bir bilim dalı olarak iletişim bilimleri alanının türkiye`deki konusal
advertisement
The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3692 Number: 51 , p. 217-228, Autumn III 2016 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date 19.09.2016 30.11.2016 BİR BİLİM DALI OLARAK İLETİŞİM BİLİMLERİ ALANININ TÜRKİYE'DEKİ KONUSAL KAPSAM ANALİZİ SUBJECT SCOPE ANALYSIS OF COMMUNICATION SCIENCES AREA AS A DISCIPLINE IN TURKEY Yrd. Doç. Dr. Esmeray KARATAŞ ATEŞ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İletişim Fakültesi Öz Türkiye'de İletişim Bilimleri kuram ve kavram olarak sıklıkla ele alınan bir konu olarak karşımıza çıkmamaktadır. İletişim bilimleri ana bilim dalı ve iletişim bilimleri bilim dalı altında farklı alt konular işlenmektedir ancak iletişim bilimlerinin kuramsal ve kavramsal çerçevesini belirleyip, bu bilim alanının konu kapsamını anlamamıza yardımcı olacak çalışmalar bulunmamaktadır. Elbette ki bu durum biraz da iletişim bilimlerinin disiplinlerarası niteliğinden kaynaklanmaktadır. Ancak doktora düzeyinde eğitimi verilen bir bilim dalının kavramsal bir zemine ihtiyaç duyduğunu da göz ardı etmemek gerekmektedir. Bu çalışmanın amacı Türkiye'de bir bilim dalı olarak İletişim Bilimleri alanını ve iletişim bilimleri kapsamında yer alan konu başlıklarını incelemektir. Bu amaçla, Yüksek Öğretim Kurulu'nun çevrimiçi tez kataloğundan belirli ölçütlere göre seçilen 154 doktora tezi incelenmiştir. Tezler hakkına toplanan bilgiler istatistiksel sonuçlar elde etmek ve özet tablolar oluşturmak amacıyla Microsoft Excel programında çeşitli parametrelere göre analiz edilmiştir. Yapılan analizler sonucunda iletişim bilimleri alanında tamamlanan ilk doktora tezinin 1998 yılında olduğu, iletişim bilimleri alanında en fazla doktora tezinin Marmara Üniversitesi'nde yapıldığı ve iletişim bilimleri kapsamında doktora düzeyinde en çok araştırılan konunun sinema olduğu ortaya çıkarılmıştır. Çalışmanın sonunda, bu alanda araştırma yapmak isteyen araştırmacılara öneri mahiyetinde, iletişim bilimleri alanında daha önce değinilmemiş veya az değinilmiş konuların tespitinde bulunulmaya çalışılmıştır. Ayrıca Türkiye'de iletişim bilimleri alanının konusal ve kavramsal çerçevesini belirlemeye yönelik daha fazla akademik yayına ihtiyaç olduğu değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: İletişim Bilimleri, Üniversiteler, Bölümler, Konu Başlıkları, Doktora Tezleri Abstract In Turkey communication sciences is not a much disccussed subject both in the- 218 Esmeray KARATAŞ ATEŞ ory and as a concept. While different subjects are studied under the main discipline and subdisciplines of communication science, there are no studies in this field that identifies the theoretical and conceptual framework of communication science and help us to understand the scope of this subject. Indeed, this situation is partly caused by the interdisciplinary nature of communication sciences. Nevertheless, it should not be neglected that a scientific field which is studied on a doctoral level needs a theoretical basis. The purpose of this study is to investigate Communication Sciences as a scientific field, as well as subject headings in the scope of communication sciences. To this end, 154 doctoral theses selected based on certain criteria from the online thesis catalogue of the Council of Higher Education (YÖK) were analyzed. The data collected on the theses were analyzed on Microsoft Excel using various parameters with the aim of obtaining statistical results and forming pivot tables. As a result of the analyses, it was found that the first thesis work completed in the field of communication sciences was in 1998, the largest number of doctoral thesis works were completed in Marmara University, and cinema was the most frequently studied subject in scope of communication sciences. At the end of the study, it was aimed to determine subjects that were previously not visited or rarely mentioned in this field, as a form of recommendation for researchers who want to work in communication sciences. It was also discussed that further academic studies are needed to determine the thematic and conceptual framework of the field of communication sciences in Turkey. Keywords: Communication Sciences, Universities, Departments, Subject Headings, PhD Theses Bir Bilim Dalı Olarak İletişim Bilimleri İletişim bilimleri disiplinlerarası niteliğinden dolayı bir çok disiplinin kavşağında yer almaktadır. Toplum bilimlerinin alt konusu olan bu alanın, bilimsel meşruluk sorunuyla sürekli ilgilenmek durumunda olduğu görülmektedir. Bu durum, iletişim alanını pozitif bilimlerden esinlenerek genellikle şemaları benimsemeye ve bilimsel modeller aramaya yöneltmiştir. Bununla birlikte iletişim bilimlerinin üçlü bir gereksinimden (epistemolojik, tarihsel-toplumsal-politik ve teknik) doğduğu ileri sürülmektedir (Bourse & Yücel, 2012: 27). Epistemolojik Gereksinim Piaget'ye göre bilimsel disiplinler arasında üç karşılaşma vardır. Birincisi ortak bir izlek çevresinde farklı disiplinlerden, kendi kavram ve yöntemlerini kullanan araştırmacıların bir araya geldiği çok disiplinliliktir. İkincisi iki ya da bir çok disiplin arasında bilgi, inceleme ve yöntemlerin aktarımı ve alışverişini varsayan disiplinler arasılıktır. Üçüncüsü ise sınırlara aldırmadan farklı bilimleri kapsayan bilginin söz konusu olduğu disiplinlerötesiliktir. İletişim bilimlerinde bu üç karşılaşma türü de bulunmaktadır. Pozitif bilimler ve teknikler sürekli bir araya gelen bir çok düzey yoluyla iletişim bilimlerinin özgün bakış açısını oluşturmaktadır. Kurum iletişimi, reklam, halkla ilişkiler ve kurum kültürü de iletişime ilişkin değerlendirilmektedir. Ayrıca kitle medyası ve gazetecilik alanı, politikada iletişim, kamuoyu araştırmaları ve işlevleri iletişim alanının kapsamında ele alınabilmektedir. Ayrıca iletişim, matematiği, psikolojiyi, mantığı, dilbilimi, antropolojiyi, sosyolojiyi, ekonomiyi, tarihi, göstergebilimi kapsayan bir çok disiplinden bilimsel katkı sağlamaktadır. Anketler ve istatistikler, vaka incelemeleri, katılımcı gözlem gibi araştırma yöntemleri iletişim alanında da kullanılmaktadır. Tarihsel, Toplumsal ve Politik bir Gereksinim İletişim, XX. yüzyıl boyunca ortaya çıkan evrensel çatışmalara ve toplumsal dışlama üzerine temellenen diktatörlüklerin belirmesine bağlı olarak beliren bir Bir Bilim Dalı Olarak İletişim Bilimleri Alanının Türkiye'deki Konusal Kapsam Analizi gereksinim olarak değerlendirilmektedir. Bu tarihsel ve toplumsal durum, gözlemciler ve özneler için yeni sorular ortaya koymaktadır. Bunun neticesinde iletişim, İkinci Dünya Savaşı'nın ardından neredeyse her türden toplumsal ve ekonomik sorunu çözmeyi sağlayabilecek, çevresinde bir toplumsal uzlaşmanın gerçekleştirilebileceği bir merkez değer olarak görülmüştür. Bu dönemdeki iletişim bilimlerinde uzmanlaşmış araştırmacıların bir çoğu Avrupalı psikososyologlardır. Teknik bir Gereksinim İletişim, kitle iletişimde yeni teknolojilerin ortaya çıkmasına bağlı olan bir gereksinimdir. Kitle kültürü, medyanın etkileri, kamuoyu incelemesi, bildirişim, örgütsel ağlar dinamiği internet, çoklu ortam ve bilgisayarlar üzerine çalışmalar, dönemlerinin teknik yenilikleri üzerine kaynaklar geliştirirler. Kişiler arası iletişim üzerine kuramlar sibernetiğin ve bildirişimin istatistiksel kuramının bir çok temel kavramını benimser. Toplumsal düzenin dönüşümlerine eşlik eden telekomünikasyon gibi teknik olgular da iletişim bilimlerini doğuran düşüncenin odağında yer almaktadır. Böylece yeni iletişim çalışmaları, 219 iletişim sürecini yalnızca iletilerin alımlanması açısından değil, sürecin bütününü değerlendirerek bakış açılarını değiştirmek zorunda kalmışlardır. Tüm bu gereksinimler iletişim bilimlerince araştırılan konuların, tek boyutlu bakış açısıyla kavranamayacak göçebe konular olduğunu göstermektedir. Bu nedenle iletişim ilişkisi değişken bir süreç oluşturmakta yalnızca iletiyle ya da iletişim kanallarıyla sınırlı kalmamaktadır. Etkileşim sürecinde bireylerin söylenene ortak bir anlam vermesi de önemli konulardan biridir. İletişim bilimlerinin sinyallerin üretimine, aktarımına ve alımlanmasına, bunların simgesel bir dizgeyle bağlantılanmasına, bireylerin ve toplumsal grupların davranışlarına, inançlarına, değerlerine ve aynı zamanda da toplu örgütlenme biçimlerine etkileri bulunmaktadır (Bourse & Yücel, 2012: 27 ; Sherry, 2010 ; Fiske, 2003: 16). Bu nedenle iletişim bilimi, bir toplumun örgütlenme biçimi çerçevesinde, bir kaç düzeye ayrılabilen oldukça geniş bir alanı kapsamaktadır. McQuail bunu şekil 1'de piramit biçimindeki öngörüsüyle şöyle açıklamaktadır (Lazar, 2009: 12): 220 Esmeray KARATAŞ ATEŞ Toplumun tümünü içeren düzey (Kitle iletişimi) Örgütsel düzey Gruplar arası düzey Kişiler arası düzey Kişisel düzey Şekil 1. Toplumda iletişimin süreci Şekil 1'deki piramitte yer alan düzeylerin her biri kendini ve altındaki düzeyi kapsamaktadır. En üstte yer alan kitle iletişim düzeyi diğer tüm düzeyleri içine almaktadır, çünkü kitle iletişimi hem toplumsal yaşamın bütünüyle ilişkilidir hem de bireysel ilişkilerde önemli bir yer işgal etmektedir. Ancak iletişim biliminin konusu bununla sınırlı değildir, tüm düzeyler bu disiplinin inşasında önemli katkı sağlamaktadır (Lazar, 2009: 13). Türkiye'deki İletişim Fakültelerinde Tamamlanan Doktora Düzeyindeki İlk Çalışmalar Türkiye'de iletişim araştırmalarının 1914 yılında Columbia Üniversitesi'ne Ahmet Emin Yalman tarafından sunulan “The Devolopment of Modern Turkey as Measured by its Press” adlı basın tarihi konusundaki çalışması ile başladığı bilinmektedir (Tokgöz, 2000, 2002, 2006, 2014 ; Aziz, 2006). Türkiye'de ilk iletişim okulu olan ve İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi içerisinde yer alan Gazetecilik Enstitüsü'nün 1950 yılında eğitime başlamasına kadar olan zamanda, günümüzde olduğu gibi çeşitli disiplinlerin iletişimi konu alan çalışmalar yaptığı görülmektedir. Gazetecilik enstitüsü İstanbul Gazeteciler Cemiyeti'nin eğitimli gazeteci yetiştirilmesi talebinin bir sonucu olarak üç yıllık gazetecilik eğitimi vermek üzere açılmıştır. 1964 yılında Ankara Gazeteciler Cemiyeti'nin öncü girişimiyle ve yabancı dil bilen gazetecilerin yetiştirilmesi talebinin sonucu olarak Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde kitle iletişim araçları üzerine dört yıllık eğitim verecek olan Basın Yayın Yüksek Okulu öğrenci alımına başlamıştır (Tokgöz, 2014: 118 ; Yüksel, 1988: 228). Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Basın Yayın Yüksek Okulu'nda 1971 yılında tamamlanan ilk doktora tezi Ünsal Oskay tarafından hazırlanan “Gelişim Açısından Kültür Değişimi” isimli çalışmadır (Tokgöz, 2014: 122). İletişim alanındaki ilk doktora tezleri 1971-1979 yılları arasında ilk beşler diye anılan Oskay, Tokgöz, Aziz, Kocabaşoğlu ve Abisel tarafından tamamlanmıştır (Tokgöz, 2006: 3). Radyo, televizyon ve sinema gibi kitle iletişim araçları üzerine yapılmış araştırmalardan oluşan bu tezleri izleyen çalışmalarda; yeni iletişim teknolojisi, basın ve siyaset, televizyon yayın Bir Bilim Dalı Olarak İletişim Bilimleri Alanının Türkiye'deki Konusal Kapsam Analizi politikaları, yetiştirme kuramı, radyo yoluyla propaganda, gazetecilik eğitimi, popüler kültür gibi konularda araştırmalar yapılmıştır. Daha sonraları hem devlet hem de vakıf üniversitelerinde iletişim fakülteleri açılmıştır ve açılmaya da devam etmektedir. İletişim bilimleri bölümleri çoğunlukla iletişim fakültelerine bağlı olarak açılan bölümlerden 221 biridir. Türkiye'de ikisi özel dördü kamu olmak üzere toplam altı tane aktif iletişim bilimleri bölümü bulunmaktadır (Yükseköğretim..., 2016). Tablo 1'e bakıldığında Türkiye'deki ilk iletişim bilimleri bölümünün 7 Mayıs 2009'da Çukurova Üniversitesi’nde açıldığı görülmektedir. Tablo 1. Türkiye'deki İletişim Bilimleri Bölümleri Üniversite Adı BOZOK ÜNĠVERSĠTESĠ ÇUKUROVA ÜNĠVERSĠTESĠ DOĞUġ ÜNĠVERSĠTESĠ HACETTEPE ÜNĠVERSĠTESĠ SAKARYA ÜNĠVERSĠTESĠ ÜSKÜDAR ÜNĠVERSĠTESĠ Fakülte Adı ĠLETĠġĠM FAKÜLTESĠ ĠLETĠġĠM FAKÜLTESĠ FEN-EDEBĠYAT FAKÜLTESĠ ĠLETĠġĠM FAKÜLTESĠ ĠLETĠġĠM FAKÜLTESĠ ĠLETĠġĠM FAKÜLTESĠ Bölüm Adı ĠLETĠġĠM BĠLĠMLERĠ BÖLÜMÜ ĠLETĠġĠM BĠLĠMLERĠ BÖLÜMÜ ĠLETĠġĠM BĠLĠMLERĠ BÖLÜMÜ ĠLETĠġĠM BĠLĠMLERĠ BÖLÜMÜ ĠLETĠġĠM BĠLĠMLERĠ BÖLÜMÜ ĠLETĠġĠM BĠLĠMLERĠ BÖLÜMÜ Yükseköğretim Bilgi Yönetimi Sistemi'nde, anabilim dalları ve bilim dalları isimlerine göre listelenememektedir. Bu nedenle Türkiye'de iletişim bilimleri isminde kaç tane anabilim dalı ve bilim dalı olduğu bilgisi verilememektedir. Ancak bu çalışmanın kapsamı çerçevesinde YÖK Tez Kataloğu'ndan yapılan sorgulamalar aşağıda değinileceği üzere yaklaşık bir sonuç vermektedir. Lisansüstü eğitimin tamamlanması için yapılan tezlerden biri olan doktora tezleri, bir bilim dalının kuramsal gelişimi ve yönelimlerinin incelenmesine olanak tanıyan akademik yayın türlerinden en önemlileridir. Türkiye'de iletişim araştırmalarına ivme kazandıran doktora tezlerinin konu, içerik ve metodolojilerinin tartışmaya açıldığı Tokgöz'ün çalışmasında basın, radyo, televizyon, sinema, yeni iletişim teknolojileri, halkla ilişkiler ve tanıtım ile diğer (kuramsal iletişim, popüler kültür vb.) konu kategorileri oluşturulmuştur. Örnekleme göre sırasıyla en çok halkla ilişkiler, basın ve televizyon konusunda doktora tezinin tamamlandığı ortaya çıkarılmıştır (Tokgöz, 2006: 4-11). Okay Açılış Tarihi 07.05.2009 09.07.2009 14.08.2012 10.12.2014 Üniversite Türü DEVLET DEVLET VAKIF DEVLET DEVLET VAKIF Bölüm İli YOZGAT ADANA ĠSTANBUL ANKARA SAKARYA ĠSTANBUL ve Okay (2008a; 2008b) ile Yılmaz ve Uzoğlu (2003)’nun halkla ilişkiler alanında tamamlanmış lisansüstü tezlerin içerik çözümlemelerini yaptıkları çalışmalar yer almaktadır. Okay ve Okay 1984-2007 yılları arasında tamamlanmış halkla ilişkiler alanındaki yüksek lisans tezlerinin çoğunluğunun uygulamaya yönelik olduğu ve teorik çalışmaların ihmal edildiği tespitinde bulunmuşlardır (2008b: 313). Yılmaz ve Uzoğlu (2003) 1992-2001 yılları arasında tamamlanmış yüksek lisans tezlerinde halkla ilişkiler ve reklamcılık alanındaki araştırma eğilimlerini, en çok ve en az çalışılan tez konularını incelemişlerdir. İnceoğlu (2014) Türkiye'de sinema konusunda tamamlanmış doktora ve sanatta yeterlilik tezlerini inceleyen çalışmasında, disiplinlerarasılık özelliğinin artışına dikkat çekmektedir. Amaç ve Yöntem Bu çalışmanın amacı Türkiye'de bir bilim dalı olarak İletişim Bilimleri alanının kapsamında yer alan konuları ve tamamlanan doktora tezlerini incelemektir. İletişim bilimleri alanının Türkiye'deki durumunu ve konu 222 Esmeray KARATAŞ ATEŞ kapsamını ortaya koymaya çalışan bu çalışmada, hem iletişim bilimleri anabilim dalında hem de iletişim bilimleri bilim dalında 19982015 tarihleri arasında tamamlanmış ve Yüksek Öğretim Kurumu'nun internetteki tez kataloğundan tam metin olarak erişilebilen doktora tezlerine yer verilmiştir. Bu amaçla Yükseköğretim Tez kataloğundan açık erişimli / izinli doktora tezleri arasında yapılan sorgulamalar neticesinde; İletişim bilimleri bilim dalında yapılmış 45 ve iletişim bilimleri anabilim dalında yapılmış 131 olmak üzere toplam 176 teze erişilmiştir. Hem anabilim dalı hem de bilim dalı adı iletişim bilimleri olduğu için çakışan 22 tez elendikten sonra kalan 154 tez bu çalışmanın kapsamına dâhil edilmiştir. Tezler hakkında sayısal bilgiler ve özet tablolar oluşturmak amacıyla veriler Microsoft excel programında toplanmıştır. Programda hazırlanan tez inceleme formunda yer alan parametreler; tez numarası, tez yılı, tez adı, üniversite, anabilim dalı, bilim dalı ve konu başlığıdır. Katalogtaki konu başlıklarının eksik veya yetersiz olduğu görülmüş ve tezlere konu başlığı verebilmek için tezler kapsamlı bir biçimde incelenmiştir. Bu çalışmada tezlere konu başlığı verilirken Kongre Kütüphanesi Sınıflama Sistemi (The Library of Congress Classification System LCC)'ndeki konu başlıkları dikkate alınmıştır. LCC, Kongre Kütüphanesi tarafından geliştirilen ve pek çok ülkenin akademik ve araştırma kütüphanesinde kullanılan bir sınıflama sistemidir. Dünyanın her yerinden çok kapsamlı bir koleksiyona sahip olan Kongre Kütüphanesi, konu uzmanları tarafından sürekli güncellenen ve geliştirilen bir konu başlığı listesi (Library of Congress Subject Headings - LCSH) yayınlamaktadır (Library of<, 2015). Bu konu başlıkları incelenerek tablo 4'teki konular, doktora tezlerini konularına göre ayırmak üzere belirlenmiştir. Ayrıca yine LCSH listesinden yararlanarak tablo 5'te iletişim bilimleri alanında araştırma yapmak isteyen araştırmacılara araştırma önerisi mahiyetinde bir konu listesi hazırlanmıştır. Bu konu listesi hazırlanırken iletişim bilimleri alanında daha önce az incelendiği ve ya hiç incelenmediği düşünülen konular dikkate alınmıştır. Bulgular ve Yorum İletişim bilimlerinin konu kapsamının incelenmesi amacıyla yapılan bu araştırma sonucu üç temel tablo oluşturulmuş ve yorumlanmıştır. Tablolardan ilki Türkiye'de iletişim bilimleri anabilim dalı kapsamında tamamlanan doktora tezlerinin bilim dalları ve yıllarına göre dağılımını vermektedir. Bu tablo (Tablo 2), Türkiye'de hangi üniversitelerde iletişim bilimleri ana bilim dalı olduğunu, ilk olarak hangi yılda açıldığını, bu anabilim dalı altında açılan bilim dallarının çeşitliliğini ve bir anlamda üretkenliğini de göstermektedir. Bir Bilim Dalı Olarak İletişim Bilimleri Alanının Türkiye'deki Konusal Kapsam Analizi 223 Tablo 2. Türkiye'deki üniversitelerin iletişim bilimleri ana bilim dallarında tamamlanmış doktora tezlerinin yıl bazında üniversitelere göre dağılımı Anadolu Yıl 1998 1999 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Toplam Basın ve Yayın ĠletiĢim Ankara İstanbul Kocaeli Maltepe Ege Radyo Radyo ĠletiĢim ĠletiĢim ĠletiĢim ĠletiĢim Gazetecilik Televizyon Gazetecilik Televizyon Bilimleri Bilimleri Bilimleri Bilimleri ve Sinema ve Sinema ĠletiĢim Bilimleri Marmara ĠletiĢim 1 3 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 4 9 1 1 5 1 5 1 1 6 19 23 28 26 21 8 5 2 2 10 154 2 1 2 Radyo ĠletiĢim Televizyon Toplam Bilimleri ve Sinema 2 1 1 1 Tablo 2'deki veriler incelendiğinde; İletişim Bilimleri alanını kapsayan Anadolu Üniversitesi'nde Basın ve Yayın, İletişim ve İletişim Bilimleri; Ankara Üniversitesi'nde Gazetecilik, İletişim Bilimleri ile Radyo Televizyon ve Sinema; Ege Üniversitesi'nde Gazetecilik ve İletişim Bilimleri; İstanbul Üniversitesi'nde Radyo Televizyon ve Sinema; Kocaeli ve Maltepe Üniversitesi'nde İletişim Bilimleri; Marmara Üniversitesi'nde ise İletişim, İletişim Bilimleri ve Radyo Sinema ve Televizyon ana bilim dallarının yer aldığı görülmektedir. Ayrıca bu verilere göre Türkiye'de İletişim Bilimleri anabilim dallarında tamamlanan ilk doktora tezinin 1998 yılında Anadolu Üniversitesi'nin İletişim Bilimleri Bölümü'ndeki İletişim Bilimleri Ana Bilim Dalı'nda yapıldığı ortaya çıkmaktadır. “Toplumu yansıtan bir öge olarak yıldız olgusu: Türkiye gerçeği ve iki örnek” isimli bu doktora tezi Nesrin Aysun Yüksel tarafından yazılmıştır. Toplumsal iletişim 1 2 1 1 1 1 1 3 1 4 1 1 5 17 20 24 21 18 5 116 1 3 3 konu başlığında yer alan tezde Zeki Müren ve Tarkan isimli erkek yıldızların toplumsal cinsiyet çerçevesinde kendini sunumları buna tezat olduğu düşünülen bir toplumda kabul görme ve beğenilme nedenleri araştırılmaktadır (Yüksel, 1998). Ayrıca bu tabloya bakıldığında iletişim bilimleri ana bilim dalları içerisinde en çok doktora tezi tamamlanan üniversitenin Marmara Üniversitesi olduğu görülmektedir. Araştırma sonucu elde edilen ikinci tabloda bilim dalı adı olarak iletişim bilimlerinin incelenmesine yönelik hazırlanmış ve yorumlanmıştır. Bu tabloda “bilim dalı yok” sütunundaki tezlerin anabilim dalı altında yapıldığı görülmektedir. Türkiye'de ilk doktora tezi tamamlanan iletişim bilimleri bilim dalı Mamara Üniversitesi'nde yer almaktadır ve hem anabilim dalı hem de bilim dalı adı iletişim bilimleri olarak geçmektedir. 224 Esmeray KARATAŞ ATEŞ Tablo 3. Türkiye'de İletişim Bilimleri Ana Bilim Dallarına Bağlı Bilim Dallarında Tamamlanmış Doktora Tezlerinin Yıl Bazında Üniversitelere Göre Dağılımı Anadolu Yıl Bilim Dalı ĠletiĢim yok Bilimleri 1998 1999 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 1 3 1 1 Toplam 8 Ankara İstanbul Kocaeli Ege Maltepe Marmara Basın ĠletiĢim Radyo Bilim Dalı ĠletiĢim ĠletiĢim ĠletiĢim Bilim Dalı ĠletiĢim Ekonomisi Bilim Dalı Genel Halkla BiliĢim Gazetecilik Bilimleri Televizyon yok Bilimleri Bilimleri Bilimleri yok Bilimleri ve yok Gazetecilik ĠliĢkiler ĠĢletmeciliği ĠletiĢim Radyo Reklamcılık Bilimleri Televizyon ve Tanıtım Toplam 2 3 1 1 1 1 1 1 2 3 2 1 1 2 2 2 1 1 1 2 4 10 5 1 2 1 1 3 8 7 1 1 2 2 3 3 1 23 1 11 1 3 3 4 2 1 1 7 3 1 1 1 2 1 1 1 1 2 Tablo 3'teki veriler incelendiğinde iletişim bilimleri anabilim dalı kapsamında; Anadolu Üniversitesi'nde İletişim Bilimleri; Ankara Üniversitesi'nde İletişim Bilimleri ve Radyo Televizyon; Ege, İstanbul, Kocaeli ve Maltepe Üniversiteleri'nde İletişim Bilimleri Bilim Dalları olduğu görülmektedir. Marmara Üniversitesi bilim dalı konu çeşitliliği bakımından dikkat çekmektedir. Marmara Üniversitesi'nde İletişim Bilimleri Anabilim Dalı altında yer alan bilim dalları şunlardır; Basın Ekonomisi ve İşletmeciliği, Bilişim, Gazetecilik, Genel Gazetecilik, Halkla İlişkiler, İletişim Bilimleri, Radyo Televizyon, Reklamcılık ve Tanıtım. Araştırma sonucu elde edilen bir diğer tablo ise bir bilim dalı olarak Türkiye'de iletişim bilimleri kapsamındaki konuların görüldüğü tablodur. Bu tablo genel olarak 10 19 15 7 10 1 3 3 1 28 3 1 1 1 3 1 3 5 1 1 10 10 1 5 1 5 1 1 6 19 23 28 26 21 8 5 2 2 154 Türkiye'de iletişim bilimleri alanının konu kapsamını yansıtması bakımından önemlidir. Tablo 4'e bakıldığında iletişim bilimleri anabilim ve bilim dalları kapsamında en çok doktora tezi üretilen konunun sinema olduğu görülmektedir. Sinemayı yakından takip eden konu ise gazeteciliktir. Daha sonraki konular; televizyon, reklamcılık, kurumsal iletişim, pazarlama, kültürlerarası iletişim, toplumsal iletişim, bilgi yönetimi, eğitim, siyasal iletişim, internet, bilişim sistemleri, iç iletişim ve kişilerarası iletişimdir. İletişim bilimleri kapsamında en az çalışılan konular; algılama yönetimi, belge yönetimi, cep telefonu, dijital oyunlar, dijital sanatlar, dilbilim, edebiyat, ikonografi, iletişim felsefesi, kriz yönetimi, radyoculuk, telif hakları ve tiyatrodur. Bir Bilim Dalı Olarak İletişim Bilimleri Alanının Türkiye'deki Konusal Kapsam Analizi 225 Tablo 4. Türkiye'deki Iletişim Bilimleri Anabilim Dalı Ve Iletişim Bilimleri Bilim Dalında Tamamlanan Doktora Tezlerinin Konusal Dağılımı Konu Başlığı Algılama yönetimi Belge Yönetimi Bilgi yönetimi BiliĢim sistemleri Cep telefonu Dijital oyunlar Dijital Sanatlar Dilbilim Edebiyat Eğitim Gazetecilik Ġç ĠletiĢim Ġkonografi ĠletiĢim Felsefesi Ġnternet KiĢilerarası ĠletiĢim Kriz Yönetimi Kurumsal iletiĢim Kültürlerarası iletiĢim Pazarlama Radyoculuk Reklamcılık Sinema Siyasal iletiĢim Televizyon Telif hakları Tiyatro Toplumsal iletiĢim Toplam Sonuç Anadolu Ankara Ege 1 5 1 1 1 1 1 2 1 1 3 1 1 15 4 1 2 Her araştırma kendisinden sonra yapılacak araştırmalara ışık tutmak durumundadır. Bu bağlamda araştırma sonucu elde edilen tablolara ek olarak iletişim bilimleri alanında araştırma yapmak isteyen araştırmacılara öneri mahiyetinde bir konu listesi tablosu hazırlanmıştır. Tablo 5'te yer alan konular, Kongre Kütüphanesi konu başlıkları incelenerek bu başlıklardan seçilip İstanbul Kocaeli Maltepe Marmara Toplam 1 1 1 1 6 5 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 6 1 23 1 20 2 1 1 1 1 5 4 2 1 1 11 11 8 7 9 1 8 1 1 11 11 27 2 23 5 5 16 1 11 1 1 1 1 8 7 2 1 3 127 154 oluşturulmuş bir konu listesidir. Tablo oluşturulurken bu çalışma kapsamında iletişim bilimleri alanında daha önce az incelendiği veya hiç incelenmediği düşünülen konular dikkate alınmıştır. Konu başlıkları herhangi bir kavram karmaşasına meydan vermemek amacıyla İngilizce ve Türkçe olarak birlikte verilmiştir. 226 Esmeray KARATAŞ ATEŞ Tablo 5. İletişim bilimleri alanında akademik çalışma yapılabilecek öneri konu listesi Subject Heading Negotiation Sociolinguistics Agricultural communication Animal communication Human-animal communication Communication in architecture Communication in art Communication barriers Gossip Symbolic interactionism Communication policy New international communication order Environmental communication Visual Culture Economy of communication Facilitated communication International communication Health communication / Medical communication Musical communication Science communication Sport communication SONUÇ VE DEĞERLENDIRME Konu başlıkları bir disiplinin kavramsal ve kuramsal çerçevesinin anlaşılabilmesi için en önemli araçlardandır. Bilim dalının kapsamı ancak o bilim dalının faaliyet gösterdiği araştırma konuları ile ortaya konulup, sınıflandırılabilmektedir. Disiplinlerarası nitelikteki bilim alanlarında bu konu sınıflamasını yapmak oldukça zordur. Tüm bu zorluğa rağmen iletişim bilimleri disiplininin kuramsal çerçevesine katkı sağlamak amacıyla bu alanının konusal kapsamı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Türkiye’de iletişim bilimleri ilk kez ana bilim dalı olarak 1998 yılında Anadolu Üniversitesi’nde; bilim dalı olarak 1999 yılında Marmara Üniversitesi’nde; fakülte altında bir bölüm olarak 2009 yılında Çukurova Üniversitesi’nde açılmıştır. 1992 yılında Anadolu Üniversitesi iletişim fakültesi ismini iletişim bilimleri fakültesi olarak değiştirmiştir. Türkiye’deki iletişim fakültelerinde faaliyet gösteren iletişim bilimleri ana bilim dalı ve iletişim bilimleri bilim dalı altında Konu Başlığı Müzakere Sosyodilbilim Tarımsal iletiĢim Hayvan iletiĢimi Ġnsan-hayvan iletiĢimi Mimaride iletiĢim Sanatta iletiĢim ĠletiĢim engelleri Dedikodu Sembolik etkileĢimcilik ĠletiĢim politikası Yeni Uluslar arası iletiĢim düzeni Çevresel iletiĢim Görsel kültür ĠletiĢim ekonomisi KolaylaĢtırılmıĢ iletiĢim Uluslararası iletiĢim Sağlık iletiĢimi / Tıbbi iletiĢim Müzikal iletiĢim Bilim iletiĢimi Spor iletiĢimi 1998-2015 yılları arasında tamamlanmış doktora tezlerinin konusal kapsam analizinin yapılmaya çalışıldığı bu çalışma ile iletişim bilimlerinin temel konu başlıkları tespit edilmiştir. Konu başlıklarının tespit edilmesinde uluslararası geçerliliğe sahip olan Kongre Kütüphanesi’nin konu başlıkları baz alınmıştır. Tespit edilen konu başlıklarının çeşitliliği iletişim bilimleri alanının disiplinlerarası niteliğini destekleyen bir yapı sergilemektedir. İletişim bilimleri anabilim dalı ve bilim dalları kapsamında en çok doktora tezinin sinema ve gazetecilik konusunda yapılması çarpıcı bir sonuçtur. Daha çok uygulama alanının geniş olması nedeniyle pratik açısından ön plana çıkan bu iki konunun iletişim bilimlerinin kuramsal / teorik yapısından beslendiğini göstermektedir. Ayrıca bu sonuç, iletişim, sinema ve gazetecilik gibi konuların bir sanat mı yoksa bir bilim dalı mı olduğu konusundaki tartışmalara yanıt niteliğindedir. Diğer taraftan yapılan doktora tezlerinde iletişim teknolojilerindeki gelişmeye paralel Bir Bilim Dalı Olarak İletişim Bilimleri Alanının Türkiye'deki Konusal Kapsam Analizi olarak yaşanan bireysel ve toplumsal iletişimdeki değişim vb. konuların daha az ele alındığı görülmektedir. Ayrıca bu çalışmada iletişimin farklı disiplinlerle ilişkisinin kurulabileceği örneğin müzikal veya çevresel iletişim gibi konularda tezler yapılması önerilmektedir. Sonuç olarak bu çalışmadan elde edilen çıkarımlar, Türkiye'de iletişim bilimlerinin konusal ve kavramsal çerçevesini ortaya koymaya çalışan daha fazla akademik çalışmanın yapılmasının gerekli olduğu kanısına varmamızı sağlamıştır. KAYNAKÇA Aziz, A. (2006). Dünyada ve Türkiye'de İletişim Araştırmaları, Kültür ve İletişim Dergisi, 9/1, 9-31. Bourse, M. & Yücel, H. (2012). İletişim Bilimlerinin Serüveni, İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Fiske, J. (2003). İletişim Çalışmalarına Giriş (Çeviren: S. İrvan), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. İnceoğlu, Ç. (2014). Türkiye'de Sinemayı Konu Alan Doktora Tezleri Üzerine Bibliyometrik Bir Çözümleme, İleti-ş-im, 21, 31-50 Lazar, J. (2009). İletişim Bilimi (Çeviren: A. Anık), Ankara: Vadi Yayınları. Library of Congress Subject Headings: Selected Topic in Communication, USA: Library of Congress. https://www.loc.gov/aba/publications /FreeLCSH/freelcsh.html#About adresinden 26.03.2016 tarihinde erişildi. Okay, A. & Okay, A. (2008a). Undergraduate and Graduate Public Relations Education in Turkey: A Quantitative Study of Dissertations Contributions to Public Relations Field (1984-2007), Selçuk İletişim, 5/2, 5-14 Okay, A. & Okay, A. (2008b). MA And Doctoral Public Relations Research in Turkey (1984-2007): A Quantitative Study of Dissertations Contribution to 227 Public Relations Field, Public Relations Review, 34, 312-314 Sherry, J. L. (2010). The Value of Communication Science, Journal of Applied Communication Research, 38/3, 302-306 Şencan, İ. & Doğan, G. (2015). Bilimsel Yayınlarda Kaynak Gösterme, Tablo ve Şekil Oluşturma Rehberi APA 6 Kuralları, Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği Yayınları. Tokgöz, O. (2000). Türkiye'de İletişim Araştırması: Nereden Nereye, Kültür ve İletişim Dergisi, 3/2 Tokgöz, O. (2002). Türkiye'de İletişim Eğitimi: Elli Yıllık Bir Geçmişin Değerlendirilmesi, V. Türk Kültürü Kongresi (2002, Aralık)'nde sunulan bildiri, Ankara:.Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. Tokgöz, O. (2006). Türkiye'de İletişim Araştırmalarında İletişim Eğitiminin Rolü ve Önemi, Küresel İletişim Dergisi, 1, 112 Tokgöz, O. (2014). Türkiye'de İletişim Araştırmaları İçinde 1970'li yıllarda Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinde Yapılan İletişim Konusundaki Doktora Tezlerinin Rolü ve Konumu, İlef Dergisi, 1/1, 115-142. http://ilef.ankara.edu.tr/wpcontent/uploads/Oya-Tokgoz.pdf adresinden 10.04.2015 tarihinde erişildi. Türkiye'de İletişim Araştırmaları Sempozyumu (2005, Ekim), Ankara: Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi. http://kitaplar.ankara.edu.tr/dosyalar/ pdf/625.pdf adresinden 11.07.2016 tarihinde erişildi. Yılmaz, R.A. & Uzoğlu, S. (2003). An Analysis of Thesis and Dissertations on Advertising and Public Relations in Turkey. 1st International Symposium Communication in the Millennium: A Dialogue between Turkish and American Scholars (USA) (s. 403-415). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları. 228 Esmeray KARATAŞ ATEŞ YÖK Tez Kataloğu - Ulusal Tez Merkezi (2016). T.C. Yüksek Öğretim Kurumu, https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerke zi/ adresinden 30.08.2016 tarihinde erişildi. Yükseköğretim Bölüm İstatistikleri (2016). Yükseköğretim Bilgi Yönetim Sistemi, https://istatistik.yok.gov.tr/ adresinden 19.08.2016 tarihinde erişildi. Yüksel, A. H. (1988). İletişim Biliminin Temelleri: Kavramlar, Kuramlar, Kültürel Boyut ve İletişim Bilimi Eğitim Modeli, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
