dizgi 10 - Akıllı Cografya Defteri
advertisement
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM: KAYAÇLAR VE TOPOĞRAFYA .............................................................................................. 7-12 2.BÖLÜM: LEVHALARIN YOLCULUĞU.................................................................................................. 15-20 3.BÖLÜM: YERYÜZÜNÜN ÖRTÜSÜ:SU, TOPRAK, BİTKİ........................................................................ 23-46 4.BÖLÜM: YERYÜZÜNDE NÜFUS VE NÜFUSUN NİTELİKLERİ.............................................................. 48-58 5.BÖLÜM: NEDEN VE NEREYE GÖÇ EDİYORUZ ?................................................................................ 60-64 6.BÖLÜM: TARİH BOYUNCA EKONOMİK ETKİNLİKLER........................................................................ 66-70 7.BÖLÜM: TÜRKİYE’NİN YERŞEKİLLERİ VE İKLİMİ................................................................................ 72-92 8.BÖLÜM: TÜRKİYE’DE TOPRAK, BİTKİ VE SU VARLIĞI........................................................................ 94-112 9.BÖLÜM: YAŞAM ALANLARIMIZ......................................................................................................... 114-120 10.BÖLÜM: TÜRKİYE’NİN NÜFUSU VE NÜFUSUNUN ÖZELLİKLERİ....................................................... 123-130 11.BÖLÜM: KITALARIN KEŞFİ VE İLETİŞİM............................................................................................. 133-140 12.BÖLÜM: AFETLERLE YAŞAMAK......................................................................................................... 143-146 KONU DEĞERLENDİRME TESTLERİ .................................................................................... 148-190 KAYNAKÇA .......................................................................................................................... 191 1. Bölüm Kayaçlar ve Topoğrafya PMineral ve Kayaç Oluşumu PKayaç Türleri PKayaç Döngüsü Notlarım 1.Bölüm: Kayaçlar veTopoğrafya KAYAÇ (TAŞ) :Bir ya da birden fazla ……………………. doğal olarak birleşmesiyle oluşan katılardır. PAna kaynakları …………..' dır, P……………………………… ana malzemesini oluştururlar, PYer şekillerinin oluşum ve gelişimlerinde önemli rol oynarlar. Aşınmaya karşı …………….. kayaçlar yüksek ve engebeli belirgin yer şekillerini; ……………… aşınan kayaçlar ise alçak yer şekillerini oluştururlar, PYer kabuğu hareketleri ve Dış Kuvvetler tarafından aşınıp, biçimlendirilirler, Pİnsanoğlu kayaçları, ilkçağdan günümüze doğru Kesici av aletleri, Kap kacak, Tahıl öğütme, Tarım aracı, süs eşyası ve takı yapımında kullanmıştır. Madencilikte, Mesken yapımında ve halen çoğu sanayi sektöründe hammadde olarak kullanmaya devam etmektedir, PKayaçları ……………………… bilimi inceler. MİNERAL NEDİR? Fiziksel ve kimyasal olaylar sonucu doğal yollarla oluşmuş, basit veya karmaşık yapıdaki inorganik katı element veya bileşiklere denir. Sertlik dereceleri farklılık gösterir. Belirli bir atom yapıları, sembol ve formülleri vardır. Kuvars, Kayatuzu, Kalsit, Pirit gibi. Silikatlar, Karbonatlar, Sülfatlar, Oksitler, Haloidler ve Sülfürler gruplarına ait mineraller kayaçları meydana getirirler. KAYAÇLAR PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR ....................... ....................... ....................... ....................... TORTUL KAYAÇLAR ....................... ....................... ....................... ....................... BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI ....................... ....................... 1.PÜSKÜRÜK( KATILAŞIM, MAGMATİK ) KAYAÇLAR: Eriyik haldeki magmanın, yerkabuğu içine ya da yeryüzüne kadar sokularak, soğuyup …………………………. oluşan kayaçlardır. PKristalli yapıları vardır, P………………….. etkilenmezler. PFosil barındırmazlar, Oluştukları yere göre 2 türlüdür: A)İÇ PÜSKÜRÜKLER: Eriyik haldeki magmanın, yerkabuğunun …………. sokularak soğuyup katılaşmasıyla oluşan kayaçlardır. Yavaş soğuyarak oluştukları için ………. unsurludurlar, POldukça sert ve aşınmaya karşı …………………………, PEn önemli örneklerini; ............................................................................ oluşturur. Granit Diyorit Siyenit En önemli İç Püskürük olan Granit, ilginç yer şekilleri oluşturur. Granit, aşınmaya karşı dirençli olmasına rağmen çatlaklı yapısından dolayı çeşitli nedenlerle fiziksel ve kimyasal parçalanmaya uğrayarak değişik boyut ve şekillerde granit bloklarına dönüşür. Bu kayaçların çevresindeki malzemeler erozyonla taşınınca da ortaya çıkarlar. Granit bloklarından oluşan bu arazilere “ TOR TOPOĞRAFYASI “ adı verilir. 7 Gabro B)DIŞ PÜSKÜRÜKLER: Eriyik haldeki magmanın, yeryüzüne çıkarak ………………. katılaşmasıyla oluşan kayaçlardır. PHızlı soğuyarak oluştukları için ………. unsurlu ve camsı yapıdadırlar, P…….. Püskürüklere göre daha kolay aşınırlar, PEn önemli örneklerini; ................................................................................................................................... oluşturur. PVolkanizma ile bağlantılıdır. Bundan dolayı bazı dış püskürükler madencilikte kullanılır. Andezit Obsidiyen Bazalt Tikalit Sünger Taşı İnci Taşı Tüf 2.TORTUL (SEDİMENT) KAYAÇLAR: Yerkabuğundaki malzemelerin, ………. kuvvetler tarafından ( akarsu, rüzgar, buzul v.s.) aşındırılıp parçalanarak, ………… veya …….. tabanlarına biriktirilmesiyle oluşan kayaçlardır. PKristalli değildirler, P …………. Etkilenirler, PBirikme sonucu oluştuklarından ………….. halinde uzanırlar, POluştukları döneme ait fosil barındırılırlar, PYeryüzündeki kayaç türlerinin %75' ini oluştururlar. Oluşumlarına göre 3 türlüdürler: A)FİZİKSEL TORTULLAR: Yerkabuğundaki mevcut kayaçların, dış kuvvetler tarafından parçalanıp, biriktirilmesiyle oluşan kum, çakıl, kil boyutundaki …………………… kayaçlardır. Aşınmaya karşı dirençsizdirler. En önemli örneklerini ................................................................................................................................................. ............................ oluşturur. Konglomera Kiltaşı Miltaşı Breş (Köşeli) - Puding (Yuvarlak) Kumtaşı B)KİMYASAL TORTULLAR: ……………… içersindeki eriyik haldeki malzemelerin, yeryüzünde veya deniz ve göl tabanlarında çökelmesiyle oluşan kayaçlardır. Aşınmaya karşı çok dirençsizdirler. En önemli örneklerini .......................................................................................................................................................................... oluşturur. Kalker Jips Kayatuzu 8 Dolomit C)ORGANİK TORTULLAR: ………… ve …………….. kalıntılarının taşlaşmasıyla oluşan kayaçlardır. En önemli örneklerini ............................................................................................................................................................................ oluşturur. Antrasit Taş Kömürü Linyit Turba Tebeşir Mercan 3)BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLAR: Yerkabuğundaki mevcut kayaçların, ……………. ve ………….. altında kalıp, değişime uğraması sonucu oluşmuş yeni kayaçlardır. Oluşumlarında üzerlerindeki çok büyük ağırlığa sahip katmanların uyguladığı basınç ve yerkabuğundan derinlere inildikçe yaşanan sıcaklık artışı etkilidir. Sert bir yapıya sahip olup oldukça dayanıklıdırlar. Kalker .......................... Kumtaşı .......................... Antrasit .......................... Kiltaşı .......................... Granit .......................... Püskürük Kayaç KAYAÇ DÖNGÜSÜ Kayaçların, ………………… ile …………. arasında yer değiştirmesi ve yeryüzündeki mevcut kayaçların birbirine …………………… şeklinde yaptığı dolaşıma denir. Bu dolaşımın içinde; PSima tabakasının Üst Manto tarafından eritilmesi, PEriyik manto malzemelerinin yerkabuğu içine veya yeryüzüne sokularak soğuması ve katılaşması, PYerkabuğundaki kayaçların dış kuvvetler tarafından ayrıştırılması, taşınması ve biriktirilmesi, PYerkabuğu içindeki kayaçların sıcaklık ve basınçla değişime uğraması vardır. 9 Aşındırma - Taşıma Biriktirme Başkalaşım Soğuma - Katılaşma Başkalaşım Erime MANTO Deniz Tortul Kayaç Aşağıda bazı kayaçlar ile bu kayaçların ait olduğu kayaç grupları verilmiştir. Buna göre doğru eşleştirmeleri yapınız? Kalker Dış Püskürük Mercan ......................... Obsidiyen Kimyasal Tortul Siyenit İç Püskürük Konglomera ......................... Gnays Organik Tortul Aşağıdaki Tortul Kayaç türlerini ve özelliklerini yazınız. ......................... ......................... Canlı kalıntılarının taşlaşması ile oluşan kayaçlar ......................... Fiziksel Tortular Suda çözünebilen minarellerin çökelerek birikmesiyle oluşan kayaçlar Tortul Kayaçlar ......................... Aşağıdaki soruları cevaplandırınız. 1) Kayaçların insan yaşamındaki kullanım alanları nelerdir? Beş örnek veriniz. 2) Püskürük ve Tortul Kayaçlar arasındaki farklar nelerdir? Yazınız. 3) Organik Tortul Kayaç türleri nelerdir? İsimlerini yazınız. 4) “Yeryüzünde daha önceden oluşmuş bir kayacın yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle başka bir kayaca dönüşmesi ile oluşurlar. Oldukça sert ve dayanıklıdırlar. Mermer, Elmas, Gnays başlıca türleridir.” Yukarıda bazı özellikleri sıralanan kayaç türü hangisidir? Yazınız. 5)Kayaç döngüsünün içerisinde hangi olaylar mevcuttur? Yazınız. 10 1) Minerallerin bir araya gelmesiyle oluşan yerkabuğunun ana maddesi 2) Bazalt, granit, obsidyen hangi tür kayaçtır 3) Granitlerden oluşan özel topoğrafya şekli 4) Peribacalarının oluşumunu sağlayan ince volkanik malzeme 5) Tebeşir, kömür, mercan taşı hangi grup tortul kayaçtır 6) Tortul kayaların içine karışan canlı kalıntıları 7) Metamorfizmanın oluşumu için mağmanın etkisi 8 )Kalkerin başkalaşmasıyla oluşan metamorfik kayaç 9) Travertenler hangi tür tortullaşmayla oluşur 10) Tortul bir kayaç olan çakıltaşına verilen ad 11) Ülkemizde Soma, Afşin-Elbistan gibi pek çok yerde bulunan organik tortul kayaç 12) Gnays, elmas ve şistler hangi kayaç grubuna dahildir 13) Kayaçları inceleyen bilim dalı 14) Kireçtaşlarının yaygın olduğu bölgemiz 15) Sarkıt ve dikitlerin birleşmesiyle oluşan kimyasal birikim 16) Karaburun Yarımadasını oluşturan kireçtaşları hangi döneme aittir 17) Granitin metamorfizmaya uğramasıyla oluşan kayaç 11 Notlarım 2. Bölüm Levhaların Yolculuğu PLevha Tektoniği ve Levhalar PLevha Hareketleri PVolkanizma, Depremler ve Sıcak Sular Notlarım 2.Bölüm: Levhaların Yolculuğu Günümüz kara parçalarının sabit olmayıp, milyonlarca yıl süren hareketler sonucu bugünkü şeklini aldığı fikri bilimsel olarak ilk defa 1912 yılında A. WEGENER tarafından ortaya konan “ Kıtaların Kayması Kuramı “ ile olmuştur. Kara parçalarının hareketleri, 1950' li yıllardan itibaren de “ Kıtaların Kayması Kuramı “ nın geliştirilmesiyle elde edilen ve günümüzün en geçerli görüşü olan “ Levha Tektoniği Kuramı” ile açıklanmaktadır. A S YA L AV R PA NG EA KITALARIN KAYMASI KURAMI: Dünya ilk oluştuğunda Pangea adı verilen tek bir kara parçasından ve bunu çevreleyen Panthalassa adı verilen bir okyanustan ibaretti. Pangea karası ilk önce ikiye ayrılmış, kuzeyindeki parça Lavrasya karasını; güneyindeki parça ise Gondwana karasını oluşturmuştur. İki kara arasına Tetis Denizi denilen su kütlesi yerleşmiştir. Daha sonraki aşamalarda iki kara parçası da parçalanmalara uğramış, parçalar birbirinden uzaklaşarak yeryüzü günümüzdeki görünümünü kazanmıştır. Karaları meydana getiren ve aynı zamanda okyanus ve deniz tabanlarında devamı olan yer kabuğu parçalarına ……………….. denir. Karaları oluşturanlarına ……………….. Levha; Okyanus tabanlarında yer alanlarına ise ……………………….. Levha adı verilir. GO ND WA NA İlkel Zaman 1. Zaman 2. Zaman 3. Zaman 4. Zaman .................. .................. .................. Arap Karayip Levhası .................. Filipinler Levhası Levhası .................. Kokos Levhası .................. Ekvator .................. .................. .................. .................. YAKLAŞAN LEVHALAR UZAKLAŞAN LEVHALAR ............................................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................................. ............................................................................................................................................................................................. LEVHA TEKTONİĞİ: Levhalar kıvamlı bir sıvı olan manto üzerinde, kalınlıkları ve yoğunlukları oranında yüzer haldedirler. Bu levhalar, magma çıkışı sırasında yaşanan itilme hareketi, yerçekimi ve mantodaki konveksiyon akımları tarafından manto üzerinde farklı yönlerde ve hızlarda hareket ettirilirler. Bu hareketler birbirine yaklaşma, birbirinde uzaklaşma ve yan yana kayma şekilde olmaktadır. 15 Yüksek Sıradağlar Tortuların Yükselmesi Kıtasal Levha MANTO Kıtasal Levha MANTO İki Kıtasal Levhanın Çarpışması Kıta Kenarı Sıradağlar Okyanus Kıtasal Levha Okyanusal Levha MANTO 1. LEVHALARIN YAKLAŞMA HAREKETLERİ: Pİki Kıtasal Levha Yaklaşması: Yüksek ................ dağları oluşur ( Himalayalar ve Alp Dağları ). PKıtasal- Okyanusal Levha Yaklaşması: ................ kenarı kıvrım dağları oluşur ( Kayalık dağları ve And dağlar) Pİki Okyanusal Levha Yaklaşması: Volkanik ........... yayları ve Derin ................... çukurları oluşur ( Aleut adaları-Aleut Çukuru, Mariana adaları-mariana çukuru, Japon adalarıJapon çukuru ve Filipin adaları-Filipin çukuru) 2.LEVHALARIN UZAKLAŞMA HAREKETLERİ: Pİki Kıtasal Levha Uzaklaşması: Karalar üzerinde yarıklar (rift), volkanizma ve yeni .................. alanları oluşur. Pİki Okyanusal Levha Uzaklaşması: Okyanus tabanları genişler ve Okyanus ................ oluşur. MANTO Okyanusal ve Kıtasal Levhaların Çarpışması Derin Okyanus Çukuru Okyanus Okyanusal Levha MANTO 3. LEVHALARIN YAN YANA KAYMA HAREKETLERİ: Yan yana yer alan iki levhanın, aynı ya da farklı yönlerde, farklı hızlarda Volkanik Dağ Okyanus kayarak hareket etmesidir. Bu hareketlerle levhalar birbirine sürtündüğü için levha kenarlarında ani ve şiddetli değişikler Okyanusal Levha yaşanır. Kırıklar oluşur. MANTO İki Okyanusal Levhanın Çarpışması VOLKANLAR VE DEPREMLER Magma içersindeki katı, sıvı veya gaz maddelerin yer kabuğuna sokulması veya yeryüzüne ……………. olayına Volkanizma ; Yerkabuğu hareketleri sırasında oluşan yer …………………… ise Deprem denir. Volkanik faaliyetler ve depremler, dünyanın her yerinde görülmez. Yer kabuğundaki levha sınırları ve fay hatları boyunca yaygın olarak görülürler. Bunun temel nedeni, levha hareketleri sonucunda levha sınırlarının kırılmalara uğramasıdır. Kırılmalara uğrayan levha sınırları, yer kabuğunun oturmamış, genç ve en zayıf noktalarıdır. Volkanik dağlar, çoğu yerde levha sınırları boyunca bir çizgi halinde kuşak oluşturacak şekilde sıralanırlar. Depremler de Levha sınırları boyunca yoğunlaşmışlardır. Günümüzde yeryüzünde 500 kadar aktif volkan bilinmektedir. Bu volkanların çoğu kıta kenarlarında, kıvrım dağları ve ada yaylarının üzerinde ve okyanus tabanlarında sıradağlar şeklinde uzanırlar. DÜNYADAKİ AKTİF VOLKANLAR Alaska-Novarupta dağı Meksika-Elpopo dağı Kosta Rika-Paos dağı Martinik adası-Pelce dağı Kolombiya-Neveda Del Ruiz dağı Peru-Misti dağı Ekvator-Cotopaxi dağı Şili-Monte Pissis,Del Salodo dağı Bolivya-Uturunco dağı Arjantin-Sierra Nevada dağı Hawai-Mouna Lona dağı Japonya-Aso,Usen ve Fuji dağı Filipinler-Pinatube dağı Mariana adaları-Pagan ve Agrihan dağı Endonezya-Tamburo,Merapi ve Krakatau dağı Ekvator Volkanik Alanların Dağılışı 16 Volkanizma ve Depremlerin yeryüzünde yoğunlaştığı alanlar şu şekildedir: nus Alp - Himalaya Fayı N İ us an Büy ky kO yü O F ASYA F İ R E KUZEY AMERİKA G ik F nt Atla ük O kya Bü ayı Fay ı ASYA KUZEY AMERİKA R y Fa AFRİKA ı Pasifik Ateş Çemberi GÜNEY AMERİKA GÜNEY AMERİKA AVUSTRALYA AVUSTRALYA Dünya Fay Haritası Pasifik Ateş Çemberi 1.Pasifik Kuşağı(Büyük Okyanus Fayı): PDünyanın en uzun fay hattıdır, PMevcut volkanik dağların %75' i, meydana gelen depremlerin %80' bu alanda gerçekleşir, PAlaska, Batı ABD, Orta Amerika, Şili, Pasifik adaları, Endonezya ve Japonya'yı çevreler. Bu alana Ateş Çemberi (Ring Of Fire) adı verilmiştir. 2. Alp- Himalaya Fayı: Pİber yarımadası ve Kuzeybatı Afrika'nın batı kıyılarından Himalayaların doğusuna kadar uzanan fay hattıdır, PTürkiye'deki KAF,BAF ve DAF bu kuşak içindedir, PÖnemli aktif volkanlara sahiptir. 3.Atlantik Kuşağı: PAtlas okyanusunun orta kesiminde, Okyanus tabanında yer alan faydır, PDünyanın en uzun Okyanus sırtlarına sahiptir, PAsor adaları, Kanarya adaları ve İzlanda birer okyanus sırtıdır. SICAK SULARIN (TERMAL SU) DAĞILIŞI Yağışlarla oluşan yüzey sularının, faylarla parçalanmış alanlarda …………………. sızarak, ısınması ve yeryüzüne tekrar çıkması ile oluşan su kütlelerine ………….. sular denir. Mineral bakımından çok zengindirler. Sıcaklıklarında ve mineral bakımından zengin olmalarında, yerin …………………………… gelmeleri etkilidir. Çünkü yerkabuğundan derinlere inildikçe sıcaklık her 33 metrede 1° C artar. Fakat yerkabuğunun faylarla parçalandığı alanlarda 1° C sıcaklık artışı, 2-3 metrede gerçekleşir. Bunun temel nedeni magmanın faylar boyunca yükselerek , yerkabuğu altında sıcak alanlar oluşturmasıdır.Bu alanlarda faylardan sızan yüzey suları, ısınarak tekrar fay boyunca yeryüzüne çıkarlar. Dünyadaki sıcak su dağılışı, fay hatlarının dağılışı ile paralel olup,şu şekildedir: PAmerika Kıtasının batı kesimi, PAkdeniz Havzası ( Fas, Cezayir, İtalya,Yunanistan,Türkiye), PDoğu ve Güneydoğu Asya Ülkeleri (Japonya, Filipinler, Endonezya, Malezya), Pİzlanda, PYeni Zelanda, PAfrika'nın doğusu( Rift fayı). İzlanda Hawai Yeni Zelanda Dünya Sıcak Sular Haritası Levha sınırları ile volkanik faaliyetler, depremler ve sıcak su kaynaklarının dağılışı paralellik gösterir. 17 Aşağıda Dünya üzerindeki levhalar verilmiştir. .................. .................. .................. .................. Ekvator .................. 1) Yukarıdaki levhalar hangileridir? İsimlerini kutucuklara yazınız. 2) Yukarıdaki levhalardan hangileri birbirine yaklaşmaktadır? Bu yaklaşma sonucu nereleri oluşmuştur? Yazınız. ............................................................................................................................................................................................ Aşağıdaki soruları cevaplandırınız. 1) Levhaların manto üzerinde değişik yönlere doğru hareket etmesinin temel nedeni nedir? Yazınız. 2) Orta Atlantik Sırtı hangi levhaların birbirinden uzaklaşması ile oluşmuştur? Yazınız. 3) Pasifik Ateş Çemberi sınırları içersinde yer alan ülkeler hangileridir? Yazınız. 4) Tamamı Güney Yarımkürede yer alan levhalar hangileridir? Yazınız. 5) Türkiye hangi levhalar arasında yer alır? Yazınız. 6) Levha sınırları ile paralellik gösteren olaylar nelerdir? Yazınız. 7) Dünyada deprem ve volkanizma olaylarının en az etkili olduğu alanlar nereleridir? Niçin? Yazınız. Pompei Kenti hakkında araştırma yaparak aşağıya özetleyiniz? POMPEİ: 18 Aşağıdaki bulmacayı çözünüz. 1) Mağma kaynaklı yerkabuğu hareketi 2) Deprem ve volkanizmanın sık görüldüğü yerler 3) Ülkemizi güneydoğudan sıkıştıran levha 4) Ülkemizi kuzeydoğudan sıkıştıran levha 5) Yerkabuğunun benzer özelliklere sahip parçaları 6) Gayzerleriyle ünlü kuzey ülkesi 7) Kıtaların ayrılmadan önceki hali 8) En eski ve büyük levhalardan biri 9) Ülkemizin içinde bulunduğu deprem kuşağı 10) İki kıtasal levhanın çarpışmasıyla oluşan birim 19 Notlarım 3. Bölüm Yeryüzünün Örtüsü: Su, Toprak, Bitki PYaşam Kaynağımız: Sular PToprağın Öyküsü PDünyayı Kaplayan Örtü: Bitkiler Notlarım 3.Bölüm: Yeryüzünün Örtüsü (Su, Toprak, Bitki) A)YAŞAM KAYNAĞIMIZ SULAR: Dünyadaki su kaynaklarını okyanuslar, ………………, göller, ………………..,yer altı suları ve …………………. oluşturur. Tüm bu su kaynakları bir döngü halinde biyosferde dolaşırlar. Yeryüzündeki su kaynakları, sıcaklığın etkisiyle ……………………………… atmosfere karışırlar. Atmosferdeki ……………………. ve ............................. sonucu ise yağışlar şeklinde yeryüzüne inerler. Buna Su döngüsü (Hidrolojik döngü) denir. Canlıların devamı için hayati önem taşırlar. Filtre özelliği gösterirler. SU KAYNAKLARININ DAĞILIŞI VE ÖZELLİKLERİ Tatlı Yüzey Suları %0,3 Tatlı Sular %3 Akarsular %2 Bataklıklar %11 1.TUZLU SULAR: a)Okyanuslar: PYeryüzünün ……….. 'ünü oluştururlar, PYağışlar, ……………. ve kaynaklar ile Göller beslenirler, %87 PAtmosferdeki nemin büyük bir bölümünü oluştururlar. En önemli ……………. kaynağıdırlar, P………………… ve tuzluluk oranları(yoğunluk) enleme göre değişir, Tatlı Yüzey Suları PÇeşitli bitki ve hayvan türlerini barındırırlar. Dağılımı Yeraltı Suyu %31,4 Tuzlu Sular %97 Buzullar %68,3 Dünya Su Dağılımı Tatlı Su Dağılımı 4 KUZEY AMERİKA AVRUPA % 29 ASYA 2 % 71 1 1 AFRİKA GÜNEY AMERİKA Hint Okyanusu 3 2 AVUSTRALYA Büyük % 21 Okyanus Atlas % 50 Okyanusu % 29 Dünya Üzerindeki Okyanusların Dağılışı 1 ............... OKYANUS ( .............. Okyanusu): Asya, Avustralya, Amerika ve Antarktika kıtaları arasında yer alan dünyanın en büyük su kütlesidir. Ortalama derinliği en fazla olan okyanustur. En derin yeri Mariana Çukurudur ( 11.024 m.). 2 ................ OKYANUSU ( .............. Okyanusu): Amerika Kıtası, Grönland Adası, Avrupa, Afrika ve Antarktika Kıtaları arasında yer alan dünyanın en büyük ikinci su kütlesidir. Ortalama derinliği 3314 metredir. Dünyanın en uzun okyanus sırtına sahiptir. Dünya deniz ticaretinin büyük bir bölümü burada yapılır. En derin yeri Porto Riko Çukurudur ( 7450 m.). 3 .............. OKYANUSU: Afrika, Asya, Endonezya adaları, Avustralya ve Antarktika Kıtaları arasında yer alan dünyanın en küçük okyanusudur. Dünyanın önemli boğazlarına sahiptir. Ortalama derinliği 3890 metredir. En derin yeri Java Çukurudur (9200m). 4 ................ OKYANUSU: Asya, Avrupa ve Amerika Kıtaları arasında yer alan ve Uluslar arası Hidrografi Örgütü( İHO) tarafından okyanus olarak kabul edilen su kütlesidir. 14 milyon km² yüzölçümüne sahiptir. Ortalama derinliği 1038 m, en derin noktası 5430 metredir. ABD, Kanada, Danimarka, Norveç ve Rusya ile kıyısı bulunur. 23 b)Denizler: Okyanuslardan daha küçük olan su kaynaklarıdır. Karalar arasında yer alanlarına …… deniz; okyanusların parçası ve kara kenarlarında yer alanlarına ise ……….. deniz adı verilir. 2 3 7 6 1 KUZEY AMERİKA 14 ASYA AVRUPA 1 13 5 12 8 4 11 9 AFRİKA 10 GÜNEY AMERİKA AVUSTRALYA 15 Dünya Üzerindeki Denizlerin Dağılışı 1 ...................... DENİZİ: Alaska, Aleut adaları ve Kamçatka yarımadası arasında yer alan, Büyük okyanusa bağlı bir denizdir. 2 milyon km² yüzölçümü ile dünyanın en büyük kenar denizidir. 2 ......................... DENİZİ: Kuzey Alaska ile Kanada'nın Kuzey adaları arasında yer alır. Hemen hemen yılın her ayı buzullarla kaplıdır. Balinalar ve deniz kuşları için doğal üreme ve yaşama alanıdır. 3 .......................DENİZİ: Grönland adası ile Kanada takımadaları arasında yer alır. Uzunluğu 1127 km, en geniş yeri 644 km. dir. Yılın büyük bir bölümü buzullarla kaplıdır. 4 ....................DENİZİ (Antil Denizi): Güney Amerika, Orta Amerika, Meksika körfezi ve Antil adaları arasında yer alır. Atlas Okyanusuna bağlı kenar denizdir.Birçok koy ve körfeze sahiptir. 2.6 milyon km² yüzölçümüne sahiptir. En derin yeri Cayman çukurudur ( 7685 m). 5 ..................: Avrupa, Afrika ve Asya Kıtaları arasında yer alır. Atlas Okyanusuna bağlıdır. 2.5 milyon km² yüzölçümü ile dünyanın en büyük iç denizidir. Derinliği 400 metreyi geçen birçok çukura sahip olduğu için derin bir denizdir. Tuzluluk oranı en fazla olan denizlerin başında gelir ( %o 38-39). 6 ............... DENİZİ: Büyük Britanya adası ile Avrupa Kıtası arasında yer alır. 570.000 km² alana sahiptir. En derin yeri 342 metredir. Çeşitli yerlerinde balıkçılık açısında önemli sığ kısımlar(=Bank) bulunur. 7 ..............DENİZİ: Avrupa Kıtası'nın kuzeyinde yer alır. İsveç, Finlandiya, Estonya,Letonya, Litvanya, Rusya, Polonya ve Almanya ile kıyısı vardır. Güneybatı kuzeydoğu yönünde uzanan bir iç denizdir. 420.000 km² alana, 200 km. ortalama genişliğe ve 65-550 m. Ortalama derinliğe sahiptir. Bol akarsu ile beslenmesi ve bulunduğu enlemden dolayı tuzluluk oranı oldukça düşüktür ( %o 8 ). 8 .....................: Asya Kıtası ile Afrika Kıtası arasında yer alır. Süveyş Kanalı ile Akdeniz'e; Babülmendep Boğazı ile Umman Denizine bağlanır. %o 42 tuzluluk oranıyla , dünyanın en tuzlu denizidir. Kızıl renkli olmasında, çevresindeki kızıl renkli dağlar ve mevsimlik olarak tabanında gelişen bir alg türü etkilidir.. Dünya ticaretine katkısı büyüktür. Bitkisel ve hayvansal plankton bakımından oldukça zengindir. 9 ..................DENİZİ: Aden Körfezi, Arap yarımadası, Pakistan ve Hindistan arasında yer alan, Hint okyanusuna bağlı bir denizdir. 10 ........................ DENİZİ: Myanmar, Tayland ve Sumatra adası arasında yer alan , Hint Okyanusuna bağlı bir denizdir. 11 .................DENİZİ: Çin, Japonya, Tayvan adası ve Kore yarımadası arasında yer alır. 1.2 milyon km² alana sahiptir. Zengin doğalgaz yataklarına sahip olduğu için Çin ile Japonya arasında ekonomik kullanım hakkı anlaşmazlıkları yaşanmaktadır. 12 ..............DENİZ: Çin ile Kore yarımadası arasında yer alır. Adını Çin'den denize dökülen Sarı ırmak nehrinin getirdiği sarı kum partiküllerinden alır. 416.000 km² alana, 115 metre en derin noktaya sahiptir. 13...................DENİZİ: Japonya, Kore yarımadası ve Rusya arasında yer alır. 978.000 km² alana, 1752 m. ortalama derinliğe, 3742 m en derin yere sahiptir. Japonya, Rusya, Kuzey Kore ve Güney Kore ile kıyısı vardır. 14.............DENİZİ: Kamçatka yarımadası, Saklahin adası ve Kuril adaları arasında (Rusya ile Japonya) yer alan denizdir. 15 ........................DENİZİ: Avustralya ile Yeni Zelanda arasında , 2000 km. genişliğe sahip bir denizdir. 24 Notlarım Mariana Çukurunun genel özellikleri nelerdir? Araştırarak özetleyiniz. MARİANA ÇUKURU: Aşağıdaki soruları haritada işaretli olan alanlardan yararlanarak cevaplandırınız. U KUZEY AMERİKA AVRUPA ASYA Z T Y X AFRİKA GÜNEY AMERİKA AVUSTRALYA 1) Yukarıdaki haritada işaretli olan denizlerin tuzluluk oranı en fazla olandan en az olana doğru sıralaması nasıl olur? Niçin? 2) Y denizinin adı nedir? Y denizine kıyısı olan ülkeler hangileridir? Yazınız. 3) Yukarıdaki haritada işaretli olan denizlerin su sıcaklığı en fazla ve en az olan deniz hangisidir? Yazınız. 4) Yukarıdaki haritada işaretli olan denizlerden hangileri birer iç deniz özelliğindedir? 5) X, Z, T ve U denizlerinin isimleri nelerdir? Yazınız. X: Z: T: U: 26 2)TATLI SULAR: a)G ö l l e r: Yer kabuğu üzerinde çeşitli nedenlerle oluşmuş …………. alanlardaki su kütleleridir. PKaraların %2'sini; tatlı suların %87'sini oluştururlar, PYağışlar, akarsular, kaynaklar, kar ve buz erimeleri beslenirler, POluştukları alanların deniz seviyesinden yükseltileri farklılık gösterir. Örneğin İsrail-Filistin arasında yer alan Lut Gölü deniz seviyesinden 394 m. daha aşağıda oluşmuşken; Bolivya-Peru arasında yer alan Titicaca Gölü deniz seviyesinde 3900 m. daha yüksekte oluşmuştur, PSularının kimyasal yapısı tatlı, tuzlu, sodalı ya da acı olabilir. Bunun temelinde gölün bulunduğu yerin İklim şartları, göl çanağının arazi yapısı, akarsular tarafından beslenip beslenmemesi , gölün gidegenin olup olmaması,derinlik ve büyüklüğü etkilidir. Örneğin gölün bulunduğu alan sıcak ve nemli bir iklime sahipse, akarsularla besleniyorsa, gidegeni varsa suları tatlıdır. Kurak iklim bölgelerinde yer alıyorsa buharlaşmadan dolayı tuzlu; Göl çanağında kalker, silikat, sülfat veya karbonat bileşikleri fazla ise acı GÖL ya da sodalı olur. GİDEGEN (GÖL AYAĞI): Göl sularını denize boşaltan akarsulara veya Gidegen gölün fazla sularının atıldığı alanlara denir. Göl suları, boşalmadan dolayı şiddetli buharlaşmaya maruz kalmaz. Bu yüzden suları tatlı olur. PDoğal (Tektonik, Buzul, Volkanik, Karstik nedenler) ve Yapay (Barajlar) yollarla oluşurlar. DENİZ OLUŞUMLARINA GÖRE GÖL ÇEŞİTLERİ VE DAĞILIŞI Yeryüzündeki göllerin büyük bir kısmı Kuzey Amerika, İskandinav yarımadasında ve Doğu Afrika'da toplanmıştır. Oluşum özelliklerine göre göller şunlardır: PTEKTONİK GÖLLER: Yerkabuğu hareketleri sırasında meydana gelen kırılmalar ve kıvrılmalarla oluşmuş, ………………….. ve ………………. çukurlarındaki göllerdir. Dünyada en fazla bulunan göl çeşididirler. Asya Kıtası'ndaki Hazar, Aral,Baykal ve Lut Gölü; Afrika Kıtası'ndaki Çad, Victoria, Rudolf, Tanganika, Albert, Edward, Malawi ve Nyasa gölleri en önemli örnekleridir. PKARSTİK GÖLLER: ……………. çözünebilen kayaçların yaygın olduğu alanlarda, erime yoluyla oluşmuş dolin, uvala, obruk ve polye gibi çukurlarda oluşmuş göllerdir. Akdeniz Havzasında Yunanistan, Makedonya, Arnavutluk, Karadağ, İsviçre ve Türkiye'de görülürler. İşkodra, Ohri, Presba ve Muttensee önemli örnekleridir. PBUZUL GÖLLERİ: ............... aşındırması sonucu çanaklaşan alanlarda oluşmuş göllerdir. Kanada, ABD, İskandinav yarımadası ve İsviçre'de yaygın olarak bulunurlar. ABD'de Süperior, Michigan, Huron, Ontario ve Erie gölleri; Norveç'te Hornindals gölü; İsviçre'de Cenevre, Neuchatel, Zürch, Konstanz, Komo, Lugano ve Engadin gölleri önemli örnekleridir. PVOLKANİK GÖLLER: Volkanik dağların zirvelerinde patlamalar sonucu oluşan krater, ……… ve kaldera çukurlarında oluşan göllerdir. Volkanik arazilerin yaygın olduğu alanlarda görülürler. ABD, Şili, İtalya, İzlanda, Türkiye, Endonezya ve Japonya'da dağılış gösterirler. ABD' de Crater Lake; Fransa'da Masif Central'de Pavin, Chauvet, İssarles ve Lanh gölleri; Türkiye'de Nemrut gölü önemli örnekleridir. PDOĞAL SET GÖLLERİ: Bir tarafı açık olan çöküntü alanlarının ………….. bir engelle kapatılmasıyla oluşan göllerdir. Doğal engeli volkanik malzemeler, heyelan enkazı, alüvyonlar ve kıyı malzemeleri oluşturur. Doğal engel malzemesine göre isim alırlar. Örneğin Heyelan setti gölleri gibi. PYAPAY GÖLLER: Akarsu yatak önlerinin insan yapısı setlerle kapatılmasıyla elde edilen ……………. gölleridir. Dünyanın önemli yüksek baraj gölleri şunlardır: ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................................ 27 1 2 17 3 16 KUZEY 4 8 AMERİKA 5 7 18 6 9 ASYA AVRUPA 20 19 21 22 23 25 Atlas Okyanusu 24 Büyük Okyanus 11 AFRİKA Büyük Okyanus 10 GÜNEY AMERİKA 13 Atlas Okyanus 12 Hint Okyanusu 14 15 AVUSTRALYA Dünya Üzerindeki Doğal Göllerin Dağılışı 10 19 1 .................................................................................................................................................................... 11 20 2 .................................................................................................................................................................... 12 21 3 .................................................................................................................................................................... 13 22 4 .................................................................................................................................................................... 14 23 5 .................................................................................................................................................................... 15 24 6 .................................................................................................................................................................... 16 25 7 .................................................................................................................................................................... 17 8 .............................................................................................................. 18 9 .............................................................................................................. Hazar Gölü Baykal Gölü Lut Gölü b)A k a r s u l a r: Yağışlarla oluşan, belirli bir …………. içersinde, sürekli ya da ……………. akış gösteren su kütleleridir. Yağmur suları, kar ve buz erimeleri, yer altı suları, kaynaklar ve göller tarafından beslenirken; sıcaklık, buharlaşma, düdenler ve insanlar tarafından boşaltılırlar. Önemli kavramları şunlardır: Akarsu Havzası: Akarsuların yan kollarıyla beraber kapladıkları alandır. Denize ulaşıyorlarsa Açık Havza;denize ulaşmıyorsa Kapalı Havza adını alaırlar. Debi (Akım): Akarsuların herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen su miktarıdır. Akarsu Rejimi: Akarsuların yıl boyunca akımlarında görülen değişmelere denir. Akarsuyun bulunduğu ya da geçtiği yerlerin iklim özellilerine bağlıdır. Rejim iki türlüdür: Debisine göre Düzenli ve Düzensiz rejimli; Beslenme Kaynağına göre ise Basit ve Birleşik Rejim. Debiye göre yıl içinde seviye değişimi az ise düzenli; çok ise Düzensiz rejimli; yıl içinde tek unsurla besleniyorsa basit , birden fazla unsurla besleniyorsa birleşik (Karma) rejimli olurlar. 28 2 1 14 13 9 11 10 12 3 15 Atlas Okyanusu 4 19 Büyük Okyanus 16 18 17 6 Büyük Okyanus 7 5 Atlas Okyanus 8 Hint Okyanusu 20 Dünya Üzerindeki Önemli Akarsuların Dağılışı 10 19 1 .................................................................................................................................................................... 11 20 2 .................................................................................................................................................................... 12 3 .............................................................................................................. 13 4 .............................................................................................................. 14 5 .............................................................................................................. 15 6 ............................................................................................................. 16 7 ............................................................................................................. 17 8 .............................................................................................................. 18 9 .............................................................................................................. Nil nehri, Missisipi nehri ve Amazon nehrinin genel özelliklerini araştırarak aşağıya özetleyiniz. NİL NEHRİ: Nil Nehri MİSSİSİPİ NEHRİ: Mississipi Nehri AMAZON NEHRİ: Amazon Nehri 29 c)Yer altı Suları ve Kaynaklar: Yağışların, toprağın …………. ve gözeneklerinden sızıp, ………………………. bir tabaka üzerinde birikmesiyle oluşan su kütlelerine yer altı suyu; yer altı sularının yeryüzüne çıktığı yere ise ……………. adı verilir. Yer altı sularını barındıran boşluklara ise ……………….. adı verilir. Kaynaklar, çıktığı yere ve sıcaklıklarına göre isim alırlar. Başlıca türleri ve özellikleri şunlardır: Taban Suyu Geçirims iz Tabaka Vadi ve Yamaç Kaynağı Taban Su y u Vadi Kaynağı 1)VADİ KAYNAĞI: Akarsu vadi tabanlarında veya ………………….. yeryüzüne çıkan kaynaklardır. 2)YAMAÇ KAYNAĞI: Dağ, ………… ve plato yamaçlarından çıkan kaynaklardır. Debileri mevsimlere göre farklılık gösterir. Yağışlı dönemde debileri artar, içersine çeşitli partiküller karıştığı için bulanıklaşırlar; kurak dönemde ise debileri azalır. Sızma Karstik (Voklüz) Kaynak Karstik Kaynak 3)KARSTİK KAYNAK: Karstik arazilerde, erime sonucu oluşan yer altı boşluklarında biriken suların yeryüzüne çıkmasıyla oluşan kaynaklardır. Bol miktarda ………… içerirler. Fay Kaynağı Taban Suyu Geçirimsiz Tabaka Fay Kaynağı Kırık Hattı 4)FAY KAYNAĞI: Yer kabuğundaki ………….. hatları boyunca çıkan kaynaklardır. Yerin derinliklerinden geldikleri için sıcaktırlar, sıcaklıkları yıl içinde çok ……. değişir ve bol miktarda mineral içerirler. 30 Sızma Artezyen Kaynak Sızma Artezyen Kaynak Geçirimsiz Tabaka Taban Suyu Anakaya 6)ARTEZYEN KAYNAK: Kıvrımlı yapılı arazilerde, yüzeyden beslenen iki ……………….. tabaka arasındaki yer altı sularının kuyu ya da ……………………… aracılığıyla yeryüzüne çıkarıldığı kaynaklardır. Oluşumunda beşeri müdahale olduğu için diğer kaynak türlerinden farklıdır. Gayzer Gayzer Volkanik Arazi 5)GAYZERLER: Volkanik alanlardaki boğumlu arazi yapısı ve ………….. gazların uyguladığı basınçtan dolayı yeryüzüne su ve su buharı şeklinde püskürerek çıkan kaynaklardır. Aktif volkanik arazilerde görülürler. İzlanda, ABD ve Yeni Zelanda yaygın olduğu alanlardır. Kaplıcaların insan sağlığına etkilerini araştırarak aşağıya özetleyiniz. Castle (Şato) Gayzeri hakkında araştırma yaparak aşağıya özetleyiniz. ŞATO GAYZERİ: 31 Notlarım TOPRAĞIN ÖYKÜSÜ Kayaçların çeşitli nedenlerle ……………….. sonucu oluşmuş yerkabuğu örtüsüne toprak denir. Toprak oluşumunda etkili olan faktörler şunlardır: 1)İKLİM :Toprak oluşumunda etkili olan …….. önemli faktördür. Sıcaklık ve Yağış, Anakayanın fiziksel(mekanik) ve kimyasal yolla ayrışmasını sağlayarak toprak oluşumunu gerçekleştirir. Toprağın rengini, kalınlığını ve kimyasal özelliklerini belirler. Yağış şartları, toprağın yıkanmasında ve toprağa minerallerin katılmasında etkilidir. Ayrıca toprağı kireç ve tuz bakımından fakirleştirir. Kimyasal Çözünme Fiziksel (Mekanik) Çözünme —Fiziksel Ayrışma: Kayaç yüzeylerinin, ………………….. sıcaklık farkı ve donma- çözünme sonucu çatlaması, ufalanması ve parçalanmasıdır. Çöl iklimi, Karasal iklim ve Dağlık alanlarda yaygın olarak görülür. —Kimyasal Ayrışma: Kayaçların, nemlilik ve ……………… fazla olduğu alanlarda erimesidir. Ekvatoral iklim, Muson iklimi ve Ilıman Okyanus ikliminde yaygın olarak görülür. 2)YER ŞEKİLLERİ: Yükselti, eğim ve bakı şartları toprak oluşumu, gelişimi ve dağılışı üzerinde etkilidir. PYükselti: Yükseltinin artmasına bağlı olarak sıcaklık düşer ve yağış artar. Bu durum dikey yönde farklı özellikte toprakların oluşumuna neden olur. Yükseklere çıkıldıkça toprağın kalınlığı azalır. Toprak oluşumu yavaşlar. PEğim: Eğimli alanlarda, anakayadan ayrışan materyeller yerçekiminden ve şiddetli aşınmadan dolayı daha aşağılara iner. Bü yüzden toprak kalınlığı az olur. Olgun toprak oluşumu gerçekleşmez. Genelde eğimli alanlar toprak örtüsünden yoksundur. PBakı: Toprağın oluşabileceği …………….. belirler. Dağların kuzey ve güney yamaçlarında bakıdan dolayı sıcaklık ve yağış şartları farklı olur. Sıcaklık ve yağış şartları uygun olan yamaçta toprak oluşumu hızlı gerçekleşirken diğer yamaçta durum tersine gelişir. Bu durum yamaçlar arasında toprak tiplerinin ve toprak kalınlıklarının farklı olmasına neden olur. Sığ Toprak Dağlık Alan Toprak - Yükselti - Arazi Eğimi İlişkisi 3)ANAKAYANIN YAPISI: Ana kayanın aşınmaya karşı dirençli ya da dirençsiz olması, toprak oluşum sürecini belirler. ………… kayaçların ayrışma süreci uzun sürerken, ……………. kayaçların ayrışması daha kısa sürer. Ayrıca anakaya, toprağa ilk oluşum aşamasında rengini verir. Toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerini belirler. 4)HAYVANLAR VE BİTKİLER: Bakteriler, solucanlar, karıncalar, toprak kurtları ve köstebekler toprağın karışmasını sağlar. Mineralce zenginleştirirler. Bitkiler, köklerinin ilerlemesi ve köklerinden çıkan asitler yardımıyla kayaçların biyolojik (organik) ayrışmasına neden olarak toprak oluşumuna katkıda bulunurlar. Dal, yaprak ve tohum gibi atıklarıyla toprağa karışarak, toprağı mineralce zenginleştirirler. Toprağın rengini koyulaştırırlar. Dış kuvvetler tarafından aşınmasını önlerler. 5)ZAMAN: Anakayanın ayrışması, ayrışan katların üzerinde bitkilerin ve diğer canlıların yerleşmesi, organik maddelerin parçalanarak humusa dönüşmesi için uzun bir zamana ihtiyaç vardır. Ortalama 1cm. kalınlığındaki bir toprağın oluşabilmesi için 100-150 yıl süre gerekmektedir. Ana kayanın dirençli veya dirençsiz olması da toprak oluşum süresinde etkilidir. Dirençli kayaçların toprağa dönüşmesi daha uzun süre ister. 33 TOPRAĞIN KATMANLARI Toprağın iklimin etkisiyle katmanlara (tabaka) ayrılmasına Horizonlaşma; farklı özellikler gösteren her bir katmanına ise Horizon denir. ..............Katmanı: ............................................................................................................................... ..............Katmanı: ............................................................................................................................... ..............Katmanı: ............................................................................................................................... ANAKAYA: ........................................................................................................................................... Toprak içersinde karışan bitki dal, yaprak ve tohum gibi organik maddelere Humus adı verilir. Toprağın tarımsal verimliliğini artırır. Rengini koyulaştırır. TOPRAK TİPLERİ Dünyadaki Toprak Tipleri Taşınmış Topraklar Yerli Topraklar Zonal Topraklar İntrazonal Topraklar ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... .................. .................. ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... ........................... 34 .................. .................. 1)YERLİ TOPRAKLAR: Ana kayanın ………………………. yerde ayrışması sonucu oluşmuş toprak türleridir. Çeşitleri ve dağılışları şu şekildedir: A)Zonal topraklar: Düz,düze yakın ya da hafif eğimli arazilerde ayrışma ile oluşmuş, ………………………… gösteren topraklardır. Oluşumunda iklim ve …………. örtüsü etkilidir. Çeşitleri ve dağılışları şu şekildedir: a)Laterit: ………….. ve nemli bölgelerde görülen kiremit kırmızısı rengindeki topraklardır. Toprak kalınlığı ……….dır. Yağıştan dolayı aşırı …………………….. için organik maddeler birikmez. Humus bakımından ……………………. Amazon Havzası, Kongo Havzası ve Güneydoğu Asya adalarında yaygın olarak görülürler. Laterit b)Terra Rosa: ................ iklim bölgelerinde görülen kırmızı renkli topraklardır. İçersindeki ……………., oksitlenmesinden dolayı kırmızıdırlar. Kalkerli araziler üzerinde oluşurlar. Orta derecede verimlidirler. Akdeniz Havzası ülkelerinde, ABD'nin güneybatısında, Afrika'nın güneyinde Kap Bölgesi'nde ve Avustralya'da yaygın olarak görülürler. Terra Rossa c)Kahverengi Orman Toprağı: Orta Kuşağın …………… alanlarında oluşan, yapraklarını döken ormanlar altında gelişen, humusça çok zengin verimli topraklardır. ABD'nin doğusunda, Orta ve Doğu Avrupa'da ve Güneydoğu Asya'da yaygın olarak görülürler. Kahverengi Orman Toprağı d)Podsol: ……………. ve nemli alanlarda oluşan, iğne yapraklı ormanlar altında gelişen ………. renkli topraklardır. Yağıştan dolayı toprak üzerindeki organik atıklar taşınmaya uğrar. Bu nedenle …………….. bakımından fakirdirler. Kanada ve Rusya'da yaygın olarak görülürler. Podsol e)Step Toprağı: Orta Kuşağın ………. kurak alanlarında görülen kahverengi, kestane renkli yada kızılımsı topraklardır. Kalınlıkları oldukça sığdır. Yüksek sıcaklık ve yetersiz yağıştan dolayı ………… ve tuz birikimi fazladır. Tarımsal değerleri yoktur. Kanada, ABD, Arjantin, Brezilya, Anadolu'da, Orta Asya'da ve Avustralya'da yaygın olarak görülürler. Step Toprağı f)Çöl Toprağı: Dönenceler çevresi ve ………… Kuşağın …….. kesimlerindeki çöllerde görülen topraklardır. Aşırı buharlaşma ve yağış azlığı nedeniyle kireçli, tuzlu, sert ve verimsizdirler. Henüz olgunlaşmamışlardır. Tropikal ve Karasal Çöllerde yaygın olarak görülürler. Çöl Toprağı 35 g)Çernozyumlar: Orta Kuşağın yarı nemli alanlarında görülen, çayırlar altında gelişme gösteren, mineral bakımından çok zengin ……………. topraklardır. Kanada, ABD, Arjantin, Brezilya, Şili, Anadolu, Orta Asya, Himalayalar ve Avustralya'da yaygın olarak görülürler. Çernozyum h)Tundra: …………… Daireleri çevresinde oluşan ve yılın büyük bir bölümü …………….. şekilde olan topraklardır. Toprak kalınlığı sığdır. Olumsuz iklim şartlarından dolayı, organik maddeler azdır. Organik madde ayrışması çok ……….. gerçekleşir. Sıcak dönemde bataklığa dönüşürler. Kanada'nın kuzeyindeki adalarda, Grönland adasında ve Sibirya'da yaygın olarak görülürler. Tundra Toprağı B)İNTRAZONAL TOPRAKLAR: Eğimli arazilerde ve birikmenin fazla olduğu düzlüklerde oluşmuş, …………………… göstermeyen topraklardır. A ve C katmanları vardır. Oluşumlarında ana kaya ve arazi yapısı etkilidir. Çeşitleri ve dağılışları şu şekildedir: a)Halomorfik Topraklar: Kurak ve yarı kurak bölgelerin kapalı havza tabanlarında , ………….. içersindeki minerallerin (soda, sülfat, kalsiyum karbonat, klorür ve tuz) buharlaşarak, toprak …………………… veya farklı derinliklerde birikmesiyle oluşmuş topraklardır. Çöllerde ve Ilıman Karasal (Step) iklim bölgelerinde yaygın olarak görülürler. Halomorfik Toprak (Tuzlu) b)Hidromorfik Topraklar: ……………………. sularının yoğun olduğu bataklık alanlarda görülen topraklardır. Drenaj yapılırsa kullanılabilirler. Hidromorfik Toprak c)Kalsimorfik Topraklar: İçersinde ………. ve ........ bulunan topraklardır. Kil ağırlıklı ise vertisol; …………. ağırlıklı ise rendzina; : Killi-kireçli ise ………… adını alırlar. Akdeniz ülkelerinde görülürler. Vertisol Rendzina 36 2)AZONAL TOPRAKLAR (TAŞINMIŞ TOPRAKLAR): Kayaçların ……… kuvvetler(akarsu,rüzgar,buzul) tarafından parçalanıp, biriktirilmesiyle oluşmuş topraklardır. Mineralce çok zengin oldukları için tarımsal değerleri …………………. Oluştukları alanların iklim ve bitki örtüsü özelliklerini ………………………….lar. Çeşitleri ve dağılışları şu şekildedir: a)Alüvyal Topraklar: Akarsuların, üzerinde akış gösterdikleri araziden kopardıkları ………………………… ,kıyı yada kıyı yakını alanlarda biriktirmesiyle oluşmuş topraklardır. Büyük akarsu ağızlarında ve kenarlarında görülürler. Alüvyal Toprak b)Lös Topraklar: …………………. kurak alanlardan koparıp aldıkları malzemeleri esme yönlerince taşıyıp, nemli alanlarda biriktirmeleriyle oluşmuş topraklardır. Çin, Rusya, Almanya, Macaristan, Polonya, Fransa ABD'de görülürler. Lös c)Moren Topraklar: ……………………… hareketleri sırasında araziden kopardıkları malzemeleri, parçalayıp biriktirmeleriyle oluşmuş topraklardır. Kutup bölgelerinde ve yüksek dağlık alanlarda görülür. Morenler Litosol d)Kolüvyal Topraklar: ……….. sularının dağ yamaçlarından koparıp taşıdıkları malzemeleri, ……….. eteklerinde biriktirmesiyle oluşmuş topraklardır. Biriken malzemeler kum boyutunda ise ………………… ; taş ebatında ise……………… . ismini alırlar. Ilıman Karasal İklim bölgelerinde görülürler. Regosol 37 Aşağıdaki Toprak Oluşum şartlarını uygun şekilde doldurunuz. Sıcaklık Işık ve Yağış Şartları Toprağın ayrışma süresini ve rengini belirler ......................... Toprak Oluşumunu Sağlayan Faktörler ......................... Yerşekilleri ......................... ......................... Canlılar Zaman ......................... ......................... ......................... ......................... Aşağıdaki haritadan yararlanarak soruları cevaplandırınız. D C B E A 1) Laterit toprağı hangi noktada yer alır? (...................................) 2) Yukarıdaki noktalardan hangisi yada hangilerinde yer alan toprak tiplerinin, tarımsal verimlilikleri en az ve en fazladır? (En az: ....................................................... En fazla: ....................................................) 3) Çöl toprağı hangi noktada yer alır? (...................................) 4) Hangi noktada yer alan toprak tipi bol miktarda kireç içerir? (..............................) 5) Hangi noktadaki toprak tipi, yılın büyük bir bölümü donmuş ve bataklık halindedir? (.....................................) 6) Horizonlaşma göstermeyen, bulunduğu yerin iklim özelliklerini yansıtmayan toprak tipi yukarıdaki noktalardan hangisinde yer alır? (...........................................) 7) Yukarıdaki toprak tiplerinin bulunduğu alanlardan hangisinde biyolojik çözünme diğerlerinden daha fazladır? (...........................) 8) B, C, D ve E noktalarında hangi toprak türleri görülür? İsimlerini yazınız. B: C: D: E: 9) Hangi noktada yer alan toprak tipi Azonal toprak grubunda yer alır? (........................................) 10) B ile gösterilen toprak tipinin bulunduğu alanın iklim özellikleri nelerdir? Yazınız. 38
