ise Türkçe
konuşuyordu.
Bu durum, Selçuklularda aşağıdakilerden hangisine neden
olmuştur?
A) Ordudaki asker sayısının azalmasına
B) Yöneticiler ile halk arasındaki bağların güçlenmesine
(1992-ÖSS)
C) Türk dilindeki gelişmenin yavaşlamasına
25. XIII. yüzyıl sonlarına doğru, Anadolu’da Moğol baskısının
zayıflaması üzerine, sınırlara yerleştirilmiş Türkmen beyleri
ve halk üzerindeki Selçuklu otoritesi de zayıflamıştır.
D) Yabancıların siyasal baskılarının önlenmesine
E) Yönetimde bilim adamlarının söz sahibi olmasına
Bu durum, aşağıdakilerden hangisine hız kazandırmıştır?
(1991-ÖSS)
A)
Anadolu’da ticaretin gelişmesine
B)
Bizans’ta entrikaların başlamasına
C)
Anadolu’da nüfusun artmasına
D)
Anadolu’daki karışıklıkların ortadan kalkmasına
E)
Beyliklerin ortaya çıkmasına
29. Çinlilerle Araplar arasında yapılan Talaş Savaşı’nın
dünya kültür tarihi açısından en önemli sonucu aşağıdakilerden hangisidir?
(1992-ÖSS)
26. Memlukler Devleti’nin siyasi varlığı Osmanlı Devletinden
daha kısa sürdüğü halde, Memluklarda tahta geçen hükümdar sayısı Osmanlılardan daha çoktur.
A)
Batı Türkistan’ın Çin baskısından kurtulması
B)
Kartukların bağımsız devlet olmaları
C)
Türk – Arap mücadelesinin sona ermesi
D)
Kâğıt üretiminin Çin’in dışında da yaygınlaşması
E)
Türklerin İslam dinini yakından tanımaları
(1990-ÖSS]
Memluklarda hükümdar değişikliklerinin Osmanlılardan
daha fazla olmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A)
Toplumun çeşitli etnik gruplardan oluşması
B)
Her Emir’in sultan olma hakkına sahip olması
C)
Türkçe bilenlerin imtiyazlı olması
D)
Osmanlı Devletinden önce kurulmuş olması
E)
Hükümdarlığın, halifenin onayına bağlı olması
30. Anadolu Selçuklu Devleti döneminde İtalyan Fransız,
İranlı, Suriyeli ve Yahudilerden bazı gruplar Antalya, Konya,
Kayseri ve Sivas gibi şehirlere, bazı Türkler ise Kıbrıs, Suriye
v< Kırım’a yerleşmişlerdi.
Bu durumun başlıca nedeni aşağıdaki alanlardan hangisinde görülen gelişmelerdir?
A) Ticaret B) Savunma C) Eğitim D) Mimari E) Tarım
(1988-ÖSS)
(1991-ÖSS)
31. Türk-İslam uygarlığında aşağıdakilerden hangisinin
yasaklanması, oymacılık, kakmacılık ve nakkaşlık gibi süsleme sanatlarının gelişmesinde etkili olmuştur?
27. Anadolu Selçukluları Antalya, Alanya ve Sinop gibi limanları ele geçirdikten sonra bu limanlarda Avrupalı tüccarlara düşük gümrük tarifesi uygulamışlardır.
A)
Yazı (hat) sanatı
Anadolu Selçuklularındaki bu uygulamanın amacı aşağıdakilerden hangisidir?
B)
Resim ve heykelcilik
A)
C)
Duvar çiniciliği
Ticari ilişkileri geliştirmek
43
D)
Figürlü plastik sanat
E)
Minyatür sanatı
TÜRK-İSLAM DEVLETLERİ LYS SORU VE CEVAPLARI
1) Türk-İslam devletlerinde Müslüman olmayan devletlere
sınır olan bölgelere uç denilirdi. Uçlar, güvenilir, bölgeyi
tanıyan, askerî gücü olan beylerin yönetimine verilirdi. Beyler sınırlara yönelik saldırılar olduğunda ya da bir düşman
kalesinin ele geçirilmesinde sultana sormadan hareket edebilirlerdi.
(1986-ÖSS)
32. Anadolu Selçuklu Devleti zamanında ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükselme Dönemi’nde, Anadolu’daki
zanaatkârlar “lonca” denilen zanaat gruplarına ayrılarak
yöneticilerini kendileri seçmişlerdir.
Yalnız bu bilgiyle,
Bu durum, aşağıdakilerden hangisini gösteren bir kanıt
olabilir?
I. Uç beyleri sivil yönetimden sorumlu değildir.
A)
Zanaatkârlar arasında dayanışma olduğunu
II. Uç beyleri merkezî otoriteye bazı durumlar dışında bağlıdır.
B)
Devletin zanaatkârları desteklediğini
C)
Halkın çoğunluğunun zanaatkâr olduğunu
D)
Loncaların ticari alanda başarılı olduklarını
III. Uçlar, çoğunlukla savaşların yapıldığı yerlerdir.
IV. Uç beyleri öldüğünde beyliğe çoğunlukla vârisleri getirilmiştir.
Yargılarından hangilerine ulaşılabilir?
E)
El sanatlarının, Anadolu’da başlıca gelir kaynağı
olduğunu
A) I ve II B) II ve III C) II ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV
(1985-ÖSS)
2014 LYS
2) Timurlular Devleti Döneminde bilim adamlarına önem
verilmiş, hükümdarlar bilim ve edebiyat çalışmalarını bizzat
desteklemiştir.
Bu dönemde yaşamış, Semerkant’ta kendi adına yaptırdığı
rasathanesiyle ünlü astronomi bilgini ve devlet adamı aşağıdakilerden hangisidir?
A) Uluğ Bey
B) Ali Kuşçu
C) Hüseyin Baykara
D) Ali Şir Nevai
E) Şahruh
2010 LYS
3) Büyük Selçuklularda iktalar askerî ve sivil devlet görevlilerine hizmetleri karşılığında verilirdi. İkta sahipleri ikta olarak
verilen topraklarda oturur, memurlar aracılığıyla vergileri
toplardı. Bu vergilerin bir kısmıyla kendi geçimini sağlar, geri
kalan kısmıyla da belli sayıda atlı asker beslerdi. Sefere
çağrıldığı zaman askerleriyle birlikte sefere katılırdı.
ÖSS Cevapları
1. A
2.C
3.E
4. A
5.C
6.E
7. A
8.B
9.E
10. E
11.B
12.D
I3. C
14.A
15.A
16. E
17.B
18.D
I9. B
20.D
21.E
22. B
23.A
24.C
25. E
26.B
27.A
28. C
29.D
30.A
Aşağıdakilerden hangisinin bu düzenlemeyle ortaya çıkan
durumlardan biri olduğu savunulamaz?
A) Hazinenin askerî harcamaların büyük bölümünden kurtarılması
B) İktalardan elde edilen vergi gelirlerinin bir kısmının maaş
karşılığı olması
C) Ordunun tümünün atlı askerlerden oluşması
D) Atlı askerlerin masrafının ikta gelirlerinden sağlanması
E) Toprakların ikta sahiplerinin mülkiyetinde sayılmama
2010 LYS
4) Sultan Baybars verdiği siyasi mücadeleden sonra Memluk
Sultanı olmuş ve Moğolların Bağdat katliamından kaçarak
44
Yukarıdaki devletlerden hangilerinin resmî dili Türkçeydi?
Mısır’a sığınan Abbasoğullarından El Mustansır’ı halife ilan
etmiştir.
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
Baybars’ın bu tutumundaki amaç aşağıdakilerden hangisidir?
2007 KPSS
9) Aşağıdakilerden hangisi Türk İslam Devletlerinde toprak
yönetimiyle ilgili bir kavram değildir?
A) Halifenin dinî nüfuzundan yararlanıp hükümdarlığını
meşrulaştırmak
A) Zeamet B) İkta C) Has D) Ulak E) Yurtluk
B) Mezhep kavgalarına son vermek
2005 KPSS
C) Moğolların Mısır’a gelmesini engellemek
D) Hicaz suyollarını koruma altına almak
10) Türk İslam Devletlerinde akılcılığı ön plana alan ve pozitif bilimlerin gelişmesine katkı sağlayan bilim adamı kimdir?
E) Tahta geçmede saltanat sisteminin uygulanmasını sağlamak
A)Gazali B) İbn-i Rüşd C) Eş’ârî D) Farabi
E) Zemahşerî
2002 KPSS
2010 LYS
5) Selçuklularda,
11) Aşağıdakilerden hangisi Karahanlılar ve Göktürkler arasındaki ortak özellikler arasında gösterilemez?
I. hükümdarın Tanrı adına insanları yönetmekle görevli
olması,
A)Orta Asya’da kurulmuş olmaları
B)İkili yönetim anlayışını uygulamaları
II. ülkenin, hanedan üyelerinin ortak malı sayılması,
C)İslamiyet’in Türkler arasında yayılmasını sağlamaları
III. din işlerinin halifeye, dünya işlerinin sultana ait olması
D)Ülkenin, hanedanın ortak malı olduğu anlayışını benimsemeleri
Durumlarından hangilerinin taht kavgalarına neden olduğu savunulabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II
E)Yaşadıkları dönem Türk kültürünü yansıtan eserler vermeleri
E) II ve III
2009 KPSS
2015 LYS
6) Türk-İslam mimarisinin temelleri aşağıdaki devletlerden
hangisinin zamanında atılmıştır?
A) Memlükler B) Karahanlılar
12) Aşağıdakilerden hangisi, görüş ve düşünceleriyle Avrupalıları uzun süre etkilemiş bir Müslüman filozoftur?
C) Eyyubiler
D) Gazneliler E) Selçuklular
7) Müslüman Türk devletlerinde devlet memurluğu çoğunlukla babadan oğula geçer, iktidar değişmelerinde de iktidar
çoğu kez aynı ailede kalırdı.
A) İbn Rüşd
B)Fuzuli
D)Levni
E) Nefi
C) Baki
2016 LYS
13) Büyük Selçuklu Devleti'yle ilgili olarak aşağıdakilerden
hangisi söylenemez?
Aşağıdakilerden hangisi bu durumun sonuçlarından biridir?
A)Devleti yönetme konusunda eski Türk hâkimiyet telakkisi
(anlayışı) geçerlidir.
A) Devletin iyi yönetilmesi
B)Nişabur, Rey, İsfahan ve Merv şehirlerini, yönetim merkezi olarak kullanmışlardır.
B) İşsizliğin önünün kapanması
C) Başarılı bir dış siyaset izlenmesi
C)Orta Asya'da kurulan en büyük Türk-İslam devletidir.
D) Yeni mesleklerin önünün kapanması
D)İkta sistemini geliştirerek kendilerinden sonraki Türk
devletlerine örnek olmuşlardır.
E) Bürokraside egemen bir sınıfın ortaya çıkması
2008 KPSS
E)Anadolu'nun Türkleşmesi ve Müslümanlaşmasında rol
oynamışlardır.
8) I. Samanoğulları
2016 LYS
II. Karamanoğulları
14) Aşağıdakilerden hangisinin 1071’de yapılan Malazgirt
Savaşı’nın sonuçları arasında olduğu savunulamaz?
III. Büyük Selçuklular
45
A) Doğu-Batı arasındaki ticaret yolları değişmiştir.
A) Nizamiye Medresesinin açılmasında
B) Malazgirt Savaşı′nın kazanılmasında
C) Kudüs ve Şam′ın ele geçirilmesinde
D) Atabeylik uygulamasının başlamasında
E) Celâlî Takvimi′nin hazırlanmasında
B)Anadolu’nun kapısı Türklere açılmıştır.
C) Anadolu’da Türk beyliklerinin oluşumuna zemin hazırlanmıştır
2012 LYS
D) İslam dünyası üzerindeki Bizans baskısı azalmıştır.
20) Aşağıdakilerden hangisi, Türklerin İslam dünyasına
olan katkılarından biri değildir?
E) Haçlı seferlerinin başlamasında etkili olmuştur.
2013 LYS
A) Abbasiler Dönemi′nde devletin Bizans′a karşı korunması
B) Gazneliler Dönemi′nde İslamiyet′in Hindistan′a kadar
yayılması
C) Endülüs Emevileri Dönemi′nde İslamiyet′in İspanya′da
yayılması
D) Anadolu Selçukluları Dönemi′nde Haçlılara karşı başarılar
elde edilmesi
E) Büyük Selçuklular Dönemi′nde İslamiyet′in Anadolu′da
yayılması
15) Aşağıdakilerden hangisi Büyük Selçuklular Dönemi’nin
eğitim kurumudur?
A) İdadi
B) Rüştiye
D) Darülfünun
E) Enderun
C) Medrese
2013 LYS
16) Akkoyunlu Devleti’yle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
2012 LYS
A) Trabzon Rum İmparatorluğu’na son vermiştir.
21) Anadolu Selçuklu Dönemi′yle ilgili olarak aşağıda verilen bilgilerden hangisi doğru değildir?
B) Timur Devleti’ne karşı Osmanlı Devleti’ni desteklemiştir.
A) İlk altın para II. Kılıç Arslan Dönemi′nde bastırılmıştır.
B) Anadolu′daki ilk kervansaray II. Kılıç Arslan Dönemi′nde
yapılmıştır.
C) Gevher Nesibe Darüşşifası I. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi′nde açılmıştır.
D) Yazlık saray olarak kullanılan Kubadabad, Alaaddin Keykubat Dönemi′nde yapılmıştır.
E) Türkçe resmî dil olarak Alaaddin Keykubat Dönemi′nde
kabul edilmiştir
C) Timur Devleti tarafından ortadan kaldırılmıştır.
D) XV. yüzyılda kurulmuş olan Türkmen devletidir.
E) Osmanlı Devleti’ndeki Celâli Ayaklanmalarını desteklemiştir.
2013 LYS
17) Arap harflerinin güçlü bir estetikle yansıtıldığı İslami
sanat dalıdır. Örneklerine sadece kitaplarda değil; kitabe,
seramik kaplar, madenî eşyalar ve mimari öğeler üzerinde
de rastlanmaktadır. Ahmet Karahisari ve Hafız Osman bu
sanatın Türk tarihindeki önemli temsilcileridir.
2012 LYS
22)Malazgirt Savaşı′ndan sonra merkezi Sivas olmak üzere
Orta Anadolu′da kurulan ve dönemin önemli eğitim kurumlarından biri olan Niksar′daki Yağıbasan Medresesini kuran
beylik aşağıdakilerden hangisidir?
Yukarıda hakkında çeşitli bilgiler verilen ve Türk-İslam kültüründe değerli örnekleri bulunan sanat dalı, aşağıdakilerden
hangisidir?
A)Tezhip
B)Minyatür
D) Çini
E)Heykel
A) Danişmentliler
D)Artuklular
C)Hat
B)Saltuklular C) Mengücekliler
E) Hamitoğulları
2012 LYS
23) Voltaire "Eğer ki biri, dünya üzerinde olup biteni anlamak istiyorsa önce bütün sanatların beşiği, Batı′nın her
şeyini borçlu olduğu Doğu′ya bakmalıdır. “demiştir.
Aşağıdakilerden hangisi, bu duruma bir örnek olarak gösterilebilir?
2013 LYS
18)1025 yılında Karahanlılar ve Gazneliler aşağıdakilerden
hangisinin güçlenmesine karşı önlem almayı kararlaştırmışlardır?
A)Abbasiler
B)Selçuklular
C)Bizanslılar
D)Tolunoğulları
E)İhşitoğulları
2012 LYS
A) Talaş Savaşı′nın ardından Türkler arasında İslamiyet′in
yayılması
B) Avrupa′da kralların papalara karşı güçlenmesi
C) Anadolu Selçuklularındaki ikta sisteminin Osmanlılar
tarafından geliştirilerek tımar sistemi adıyla uygulanması
D) Haçlı Seferleriyle, İslam dünyasından birçok buluşun
Avrupa′ya taşınması
19) Büyük Selçuklular Dönemi′nde görülen aşağıdaki gelişme ve olayların hangisinde, kurulan rasathanede gök cisimlerinin gözlenmesinin etkisi olduğu savunulabilir?
46
B) İlk Türkçe ansiklopedik sözlük ve dil bilgisi kitabı olması
C) Dönemiyle ilgili pek çok alanda önemli bilgiler içermesi
D) Türk destan ve efsaneleri hakkında bilgi sunması
E) Eserin adının "mutluluk veren bilgi, kutlu bilgi" anlamına
gelmesi
E) İngiltere′de İki Gül Savaşı sonrasında feodalitenin zayıflayarak Mutlakiyet rejiminin ortaya çıkması
24) Aşağıdaki devletlerden hangisi Mısır′da kurulan ilk
Türk devletidir?
A) İhşitler
B)Tolunoğulları
D)Fatımiler
E) Memlükler
2011 LYS
C) Eyyubiler
29) İslamiyet’i kabul eden ilk Türk devletlerinden biri olan
Karahanlılarda; hükümdarlık hatife tarafından tasdik edilmiş, ülkede halife adına hutbe okutulup para bastırılmıştır.
Böyle olmakla birlikte İslamiyet öncesi yöne tim gelenekleri
de büyük ölçüde devam ettirilmiştir.
2011 LYS
25) Cengiz Han′ın ölümünden sonra Çin′de hüküm süren
(1280-1368) ve İslamiyet’i kabul etmeyen Moğol devleti
olarak bilinen, İtalyan seyyah Marco Polo′ nun uzun süre
kaldığı ve seyahatnamesinde buradaki gözlemlerini ayrıntılarıyla anlattığı devlet aşağıdakilerden hangisidir?
Buna göre, Karahanlılar,
I.
İslamiyet'i kendi kültürleriyle kaynaştıran bir siyasi
yapı oluşturmuşlardır.
A) Kubilay Hanlığı
II.
Din ve devlet işlerini birbirinden ayırmışlardır.
B) Çağatay Hanlığı
III. Arap kültürünü bütünüyle benimsemişlerdir,
C) Altın Orda Devleti
Yargılarından hangilerinin doğru olduğu savunulabilir?
D)İlhanlı Devleti
A) Yalnız I
E) Babür Devleti
B) Yalnız II
26) Timur Devleti′yle ilgili olarak verilen aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
C) Yalnız III
A)
Timur tarafından kurulmuştur.
D) I ve II
B)
1402 Ankara Savaşı′nda Osmanlı ordusunu yenmiştir.
E) I,II ve III
C)
Fatımiler tarafından yıkılmıştır.
D)
Semerkant ve Belh, önemli şehirlerindendir.
E)
Ali Şir Nevai, dönemin ünlü şair ve devlet adamıdır
2012 YGS
CEVAP ANAHTARI
1-B 2-A3-C 4-A 5-B 6-B 7-E 8-B 9-C 10-D 11-C 12-A 13-D 14-A
15-C 16-D 17-C 18-B 19-E 20-C 21-E 22-A 23-D 24-B 25-A 26C 27-D 28-E 29-A
2011LYS
27) Türklerin İslamiyet’i kabulünden sonra artan el yazması kitap üretimine paralel olarak aşağıdaki sanat dallarının
hangisinde artış olduğu söylenemez?
A) Hat
B) Tezhip
C) Cilt
D) Fresk
E) Minyatür
2011 LYS
28) Karahanlılar Döneminde Kaşgarlı Mahmut tarafından
yazılan Divan-ü Lugati’t-Türk adlı eserin Türk kültürü açısından öneminin, aşağıdakilerin hangisinden kaynaklandığı söylenemez?
A) Türk dilinin zenginliğinin ve güzelliğinin gösterilmesinin amaçlanması
47