UNUTULAN ADAM Niyazi BERKES Emeritus Profesör

UNUTULAN ADAM
Niyazi BERKES
Emeritus Profesör
McGili Üniversitesi
«Aydın», «Halk», «Devlet» kavramları ve genel olarak bun­
larla «Toplum» arasındaki ilişkiler konusunu ele aldığımız za­
man, Türk düşün tarihinin bir döneminde bunlar üzerine görüş­
leri olan iki kişi üzerinde durmak gerekir. Şu 1976 yılı, ikisinin
de yüzüncü doğum yılıdır. Bu iki adam Ziya Gökalp ile Yusuf
Akçura'dır.
Sözünü ettiğim konuyu, bu iki adamın görüşlerini özetle­
mek amacı ile, tartışmayı düşündüğüm zaman bir olay dikkati­
mi çekti: bu günlerde Ziya Gökalp'ın yüzüncü doğum yılı oldu­
ğu hatırlandığı, televizyonda bile onun üzerine söyleşiler yapıl­
dığı halde ona çok yakın diye bildiğimiz, Türk ulusçuluğu tari­
hinde onun kadar yeri olduğunu sandığım ikinci adamın, Yu­
suf Akçura'nın da bu yıl yüzüncü doğum yılı olduğunu hatırla­
yana raslamadım. Bu unutkanlık acaba neden? Neden birinci
adam yalnız yüzüncü yıldönümünde değil, her yıl temcit pilâ­
vına dönen sözlerle anılıp durduğu halde ikinci adam hemen
tüm unutulmuştur? Özellikle bu günlerde birinci adamın adının
büyüsü genç kuşaklara aşılanmaya çalışıldığı halde ikinci ada­
mı arayan soran neden çıkmadı?
Bu soruyu yanıtlamak için, ilk anda aklıma şöyle bir yo­
rumlama geldi: bu, acaba, Akçura'nın Gökalp'tan daha düşük
nicelikte ya da daha aşağı nitelikte yazılar yazmış olmasından mı
ileri gelmiştir? Bunun olasılığını benimseyemedim. Çünkü iki
adamın yazarlık yaşamının evrimini ve süresini incelersek gö194
SOSYOLOJİ
KONFERANSLARI
195
rürüz ki Yusuf Akçura'nın yazıları ne sayı, ne nicelik, hatta ne
de etkililik açılarından Gökalp'ın yazılarından aşağıdır. Üstelik
Yusuf Akçura, Gökalp gibi, sadece Osmanlı Türkiye'sinin sah­
nesinin dışında Meşrutiyet öncesi «Jön» Türkler denen kişilerin
arasında bulunduktan başka Ziya Gökalp'a yakıştırılan ırkçılık ve
turarıcılık düşünlerinin kaynağı sayılan Çarlık imparatorluğu yö­
netimi altındaki farklı Türk dili dallarında konuşan toplumlardan
birinde dünyaya gelmiş olduğu gibi onları yakından tanıyan,
yazarlık yaşamı döneminde de onları gidip yerinde gören bir
kişi i d i . Onların sorunlarını Ziya Gökalp'a kıyasla ilk elden, da­
ha yakından tanıyordu. Çıkardığı Türk Yurdu dergisinin hemen
her sayısında Osmanlı Türkiyesi dışındaki türkofon toplumlar
üzerine yazı ve haberler yayınlıyordu, öyleyse, sözünü ettiğim
unutkanlığın başka nedenleri olmalı.
Yusuf Akçura'nın unutuluşuna karşın Gökalp'ın hiç unutul­
mamış olması olayının daha da tuhaf bir yanı vardır ki onu ha­
tırlarsak üzerinde durduğum olayın düşündürücülüğü daha d a
artar. O da şudur: Ziya Gökalp bugün düşünüşündeki ana fikir­
lerle değil, geçici fikir eğilimleri ile, hatta kendi düşününde açık­
ça karşıt olduğu görüşlerle anılıyor.
B u yazının başında değindiğim aydın-halk-devlet kavram­
ları v e ilişkileri açısından bakarsak bu çarpıklığı daha yakın­
dan seçebiliriz. Ziya Gökalp'ın düşün yaşamının bir «Osmanlı­
cılık» dönemi vardır. Daha sonraları gelen bir «turancılık» döne­
mi d e oldu. Bu ikisi arası dönemde Gökalp'ı, benim görüşüme
göre, en çok nitelendiren fikir özelliği «halkçılık» görüşüdür,
öyle olduğu halde, o bu ideoloji ile değil açıkça karşıt olduğu
«ırkçılık» ideolojisini güdenlerin elinde bayrak olarak anılıyor.
Halbuki Osmanlı aydınları arasında ırkçılık sanılan görüşü ge­
tiren Gökalp değil, Yusuf Akçura'dır. Dahası var: Osmanlıcılık,
islâmcılık, türkçülük görüşlerinin ve siyasalarının karşılaştırmalı
tartışmasını daha önce yapan kişi Yusuf Akçura'dır. Bu son s ö ­
zümle Yusuf Akçura'nın ırkçılığın öncüsü olduğunu söylemek
istemiyorum. Onun ne anlamda ırkçı olduğunu, hatta daha çok
bu yüzden ırkçılık ve turancılık ulusçuları arasında neden unu­
tulmuş olduğunu aşağıda açıklamaya çalışacağım.
B u yazının bu aşamasında belirtmek istediğim nokta, Türk
düşün tarihinde yer almış kişilerin fikirlerinin kendi zamanla­
rında değilse bile (ki öylesi de oluyor) daha sonraları düşün-
196
NİYAZİ
BERKES
düklerinin, yazdıklarının anlaşılmaması, çarpıtılması, hatta ter­
sine çevrilmesi gibi bir talihsizliğe uğrayışlarıdır. Bunun gerçek
nedeni Türk siyasal evriminin fırtınaları içinde fikirlerin, aydın­
lık yerine karanlıklar içinde, tortular bırakmasıdır. Padişahlara,
vezirlere kadar onlarda olmayan özellikle yapıştırılır, sonra ku­
şaktan kuşağa bunlara inanılır. Örneğin padişah II. Osman dev­
rimci, sadrazam Mustafa Reşit Paşa «büyük adam» olur, II. Abdülhamit «ulu hakan» olur. Bilimsel bir tarihçi olarak bunları in­
celediğiniz zaman görürsünüz ki bu nitelemelerin hiç birinin as­
lı yoktur. Bunların yanında gerçekten büyük, ilerici, ulu olarak
nitelendirebileceğiniz oldukça çok sayıda kişi vardır ki bunlar
tüm unutulmuştur.
Ziya Gökalp da ters yanları ile anılan talihsizlerden biri ol­
du. Birinci Dünya Savaşı arifesinin yarattığı hava içinde, daha
Abdülhamit döneminde başlamış olan yabancı
propaganda
esintilerinin etkisi altında «halka doğru» akımının yavaş yavaş
«aydınlar», «seçkinler», daha sonra «büyük adam» ve nihayet
«Enver Paşa» mitoslarına, Turan ütopyalarına dönüşmesi Gökalp'ı Türk düşün tarihine obskürantist bir ideolojinin babası ola­
rak yerleştirdi. Buna karşılık olarak da obskürantizmin her çe­
şidine karşıt olan kişilerde de bir Ziya Gökalp allerjisi yereşti.
Ziya Gökalp'ın düşün denizindeki yüzme biçiminin bunda önem­
li bir sorumluluğu vardır.
Ziya Gökalp'ın düşün yolu yalın kattır. Boyuna suyun üstün­
de yüzen bir yüzücünün görünen düzeyinde gider. Akçura'nın
düşün denizindeki yeri ise bu kadar dışarıdan kolay görünür tür­
den değildir. Kimi kez su yüzüne çıkan, çcğu zaman suyun al­
tına dalarak yol aldıktan sonra gene gözüken bir yüzücüye ben­
zer. Tek düzeye alışanlar onun su altındaki gittiği çizgiyi göre­
mezler. Onun için zaman zaman hangi ideolojinin temsilcisi ol­
duğu belirsiz kalmıştır. Bu yüzden onun oportünist bir düşünür
olduğunu sananlar da olmuştur. Bu yazıda bunun doğru olma­
dığını, tersine onun bir şeyi arama yolunda çalıştığını belirtme­
ye çalışacağım. Onun dogmalaşmamış, âyetleşmemiş fikirleri
kör değneğini beller gibi gidenlerin hiç bir işine yaramaz, bu
yüzden de anılmaz.
«Halkçılık» ve «ırkçılık» kavramlarına dönelim. Bunların iki­
si de Osmanlı Türkiye'sine çarlık Rusya'sından gelmedir. Birin­
cisi, Rusya'daki «intelligentsiya» akımının, ikincisi Rusya müs-
SOSYOLOJİ
KONFERANSLARI
197
lümanları arasında bir din toplumu olmaktan çıkıp uluslaşma
akımının yansıması olmuştur. Fakat Osmanlı çerçevesi içinde bu
iki kavramın ikisi de temelli bir anlam değişikliğine uğradı. Na­
sıl k i , bütün tarih boyunca hem Doğu dünyasından, hem Batı
dünyasından gelen fikirler Osmanlılık çerçevesi içinde böyle
anlarn değişikliklerine uğramışlardır.
Rusya çerçevesi içinde bakılınca oradaki müslümanlar ara­
sındaki, Osmanlıcaya ırkçılık gibi yansıyan akım Osmanlı impa­
ratorluğundaki müslüman olmayan halklar arasında uyanmış
olan uluslaşma akımı türünden olan bir akımdı. Biri Romanof
imparatorluğuna, diğeri Osmanlı imparatorluğuna karşı, öyley­
ken, Arnavut, Arap ulusçulukları gibi (Türk olmayan, yalnız müs­
lüman olan) ulusçuluklara kimse «ırkçılık» demediği halde Rusya'daki müslüman halkların uluslaşma akımlarının Osmanlı Tür­
kiye'sinde «ırkçılık» olarak tanımlanması ilginçtir.
İşte Rus imparatorluğundaki müslümanların uluslaşma akı­
mı i l e Osmanlı imparatorluğundaki müslüman olmayan, Türk
olmayan «Anasır»ın uluslaşma eğilimleri arasındaki paralelliği
ilk gören kişi yarı Tatar, yarı Osmanlı, yarı aristokrat, yarı bur­
juva kökenli Yusuf Akçura olmuştur. Ve bu bakımdan Türkiye'­
de T ü r k ulusçuluğunun geleceğini Gökalp'tan çok önce kavra­
yan k i ş i o olmuştur. Yalın kat, tek düzeyde yüzen Gökalp'ın dü­
şününün temeli, dayanağı (çağdaşı «Prens» Sabahattin'in yay­
gınlaştırdığı terimle söylersek «istinat noktası») ırk ya da halk,
hatta ulus bile değildir. Devlet'tir. Akçura'nın düşününde ise o
dayan ak ne ırk, ne halk, hatta ne de Devlet'tir. Ne olduğunu bul­
maya çalışacağız.
A.kçura Avrupa'daki ulusçuluk akımlarının Fransa'da o za­
manki en yetkili tarihçilerinin derslerini Paris'te sürgündeyken iz­
lediği yıllarda ve olayı daha bilinçli olarak kavradığı zaman Tür­
kiye'de Gökalp henüz Osmanlıcılıktan çıkamamıştı. Doğrusunu
söylemek gerekirse o, Ulusal Bağımsızlık Savaşı dönemine de­
ğin Osmanlı devletçiliğinden hiç çıkmamıştır. Türkçülüğü Os­
manlı imperium'u çerçevesi içinde kaldığı gibi, Batıcılığı bile is­
lâm «b>eynelmileliyetçiliği»nden henüz kopamamıştı. Halkçılığına
karşın, dediğim dönemde bile, ancak Hilâfet'li bir müslümanlık
düşünebiliyordu. İki adam arasındaki en önemli farklar burada­
dır.
İ k i adam arasındaki farkları yaratmakta başka nedenler de
198
NİYAZI
BERKES
bulunduğunu sanıyorum. Daha sonraki yıllarda Yusuf Akçura
imparatorlukçu, centralist ve İttihatçı da olamamıştır. Bunların,
Avrupa'daki ulusçuluk akımlarının gidişine uymayan eğilimler
olduğunu biliyordu. O dönemin bütün ulusçuluk akımları otokratik, despotik, ya da emperyalist devletlere karşıydı. Yeni Os­
manlılar da bu çeşit ulusçuluk görüşünü benimseyememişlerdi.
«Jön» Türkler zamanında da Akçura Paris'te Ittihatçı'lardan çok
onlara karşıt olanlara yakın bir yerdeydi, ama bir ölçüde. Çün­
kü onların da Osmanlıcılıktan kurtulamadıklarını görüyordu. An­
cak bundan kurtulmanın Osmanlı Türklüğü uğruna kolay bir şey
olamayacağını da görebiliyordu.
Ziya Gökalp «ırkçılık» karşıtı olduğu halde Yusuf Akçura
ırkçı mıydı sorusunu şimdi sorabiliriz. Evet, Akçura Meşrutiye­
tin gelişi üzerine Türkiye'de temelli yerleşme yoluna girdiği yıl­
larda, örneğin, Türk, Slav, Cermen «kavim» ya da «ırk» lan ara­
sındaki tarihsel ilişkileri tartıştığı zaman bu iki terimi birbirine
karıştırarak kullanır. Halbuki Ziya Gökalp üç terimi (anatomik
yapı türü olarak «ırk», dil akrabası olarak «kavim», ve layik halk
birimi olarak «millet») terimlerini şaşılacak bir açıklık ve kesin­
likle birbirinden ayırmıştır. Irkçılık bayraktarlarının onu kendile­
rine pîr saymalarına şaşmamız burada.
Akçura'da böyle bir açıklık olmadığı halde ırkçıların neden
onu anmadığına şaşmamız da burada. Ne var ki Akçura'nın «ırk»
terimini kullandığı yıllarda Osmanlı Türkçesinde bu sözcük da­
ha sonraki anlamını henüz almış değildi. Eski Osmanlı düşün ge­
leneğinde de zaten böyle bir kavram yoktu. Osmanlılığın kendisi
ırkçılığa aykırı bir oluştur.
Bu «ırk» sözcüğü ile kavramını Osmanlı Türkçesine kim, ne
zaman soktu sorununa burada giremeyiz. Ancak şu kesindir ki bu
sözcük Osmanlı yazı dili ile yazan Meşrutiyet sonrası, hatta Cum­
huriyet sonrası aydınlarına kötü oyunlar oynamıştır. Gerçek an­
lamı, kökeni bilinmeden dile pelesenk edilen, hatta kutsallaştı­
rman bir sözcük oluverdi. Akçura da Meşrutiyetin ilk yıllarındaki
yazılarında bu sözcüğü kullanmakla birlikte onu, hem Osmanlı­
cılara, hem Islâmcılara yabancı bir kavram olan «milliyet» (natio­
nalité) kavramı karşılığı olarak kullandığını anlamak güç değildir,
yazdıklarını dikkatle okursak.
Gerçek şudur ki o zaman «kavm», «ırk» gibi sözcük ve kav­
ramların Osmanlı dünyasında Türkçeleri bile yoktu. Gökalp'ın üs-
SOSYOLOJİ
KONFERANSLARI
199
tünlüğü bu sözcüklerin, dilbilimi açısından yanlış ya da anlam­
sız sözcükler olduğunu göstermemiş olsa bile, hiç değilse tanım­
lamalarını yapması, onları birbirinden ve benzerleri sözcüklerden
ayırdetrnesidir. Bunu Akçura'da görmüyoruz. Eski Osmanlılarda,
hatta Yeni Osmanlılarda Avrupa dillerindeki «nation» sözcüğü­
nün karşıtı yoktu (gerçekte bu terim Avrupa dillerinde bile uzun
bir gelişme sonucu olarak 19. yüzyıldaki anlamını almıştır). «Mil­
let» ve «milliyet» sözcükeri Meşrutiyet döneminde bile şimdiki
anlama değil, «din birimi» anlamına gelir ve yalnız Osmanlı hıristiyanları için kullanılırdı. Bu yüzden Islâmcılar Türklerin bir millet
olduğunu söyliyenlere karşıttılar. Böyle bir tanımlamanın onları
Rum v e Ermenilerle bir tutmak gibi bir küçültücülük olduğuna
inanırlardı.
«Millet», «kavim», «ırk» gibi terimlerin tanımlanışını aydınlat­
madaki üstünlüğüne karşın Gökalp gene de Osmanlıcı, Akçura
ise Türkçüdür. Üstelik, «anasır»ın türkleştirilmesi, müslümanlar¬
la birlikte hepsinin bir Osmanlı milliyetçiiği içinde eritilmesi gö­
rüşüne yalnız ittihatçıların iktidarda olduğu sürede değil, Meşru­
tiyet öncesi yıllarda bile karşıttı. «Üç Tarz-ı Siyaset» yazısında bir
alay kavmi birbirine karıştırma siyaseti sağlık veren III. Napoleon
uyducuları ile hafiften alay eder. Nasıl çarlık imparatorluğundaki
müslürrıan kavimler otonomi (oradaki deyimle «erk») istiyorlarsa,
Osmanlı devletinin yönetimi altındaki Türk olmayan kavimlerin
de b u n a benzer bir hakkı olması gerekeceğini Meşrutiyetten son­
raki yıllarda bile açıkça söylemeye cesaret etmemekle beraber
kurucularından olduğu Millî Meşrutiyet Fırkasının programında
bu noktaya açıkça değinildiğini görürüz. Abdülaziz zamanında,
özellikle 1870 Fransa-Almanya savaşı ile III. Napoleon'un impa­
ratorluğunun çöküşü ile başlayarak Abdülhamit dönemi boyun­
ca gelişen Hilâfet emperyalizmi siyasetini benimseyen İttihatçı­
lar arasında Akçura'nın bu görüşü yasaklanan bir görüştü. Gökalp'ın milliyetçiliği Osmanlı milliyetçiliği, hatta üçte bir dozda
bir müslüman milliyetçiliği olduğu için Akçura İttihatçılar ara­
sında onun gördüğü itibarı kazanamadı, kendisi de onlardan dai­
ma uzak kaldı. Gökalp'ın «güzideler» (seçkinler) görüşünü, «bü­
yük adam» teorisini benimseyemedi ve yanılmıyorsam Ömer
Seyfettin, Halide Edip gibi edebiyatçıların bile Turan diye ver­
yansın ettikleri bir zamanda o, İfham gazetesi çevresinde topla­
nan İttihatçı karşıtı kişilerle bir ilişiklik de kurmuş gözüküyor.
Bunların kurduğu bir partinin kurucuları arasında adı geçer.
200
NİYAZİ
BERKES
Daha sonraki kariyerleri ayrı yönlere dönen bu kişilerin en
tanınmışları şunlardı: Mustafa Suphi, Cami, Ferit, Zühtü. Son­
raları ayrı kafalarda oldukları meydana çıkan bu kişileri birleş­
tiren İttihatçı karşıtlığıdır ve bunun en aşırı olanını Mustafa Sup­
hi'de görürüz. Gerçekte hepsi milliyetçidir, fakat bunların daha
çok anti-emperyalist oldukları, emperyalist güçlerin Osmanlı
devleti üzerine etkisinin başladığını, radikal toplumsal «inkılâp­
lar» yanlısı oldukları İfham gazetesinin yayınları olarak çıkan
kitaplardan, Akçura'nın Türk Yurdu'nda ekonomik sorunlara da­
ha çok yer veren yazılara düşkünlüğünden bellidir. Almanlarla
yaptığı gizli bir anlaşma ile İsviçre'deki Lenin'i savaş Almanyasının ortasından geçirterek Helsinki'ye ulaştırma projesinin mi­
marı olan Parvus'u Türk Yurdu okuyucularına yazıları ile tanıtan
Akçura'dır. Adı geçen Millî Meşrutiyet Partisinin Mütareke dö­
nemindeki yeni programında anti-emperyalizm görüşü açıkça
belirtilir. Akçura adı burada da var.
Bütün bunları göz önünde tutarsak Ziya Gökalp tekelcile­
rinin yüzüncü yılında Yusuf Akçura'yı tüm unutmuş olmalarının
nedenlerini kavramaya başlarız. Yusuf Akçura'nın da, çok daha
sonra yazdığı yazılarda Gökalp'ın ulusçuluk tarihindeki yerini
sırası düştükçe küçümsemiş olmasına da şaşmamamız gerekir.
Bunu kişisel bir kıskançlıkla yaptığını hiç sanmıyorum. Rus intelligentsiyasına kıyasla Osmanlı «münevver»lerini
beğenme­
yen diğer Rusya müslümanları gibi onun da bunları pek ciddi­
ye almadığını sanıyorum. Ancak, İttihat ve Terakki'nin siyasal
gücü karşısında Gökalp'ın etki ve ün kazanmasına karşı gelemiyordu. Türk Yurdu dergisini yönelttiği günlerde Gökalp'ın
cnun çalışma odasına geldiğini, orada kendi görüşlerini Akçura'ya karşı savunduğunu anlatmasından iki adam arasında gö­
rüş farkları olduğuna kesinlikle inanabiliriz.
Gökalp'ın ölümü üzerine Akçura'nın hatır için yazdığı belli
olan yazısında da, kendine özgü sarkastik üslûbu ile, aralarında
temelli ayrılık olduğunu söylerse de onun neler üzerine olduğu­
nu açıklamaz. Sadece onun «terkipçi», kendisinin ise «tahlilci»
bir kafası olduğunu, onun sarkastikliğine özgü bir sözcük kul­
lanarak telmihli yoldan ne demek istediğini anlatmaya çalış­
maktan kendini alamaz. O münasebetle, eski İttihatçı Gökalp'ı
ilk kez Mustafa Kemal'e takdim edenin kendisi olduğunu da
açıklar. Çok daha önceden ölümüne kadar Mustafa Kemal'in
SOSYOLOJİ
KONFERANSLARI
201
en yakınlarından biri olan Akçura, Gökalp'ı elinden tutarak ye­
ni dönemin havası içine girmesine yardım eder. Dolaylı yoldan
Gökalp'ın dogmatizmini eleştiren Mustafa Kemal'ci Akçura'yı
bugünün dogmacılarının anmayışını doğal karşılamak gerekir.
T ü r k ulusçuluğu fikrinin doğuşu ve gelişmesi üzerine Yu­
suf Akçura'nın yazdığı uzun bir incelemede de iki adamın ko­
nuya bakışları arasındaki fark daha açıkça görülür. Konunun
Rusya'daki yanı üzerine olan parçalarda isimleriyle, resimleriyle
ora müslümanları arasındaki ticaret, endüstri, petrol kapitalist­
lerinin bundaki rolü eni konu belirtildiği halde, Osmanlı Türkiyesi i l e ilgili sahifelerde yalnız paşalar, paşazadeler, bir iki Os­
manlı subayı, bir mevlevî çelebisi, Abdülhamid'in Ahmet Mithat
Ffendisi ve bu arada da (Yakup Kadri Karaosmanoğlunun ilk
gördüğü zaman Anadolu'da bir âşar memuru sandığını söyle­
diği) Z i y a Bey Gökalp da gözükür. Irkçı Türkçülerin nerdeyse
tanrılaştırdıkları adam bu incelemede bir köşeye sığındırılmış
bir kişi gibi gözükür.
ö y l e gözüküyor ki iki adam arasındaki temel ayrılış Halk,
Devlet, Ulus ve uluslaşma üzerindeki yazılarında gözükür en
çok. Halka yönelme akımını geliştirmek düşüncesi ile çıkarılan
Halka Doğru dergisinde, ayrıca daha yoğun Türkçülük ideoloji­
si güden Türk Yurdu dergisinde çıkan yazılarında Yusuf Akçu­
ra'nın daha o zamandan belli olan yönünün, Gökalp'ın yönüne
ters diyebileceğimiz bir doğrultuda olduğunu görmek güç de­
ğildir. Halk kavramını incelerken Akçura bunu çok belirsiz bu­
lur. O n a göre ulus toplumlarında asıl güç ve siyasal kalkınma
desteği, dayanak noktası ırk, halk, köylü, esnaf, hatta devlet de­
ğil, Sınıftır. Hem de burjuva sınıfı. Yanılmıyorsam bu iddiayı ilk
kez ileri süren odur. Çağdaşı olan Prens Sabahattin bile özel
girişimcilik ideolojisinde burjuvazi denen bir sınıf kavramının
farkında bile değildir. Gene yanılmıyorsam diyeceğim ki genel­
likle toplumsal sınıf kavramına yabancıdır, kendini «prens» di­
ye tanıttığı halde. Gökalp ise, Akçura'nın anladığı anlamda, Ba­
tı anlamında «sınıf» kavramından ziyade Osmanlı Esnaf kavra­
mından artakalan meslek zümrelerini anlardı. Nitekim sonraları,
Durkheim'a dayanarak Marxist sınıf kavramına karşıt olarak
meslekî temsil zümreleri solidarizmine kayan, Mustafa Kemal'­
in reddettiği bir siyasal teori geliştirmeye çalışmıştı.
Akçura'nın Osmanlı devletinin sınıfsal
yapısının analizini
202
NİYAZİ
BERKES
yapan yazıları sanırım zamanında ve daha sonraları ç o k kişi­
nin dikkatini çekmemiştir. Çünkü Batı anlamında «sınıf» kav­
ramı Osmanlı münevverlerinin yabancı olduğu bir kavramdır.
Rusya çevresi içindeki müslümanlar çoktan beri bu kavramın
bilincindeydller. Akçura, bu analizlerinde Osmanlı devletinin sa­
katlığını devletin merkeziyet güçsüzlüğünde ya da toplumda
«maşerî vicdan» gelişmemişliğinde değil, düpedüz sınıfsal bir
temelden yoksunluğunda bulur. Bir Türk uluslaşmasının gelişemeyişinin nedenini bir burjuva sınıfının gelişmemiş olmasında
bulur ve bunu Avrupa uluslarından örnek vererek ileri sürer. Da­
ha ileri giderek, ulusal çatışıktıkların kökeninde sınıflar arası
çatışmalar bulunduğuna dokunur. Köylü, esnaf, asker ve me­
murla Osmanlı devleti bir ulusal devlet olamazdı. Onun içinde
böyle bir sınıf olarak sadece «Anasır»ın yetiştirdiği bir burjuva­
zi vardı ki bu sınıfsal belkemiğinden yoksun yapma Osmanlı
devletinin temeli olmaktan çok, daha sonraki yıllarda ayrı bir
kitapta incelediği Balkan ve Yunan milliyetçiliklerinde olduğu
gibi, onun temelini yıkan bir sınıftı. Kalkınma, batılılaşma özlem­
leri de ancak sınıfsal yapı anlayışı açısından bir anlam taşıya­
bilirdi. Ona göre, Avrupa uygarlığındaki «milliyetlerin hepsi
burjuvazinin gelişmesi ile doğmuştu. Böyle bir sınıftan yoksun
kalan Polonyalıların Yahudi ve Alman burjuvazisinin boyundu­
ruğu altına girişini örnek olarak gösterir.
Birinci Dünya Savaşı sonuçlanmadan Rusya'da kopan dev­
rim olayından sonra Akçura'nın düşününde Gökalp'ın düşününe
aykırı olan yanın daha da şiddetlendiğini görürüz. Devrim için­
deki Rusya'ya, denildiğine göre Kızılay adına Türk esirleri ile
ilgili bir seyahatten döndükten sonra Turancılık konusunda bom­
ba gibi patlayan bir tanımlama ileri sürdü: Turancılığın bir em­
peryalizmden başka bir şey olmadığını iddia etti. Turancılık
karşıtı olan Atatürk üzerine bu görüşün bir etkisi olup olmadı­
ğını bilecek durumda değilim. Yalnız bu noktada şimdiki Tu­
rancılığın onu anmamış olmasını daha iyi anlayabiliriz. Hem o
zaman, hem daha sonra İttihat ve Terakki Partisinin sınıfsal te­
mellerini araştıran yazılarında olduğu gibi ulusal bağımsızlık
yıllarında da Akçura'nın kafasının aynı sorunla uğraştığını görü­
rüz. Rusya gezisinde oradaki devrim fikirleriyle ne dereceye ka­
dar ilgilendiğini, oradaki kesin durumlar henüz daha belli ol­
mamakla beraber, Bolşevik devrimini olumlu karşılamakta bir­
leşen Rusya müslümanları önderleriyle, eski Türkiyeli tanışığı
SOSYOLOJİ
KONFERANSLARI
203
Mustafa Suphi ile teması olup olmadığını bilmiyoruz. Gökalp'tan farklı olarak bir parti adamı olmaktan kaçınan Akçura, Rusya'daki devrime karşı olumsuz bir tutum almamakla beraber,
ileri görüşlü bir burjuva milliyetçisi olarak Ankara Türkiye'sindeki çalışmalarına, Gökalp'ın ölümünden sonraki yıllarda devam
etti.
Osmanlı imparatorluğunun sonunu dünyaya ilân eden Ke­
malist Türkiye artık onun gerçek yaşam ortamı olmuştu. Bu dö­
nemdeki yazılarının çoğu «milliyet» sorunu, «miliyet»lerin tari­
hi, Osmanlı imparatorluğunun çöküşünde Balkan ve Yunan mil­
liyetçiliklerinin tarihi üzerinedir. Düşünü bu ulusal uyanışlardaki sınıfsal yapıların özelliklerini tanımaya dönüktür. Ulusçu­
luk akımlarının incelemelerinin hiç birinde bunları «ırkçılık»la
yorumlama eğilimi yoktur. Atatürk'ün kurduğu Türk Tarih Kurumu'nun, yanılmıyorsam, ilk başkanı olan, Birinci Tarih Kurultayındaki konuşması bugün için de tazeliğini koruyan onun,
Ulusal Bağımsızlık Savaşı yılları içinde basılmış olan «Muasır
Avrupa'da Siyasî ve İçtimaî Fikirler ve Fikir Cereyanları» adlı
yapıtı bugün için de ilginç bir yapıttır. Burada Batı düşününün
ırk, milliyet, sınıf ve sosyalizm kavramlarını nasıl tartıştığını, bu
konulardaki görüşlerinin Gökalp'ın görüşlerinden ne kadar fark­
lı olduğunu, tartışmasının sonunda Marxism'e kadar gelip İs­
lâm geleneğinde Marxist düşüne uygun olabilecek fikir ve akım
geleneği bulunup bulunmadığını bile araştırdığını, bu konuda
yanlış sayılamayacak bir iki noktaya da değindiğini görürüz.
Toplumsal sınıf olayına, tarihsel nedenlerle yabancı olan,
«sınıf» kavramını anlayamayan Osmanlı aydınlarına kıyasla Yu­
suf Akçura ileri, Batılı kafalı bir özellik gösterir. Yüzüncü yıl­
dönümü kutlanan Gökalp'ın yanında bugün onun hatırlanmayışına karşı onu bu yazıyla hatırlatmayı bir ödev saydım.