doc - Inet-tr

Araştırmacıların bilgiye erişimde kullandıkları araçlar :Online kütüphane
katalogları, veri tabanı arayüzleri ve arama motorları
Tools used by researchers to access information: Online library catalogues,
database interfaces and search engines
Sami ÇUKADAR* ve Sönmez ÇELİK**
Öz
Bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişmeye paralel olarak bilginin bulunduğu formatta ve bilgiye
erişim yöntemlerinde önemli değişiklikler meydana gelmektedir. Araştırmacılar bilgiye
erişimde, arama motorları, e-dergi, e-kitap veri tabanları, online kütüphane katalogları gibi
araçlar kullanmaktadırlar.
Bu çalışmada, online kütüphane katalogları, e-dergi, e-kitap veri tabanları ve internet arama
motorlarının bilgi kaynaklarına ulaşmada sundukları kriterler tartışılmaktadır. Ayrıca online
kütüphane kataloglarında daha verimli arama yapılabilmesi için önerilerde sunulmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Online kütüphane kataloğu; bilgi erişim; arama motorları; e-kitap ve edergi veri tabanları
Abstract
There have been important changes in the format of information and methods of accessing
information, parallel to rapid development in information technology. Researchers have been
using search engines, online library catalogues, e-journals and e-books databases in reaching
information.
In this study, the criteria to access the sources of information, offered by online library
catalogues, internet search engines, e-journals and e-books databases is discussed. In addition,
the study includes several suggestions for more effective search on library catalogues.
Keywords: Online library catalog; accessing information; internet search engines; e-books
and journal databases
*
Sami ÇUKADAR İstanbul Bilgi Üniversitesi Kütüphanesi’nde Müdür Yardımcısıdır.
Sönmez ÇELİK Doğuş Üniversitesi Kütüphanesi’nde Müdür Yardımcısıdır.
**
GİRİŞ
Günümüzde araştırmacılar bilgiye erişimde çeşitli araçlar kullanmaktadır. Bu çalışmada
bilgiye erişim araçlarından olan online kütüphane kataloğu, e-kitap ve e-dergi veri tabanları
ile internette arama yapan arama motorlarının kullanıcıya sunduğu arama seçenekleri üzerinde
durulmaktadır.
Bilgi teknolojilerindeki hızlı gelişmeyle birlikte bilginin bulunduğu formatta ve bilgiye
erişim yöntemlerinde önemli değişiklikler meydana gelmektedir. Kütüphane koleksiyonuna
ulaşmak için kataloglar önemli bir erişim aracıdır. Katalog olmadan bilgiye ulaşmak
neredeyse olanaksızdır. Bilginin e-ortama hızla aktarılması ve bilgi teknolojilerindeki
gelişmeler internet üzerinden hizmet veren online kütüphane katalogunun oluşmasını
sağlamıştır. Artık bilgiye ulaşmada internet (www) ana kapı olmuştur.
Kütüphaneler verdikleri birçok hizmeti e-ortama aktarmada başarılı olmuşlardır. E-ortamda
kitap siparişinden e-ortamda kullanıcı eğitimine, web üzerinden belge sağlamadan ödünç
alınmış yayınların takibi ve süre uzatılmasına kadar birçok kütüphane hizmeti çağdaş
teknolojinin olanaklarından yararlanılarak sunulabilmektedir. Kütüphanelerin bu başarısının
artarak devam edebilmesi için e-ortamda oluşturulmuş bilgi kaynaklarına erişimin daha
fonksiyonel hale getirilmesi gerekmektedir. Bunun için kütüphane otomasyon programlarının
arama özelliklerinin internette arama yapan diğer araçlar gibi fonksiyonel hale getirilmesi bir
zorunluluk haline gelmiştir.
Online Kütüphane Katalogu
Kütüphane kataloğu klasik tanımıyla, kütüphanede bulunan her türlü bilgi taşıyıcı materyal ve
bilgi taşıyıcı ortamın (kitap, e-kitap, dergi, e-dergi, ses kaseti, video kaset, CD-ROM, makale
veri tabanı, harita vb.) önceden belirlenmiş kurallar doğrultusunda bibliyografik bilgilerinin
bir veri tabanında toplanmasıdır. Bu veri tabanı kütüphane kaynakları hakkında kullanıcıya
bilgi verir.
Elektronik kütüphanelerin gelişmeye başlamasıyla birlikte kütüphane katalogları bibliyografik
künyenin yanında bilgi kaynağının kendisine bir sistem bütünlüğü dahilinde erişmeyi de
sağlamaktadır. Bir başka deyişle online kütüphane katalogları, bilgi basılı ortamda ise bilgi
kaynağının kütüphanedeki yerini, elektronik ortamda ise bir URL (Uniform Resource Locator
: Tekbiçim kaynak buldurucu) linki vasıtasıyla tam metinine ulaşmayı sağlar. Öte yandan
kütüphane katalogları kullanıcılar tarafından araştırılan bilgi kaynağının kütüphanede olupolmadığı, kütüphanede var ise hangi koleksiyonda, hangi formatta, ödünç alınıpalınamayacağı vb. konularda da bilgi verir.
Online kütüphane katalogları bibliyografik bilginin yanında abstrakt ya da bir kitabın
içindekiler sayfasını içerebilmektedir. Dolayısıyla kütüphanenin sahip olduğu çeşitli veri
tabanlarındaki elektronik kaynakların tam metni üzerinde arama yapmaları söz konusu
değildir.
Online kütüphane katalogları kütüphanede bulunan kaynakların bibliyografik bilgilerini
göstermeye devam ederken teknolojideki yenilikleri ve gelişmeleri de bünyesine aktarmaya
çalışmaktadır. Örneğin, MARC kaydına 856 URL linkinin eklenmesi, e-kaynağın künyesini
görme gibi yenilikler yapıldı. Bu gelişmeler yararlı ancak, yeterli değildir. İnternette arama
yapan kimi yazılımlar bilgiye ulaşım için devrim niteliğinde daha kullanışlı olanaklar
sunmaktadır. Örneğin kimi veritabanları, yapılan tarama sonuçlarını sadece bibliyografik
künye değil, e-kaynağın tam metninde arama ve bu konuyla ilgili internet sitelerini de bulma
olanağı sunmaktadır.
E-Dergi Veri Tabanları
Basılı formatta yayımlanmakta olan dergilerdeki makalelerin önce bibliyografik bilgilerinin,
daha sonra tam metinlerinin veri tabanları, 1980’li yıllarda ASCII formatta oluşturulmaya
başlanmış ve CD-ROM’lar aracılığı ile kullanımı gerçekleştirilmiştir. 1990’lı yıllarda CDROM’ların yanında internetteki gelişmeler veri tabanlarını web üzerinde erişilir hale
getirmiştir. Makaleler, gelişen bilgi teknolojisine paralel olarak “html”, “xml”, “pdf”, vb.
formatlarında veri tabanlarında yer almaya başlamıştır. Bu gelişmeler dergilerde çıkmış
makalelere erişimi kolaylaştırmaktadır.
E-dergi veri tabanındaki bilgilere erişim sağlayan yazılımlar kullanıcıya basit ve ileri düzeyde
arama özellikleri sunmaktadırlar. Bu özellikleri sayesinde kullanıcı veri tabanında yer alan
kaynağa ilişkin bibliyografik bilgi yanında tam metni üzerinden de arama yapma şansına
sahiptir. Ayrıca e-dergi veri tabanlarında bir derginin kullanılıp kullanılmadığı, eğer
kullanılıyorsa ne sıklıkla kullanılıyor gibi seçeneklerle bilginin kullanımının ölçümüne
yönelik bir çok istatistik alınabilmektedir. E-dergi veri tabanlarına kampüs içinden veya
kampüs dışından da erişilebilmesi özellikle uzaktan öğrenim gören öğrencilerin bilgi
ihtiyaçlarını da gidermektedir.
E-Kitap Veritabanı Arama Özellikleri
E-kitap farklı formatlarda (html, xml, pdf, vb.) olabilir. Kullanıcı bu kitapları telif hakları
çerçevesinde bilgisayarına indirebilir (download), yazıcıdan çıktısını alabilir, metin
içerisinden arama yapabilir ve tıpkı basılı kitaplarda olduğu gibi ödünç alabilir.
Bu veri tabanları da e-dergi veri tabanlarında olduğu gibi kullanışlı arama seçenekleri
sunmakta ve metin içinde arama yapabilme özelliklerini ihtiva etmektedir.
İnternette Arama Yapan Arama Motorları
İnternet üzerinde yer alan bilgilere ulaşmak için kullanılan onlarca arama motoru vardır. Baş
döndürücü bir hızla web üzerinde yeralmakta olan dokümanlara ulaşmak önemli bir sorun
haline gelmiştir. Arama motorları ise web üzerindeki dokümana ulaşmada araştırmacının işini
oldukça kolaylaştırmaktadır. Web üzerinde tarama yapan sistemler çok büyük bir hızla
gelişmektedirler. Arama/sorgulama servisleri arasındaki farklar, bu servislerin
bilgilere/dokümanlara ulaşırken kullandıkları yöntemler, anahtar kelimeleri nasıl aradıkları
(bazıları, web sayfalarının standart anahtar kelimelerine, bazıları tanım satırlarına, bazıları
tüm dokümana bakabilir) ve kaç tane site taradıkları konularında yoğunlaşır. Ayrıca, kullanıcı
arayüzlerinin sadeliği, sorgulama seçeneklerinin çeşitliliği ve kullanım kolaylığı, ve konu
katalogları üzerinden de sorgulama yaptırabilmeleri önemli diğer farklardır. Web üzerindeki
bilgiye ulaşmanın yolunu üç gruba ayırmak mümkündür:
-Konu rehberlerine göre bilgilerin sınıflandırıldığı ve sorgulamanın birtakım konu
başlıklarından yararlanılarak yapıldığı sistemler (Yahoo, Web Virtual Lib, Excite, EINet
Galaxy vb.). Bu sistemlerde konu katalogları ile bilgi sınıflamasında genellikle, alfabetik,
kronolojik, içerik (bilimsel, sosyal, politik, vb.), bölgesel, vb. gibi kriterler göz önüne alınır ve
bilgiler olabildiğince esnek bir yapı içinde kataloglara bölünür. Bu tip arama sistemleri, konu
başlıklarından alt başlıklara, oradan da aradığımız bilgilere ulaşmamızı sağlarlar. Aynı
zamanda bunların çoğunda, kataloglar içinde verilen bir anahtar kelimeye ya da diğer bazı
kriterlere göre sorgulama yapmakta mümkündür. Bu sistemlerin oluşturulması, konulara göre
gruplama gerektirdiği için birhayli insan gücü gerektirebilir.
-Bir çok domaindeki bilgi kaynaklarını (web sayfaları) otomatik bir şekilde tarayan ve
birtakım indeksler oluşturan sistemler (Alta Vista, Google, Yahoo, Lycos, Excite, InfoSeek,
WebCrawler, Magellan vb.). Bu indeksler üzerinden sorgulama ise, seçilen bazı anahtar
kelimeler ve bazı yardımcı unsurlardan yararlanılarak yapılır. Bu tip sistemlere arama motoru
(search engine) denir. Arama motorlarının iki işlevi var : (1) veri toplamak, (2) sorgulama
mekanizmaları sunarak bu veriler üzerinde arama yapılmasını sağlamak. Veri toplama işi,
Wanderer, Spider, Harvest, Pursuit vb gibi otomatik robot sistemler ile, çeşitli web, gopher,
ftp siteleri arasında gezinerek ve buralardaki kaynakları tarayarak olur.
-Birden çok arama motoru servisini aynı sayfada sunan servisler (All in One, Copernic,
Copernic Shopper, Web Ferret, vb.). Bu arama motorları sorguları birden çok sorgulama
servisinde işletip sonucu birleştirerek verebilmektedir. Bazıları ise aranan konuya en uygun
arama motorlarını, gelen sonuçları değerlendirerek listelemektedirler.
Yeni Tasarımlı Online Kütüphane Kataloğu
Kütüphane otomasyon programı bilgi kaynağına ait yazar, eser adı, yayıncı gibi bilgilerin
kaydedildiği ve sorgulandığı bir program olarak düşünülmemelidir. Kütüphane otomasyon
programları standartlara uygun, esnek bir yapıda ve gelişmelere açık olmalıdır. Bugün
kütüphanelerde kullanılmakta olan kimi otomasyon programları standartlara uygun değildir.
Online kütüphane kataloğu otomasyon programının bir parçası olduğuna göre otomasyon
programının kapasitesi kadar kullanıcıya seçenek sunar ve sorgusuna cevap verebilir. İyi bir
online kütüphane kataloğunun temelinde kaliteli ve standartlara uygun bir otomasyon
programı vardır. Online kütüphane kataloğları kütüphanelerin vitrinidir. Kullanıcıyı memnun
ettiği oranda kullanılır.
Her geçen gün internette bir kartopu gibi artarak büyüyen bilgiye erişim için çeşitli araçlar
kullanıldığını ve bunların basit arayüzlerle kullanıcıyı yönlendirerek bilgiye erişimini
kolaylaştırdığına yukarıda değindik. Online kütüphane kataloglarının bu gelişmelerin
gerisinde kalmaması gerektiğini düşünüyoruz. Bugün sadece kütüphane personeli tarafından
oluşturulan bibliyografik bilgilere erişimi sağlayan online kütüphane katalogları bibliyografik
künyenin yanında;
-sorgulama için alternatif seçenekler sunmalı,
-Z39.50 protokolü aracılığıyla diğer kütüphane kataloglarına sorgu gönderebildiği gibi
kütüphanenin sahip olduğu e-dergi ve e-kitap veri tabanlarına da bir arayüzden sorgu
gönderebilmeli ve
-konuyla ilgili internet sitelerini isteğe bağlı olarak sorgulayabilmelidir.