Kanser Tedavisinde Radyoterapinin Yeri

advertisement
Kanser Tedavisinde
Radyoterapinin Yeri
Kaan Oysul
Tıp Doktoru
Radyasyon Onkolojisi Profesörü
Medicana International Ankara Hastanesi
Cyberknife Radyocerrahi ve İleri Radyoterapi
Teknolojileri Merkezi
• Radyoterapi 100
yıldan fazla bir
süredir kanser
tedavisinde etkili bir
araç olarak
kullanılmaktadır
• Kanser tanısı konan
hastaların % 60’ından
fazlasına,
tedavilerinin parçası
olarak radyoterapi
uygulanmaktadır
İçerik
• Radyasyonun fiziksel ve biyolojik
temelleri nelerdir?
• Kanser tedavisinde radyoterapinin
klinik uygulamaları nelerdir?
• Hangi radyasyon çeşitleri
kullanılmaktadır?
• Tedavi süreci nasıldır?
– Simülasyon
– Tedavi planlaması
– Tedavi uygulaması
• Endikasyonlar - Yan Etkiler
Radyasyonun Kısa Tarihi
• Wilhelm Roentgen
X-ışınlarını 8
Kasım 1895
tarihinde katod
tüpleriyle deney
yaparken
keşfetmiştir
– Tüp ile floresan
ekran arasına elini
uzattığında
kemiklerinin
ekranda
yansımasını
görmüştür
Radyasyonun Kısa Tarihi
• 1896’da Henri
Becquerel uranyum
tozlarıyla deney
yaparken fotoğraf
kağıdındaki değişimi
gözlemesi sonucunda
radyoaktiviteyi
keşfetmiştir
• Pierre and Marie
Curie 1898 yılında
radyum ve polonyumu
keşfetmişlerdir
• Bu elementler ,  ve
 ışınları
şaçmaktadırlar
Radyasyon fİzİğİ
Radyasyon Çeşitleri
• Partiküler
–
–
–
–
–
–
Elektron
Proton
Nötron
Karbon iyon
Alfa
Beta
• Elektromanyetik
– Gamma
– X-ışını
• Hızlandırılmış elektronun bir
hedefe çarptırılması ve
yavaşlaması sonucunda X-ışını
ortaya çıkar
• Gamma-radyasyon ise kararsız
atom çekirdeğinin kararlı hale
geçerken bozunması sonucunda
çekirdekten yayılan radyasyondur
• Proton siklotronlarda
hızlandırılarak elde edilir
Radyasyon Dozlarının
Ölçülmesi
• Abzorbe edilen doz; birim kütlenin abzorbe
ettiği radyasyon miktarıdır
– rad, “radiation absorbed dose” temel birimdir
– Modern birim ise Gray (Gy) 1 kilogramın
abzorbe ettiği 1 jouledür
• 1 Gy = 100 cGy
• 1 cGy = 1 rad
RADYASYON
BİYOLOjİSİ
Sellüler Düzeyde Radyoterapi
• Doku içinde enerjisi
abzorbe edildikten
sonra iyonlaşmaya
neden olmaktadır
• Moleküler hasar
direk veya indirek
iyonlaşma ile ortaya
çıkar
– DNA en önemli
hedef moleküldür
– Su indirek
iyonlaşma için
primer
mediatördür
– Serbest
radikaller ortaya
çıkar
İyonlaştırıcı Radyasyonun
Etkileri
• Hücredeki iyonlaşma fiziksel, kimyasal
ve biyolojik değişikliklere yol açar
– Indirek Etki:
• Serbest radikallerin oluşmasına neden olarak
DNA molekülünde dolaylı olarak hasarın ortaya
çıkması
– Direk Etki:
• DNA hasarı
– DNA molekülünde tek veya çift zincir kırıkları
– Hidrojen bağlarında kırılmalar
– Hatalı çapraz bağlantı
• Kanser hücresinde bölünme fonksiyonu
ortadan kaldırılarak çoğalması engellenir
Radyoterapinin biyolojik
temeli nedir?
• Sağlıklı hücrelerde de
aynı etki ortaya çıkar
fakat sağlıklı hücreler
ortaya çıkan hasarı
onarabilirler
– Her dokunun bir
tolerans seviyesi vardır
• Bazı kanserler tek
başına radyoterapi ile
tedavi edilseler de
sıklıkla cerrahi ve/veya
ilaç tedavisiyle
kombine edilerek
tedavi etkinliği
artırılmaktadır
Radyoterapinin Amacı
• Kanseri tedavi etmek
– Lokal tümörleri yok ederek
– Cerrahi ve/veya ilaç
tedavisi sonrasında
kanserin tekrarlama riskini
azaltarak
• Semptomları azaltmak
veya iyileştirmek
– Tümör büyüklüğünde
küçülme hayat kalitesini
artırır
– Ağrı, kanama, nefes darlığı
gibi semptomları
iyileştirebilir
Radyoterapi
• Radyoterapi sık görülen
pekçok kanser türünün
tedavisinde temel bir
rol oynar
– Meme, prostat, akciğer,
rektal, pankreas,
özefagus, baş-boyun
tümörleri, beyin, cilt,
jinekolojik, lenfomalar,
mesane kanserleri ve
sarkomlarda
kullanılmaktadır
Radyoterapi Ekibi
• Radyasyon Onkologları
• Medikal Radyasyon Fizikçileri
• Radyoterapi Teknikerleri
• Radyoterapi Hemşireleri
R.Onkoloğunun
yanıtlaması gereken 5
soru
•
•
•
•
•
Radyoterapi endikasyonu var mı?
Radyoterapinin amacı ne?
Planlanan tedavi volümü nedir?
Planlanan tedavi tekniği nedir?
Planlanan tedavi dozu nedir?
Radyoterapi süreci
• Simülasyon
• Planlama
• Tedavi
Radyoterapi süreci
• Simülasyon
• Hastanın pozisyonlanması ve immobilizasyonu
• 4-Boyutlu BT görüntülerinin alınması
• Hedef volümlerini oluşturabilmek için her kesitte
konturlamanın yapılması
• Gros Tümör Volümün belirlenmesi
• Klinik Hedef Volümün belirlenmesi
• Planlanan Hedef Volümün belirlenmesi
• Planlama
• Tedavi portallerinin belirlenmesi
• Segmentasyon yoluyla radyasyon yoğunluğunun
ayarlanması
• Planlamanın değerlendirilmesi onaylanması
• Tedavi
• Hastanın set-up'ı
• Tedavi portallarının tedavi pozisyonunda kontrolü
• Hastanın tedavisinin yapılması
Pozisyonlama ve
İmmobilizasyon
• Hasta rahat ve güvenli olmalıdır
• Setup radyasyon teknikeri için
hızlı ve kolay olamlıdır
• Tedavi edilen vucut parçası
hareketsiz olmalıdır
• Günlük tedavilerde aynı pozisyon
verilebilmelidir
• Kullanılan malzeme radyasyonu
korumamalı ve saçılıma neden
olmamalıdır
• Ucuz olmalıdır
• Mükemmel bir immobilizasyon sistemi
YOKTUR
4-B BT simülatör ile
görüntü alınması
CTV
PTV
GTV
Hedef volümleri oluşturabilmek için her kesitte
konturlamanın yapılması
Hedef volümleri oluşturabilmek için her kesitte
konturlamanın yapılması
Hedef Volümlerin Belirlenmesi
Tedavi portallerinin belirlenmesi ve
planlama
Tedavi portallerinin belirlenmesi
ve planlama
Tedavi Uygulanması
• Radyoterapi iki şekilde
uygulanabilir
– Eksternal (teleterapi)
– Internal (brakiterapi)
•
•
•
•
•
İntrakaviter
İntraluminal
İnterstisyel
Kontakt
İmplant
Eksternal Radyoterapi Çeşitleri
• 2-B radyoterapi
Eksternal Radyoterapi Çeşitleri
•
3 Boyutlu Konformal Radyoterapi
– BT ve MR Görüntüleri kullanılarak
tümörün 3-B görüntüsü yaratılır
• Normal doku hasarı azalır
•
IMRT, Yoğunluk ayarlı radyoterapi
– 3D-CRT sofistike çeşididir
– Radyasyon birçok hüzmeciklere
bölünür ve radyasyonun şiddeti bu
sayede ayarlanabilir
– Son 40 yıldaki en önemli gelişmedir
•
VMAT, Volümetrik Modulasyonlu
Ark Tedavisi
– RT’nin geldiği son nokta
– IMRT’nin eksiklerinin tamamlandığı
bir tedavi şekli
IMRT
Lineer Hızlandırıcı
Co-60
Tomoterapi
Proton Tedavisi
ViewRay
Brakiterapi
İnterstisyel
İnterstisyel
İntrakaviter
Intrakaviter
İntrakaviter
İntraluminal
Kontakt
Radyoaktif Kaynak İmplantı
İntraoperatif
IORT
IORT
Stereotaktik Radyocerrahi
• 3-Boyutlu olarak tanımlanmış
hedefe odaklanmış radyasyon
demetleri ile 1-5 seferde tedavi
edilmesidir
– Intrakraniyal hedeflere uygulandığında
stereotaktik radyocerrahi (SRC)
– Ekstrakraniyal hedeflere
uygulandığında Stereotaktik Beden
Radyoterapisi (SBRT) veya Stereotaktik
Ablatif Radyoterapi (SABR)
• Co-60 tabanlı radyocerrahi
– Gammaknife, Elekta
– Perfexion, Elekta
– Rotating Gammaknife, American
Radiosurgery
• Lineer akseleratör tabanlı radyocerrahi
–
–
–
–
–
–
–
–
Cyberknife, Accuray
Novalis, BrainLab
Axesse, Elekta
Synergy S, Elekta
Infinity, Elekta
Xknife, Radionics
3D Line, Elekta
Tomotherapy, TomoTherapy
• Proton radyocerrahisi
Stereotaktik Radyocerahi (SRC)
• Tümörler
– Benign: Meningioma, akustik nörinoma, hipofiz
– Malign: Metastaz, glial tümörler
• Damarsal Patolojiler
– AVM
– Cavernoma
• Fonksiyonel Bozukluklar
– Trigeminal nevralji
– Obsesif Kompulsif Bozukluk
– Hareket bozuklukları
Stereotaktik Beden Radyoterapisi (SBRT)
Stereotaktik Ablatif Radyoterapi (SABR)
• Ekstrakraniyal radyocerrahidir
• Spinal kolon, karaciğer metastazları,
akciğer metastazları ve primer
tümörleri, prostat, hepatosellüler
karsinoma halen üzerinde çalışılan
tedavi endikasyonlarıdır
• Akciğer ve batında yerleşen
lezyonlarda solunum ayarlı
radyoterapi ile birlikte uygulanır
Cyberknife
6 Boyutlu Kafatası Takip
Tümör içine yerleştirilen altın
belirteçlerin takibi
Xsight Spine
Xsight Lung
Xsight Lung
Gelecek Endikasyonlar?
• Atriyal Fibrilasyon (SA Nod
Ablasyonu)
• Hipertansiyon (Renal
Sempatetik Ablasyon)
• Anfizamatöz Bül (Akciğer
Fibrozisi)
Gelecek Endikasyonlar?
• Obezite (hipotalamus)
• Depresyon (ventral tegmental
alan)
• Bağımlılık (nucleus accumbens,
subtalamik nucleus)
Partikül Tedavisi
• Proton Tedavisi
– Proton kullanılarak yapılan tedavi
– Fiziksel özelliği nedeniyle çevreleyen
sağlam dokuyu koruyan bir tedavi
imkanı sağlıyor
• Nötron tedavisi
– Nötronların biyolojik hasar oluşturma
kapasitesinin diğer radyasyonlara göre
daha yüksek olması nedeniyle
kullanılmaktadır
Hastanın set-up'ı
Görüntü Rehberliğinde Radyoterapi
• IGRT, Özel dizayn
edilmiş lineer
hızlandırıcılar
kullanılarak uygulanır
IGRT
Solunum Ayarlı Radyoterapi
• Hastaların nefes
periyotlarında hastayı
radyasyon verilerek
sanki tümör hiç
hareket etmiyormuş
gibi bir tedavi
sağlanmaktadır
Respiratory Gating
Respiratory Gating
(ABC) Active Breathing Coordinator
ABC
ABC
ABC
25
Synchrony
Palyatif Radyoterapi
•
•
•
Birçok kanser hastasına semptomlarının
iyileşmesi için radyoterapi uygulanmaktadır
En sık kemik metastazlarında ağrı palyasyonu için
uygulanır
– Hastaların yaklaşık % 50’sinde ağrı
palyasyonu başarıyla sağlanır
– % 80-90 hastada ise yakınmalarda azalma
sağlanır percent of patients will derive some
Diğer palyatif kullanımlar:
– Spinal kord kompresyonu
– Vasküler kompresyon, superior vena cava
sendromu gibi
– Bronşiyal obstrüksiyon
– Gastrointestinal veya jinekolojik tümörlerin
neden olduğu kanama
– Özefageal obstrüksiyon
Sık Görülen Radyoterapi
Yan Etkileri
• Yan etkiler tedavi edilen bölgeye sınırlıdır
–
–
–
–
Meme – ödem, cilt irritasyonu
Batın – bulantı, kusma, diyare
Toraks – öksürük, nefes darlığı
Baş-boyun – tat alamama, ağız kuruluğu,
mukozit, cilt irritasyonu
– Beyin – epilasyon
– Pelvis – diyare, sık idrara çıkma, vaginal
irritasyon
• Halsizlik geniş alan ışınlamalarında
görülebilir
• Tedavi sonrası 2-4 hafta içinde iyileşirler
Radyoterapi Güvenli midir?
• Güvenlik ve etkinliği
sağlamak için pek çok
gelişmeler sağlanmıştır
• Cihazlar rutin olarak
kalibre edilmekte ve
günlük, haftalık, aylık
ölçümler yapılmaktadır
• Fizik Mühendisleri
Odası ve TAEK
denetlemekte ve
lisanslamaktadır
Kanser Tedavisinde
Radyoterapinin Yeri
Kaan Oysul
Tıp Doktoru
Radyasyon Onkolojisi Profesörü
Medicana International Ankara Hastanesi
Cyberknife Radyocerrahi ve İleri Radyoterapi
Teknolojileri Merkezi
Download