ahmet-arvas-cocuk-sagligi-ve-cevre7.65 MB

Çocuk Sağlığı ve Çevre
Prof. Dr. AHMET ARVAS
İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve
Hastalıkları Anabilim Dalı, Sosyal Pediatri Bilim Dalı
Çocuk sağlığında temel amaç:
sağlığın korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesidir.
Sağlığın geliştirilmesi için yaşam tarzının değiştirilmesine
çaba gösterilmelidir.
Yaşam tarzının değiştirilmesi; duyarlılığın artırılması,
davranışların değiştirilmesi ve olumlu davranışları
destekleyen çevrenin oluşturulması ile gerçekleşebilir.
sosyoekonomik
durum
sosyal
destekler
eğitim
iş ve çalışma
koşulları
kültür
cinsiyet
sağlığın belirleyicileri
fiziksel
çevre
biyoloji ve
genetik
sosyal
çevre
sağlık hizmetleri
ve sağlık güvencesi
sağlıklı çocuk
gelişimi
kişisel sağlık
uğraşıları
genetik
potansiyel
ÇOCUK
çevresel
etmenler
Fiziksel
çevre
Biyolojik
çevre
Ç E V R E
ekonomik
çevre
Sosyokültürel
çevre
Biyolojik çevre
• Mikroorganizmalar
• Vektörler
• Bitkiler
• Hayvanlar
• Hayvansal ve bitkisel gıdalar
Fiziksel çevre
•
•
•
•
•
•
Hava
Evler-okullar, işyerleri
Su
Çöpler
Kanalizasyon suları, atıklar
Doğal afetler
Sosyo kültürel ve ekonomik çevre
•
•
•
•
•
Aile ve toplumun kültürel yapısı
Gelenekler
Toplumsal kurallar, yasalar
Ekonomik durum
Ulaşılabilen sağlık hizmeti
Su kaynağı
pestisit Sanitasyon
Hijyen
kimyasallar
Besin hijyeni
kurşun
Mikrobiyolojik
tehlikeler
Hava kirliliği
ÇOCUK
gürültü
UV
Fiziksel tehlikeler
Risk faktörleri
Tarımsal
çevre
Trafik
kaza
ları
GENEL ÇEVRE
kazalar
vektörler
Yüksek riskli
doğal ortamlar:
bataklık...
Günümüzde hastalıkların %70i çevresel kaynaklı olup, %40’ı
ilk 5 yaşta görülmektedir. Bu durum çocukların çevresel
zararlara ne ölçüde duyarlı olduğunu yansıtmaktadır.
Dünyada her yıl 0-14 yaş arası 5 milyon çocuk çevresel
etmenlerden doğan hastalıklardan ölmektedir:
- sağlıksız su ve besinlere bağlı ishaller
- vektörlerle bulaşan sıtma gibi hastalıklar
- hava kirliliğine bağlı solunum yolu hastalıkları
- kazalar
 Çocukların kendine özel, genetik olarak taşıdığı büyüme ve
gelişmeyi sağlayabilmesi için güvenli ve destekleyici bir
çevrenin sağlanması zorunludur. Olumsuz çevre şartları
yaşamı kısaltır, fonksiyon veya iyilik halini bozar. Çoğu
hastalık genetik ve çevresel faktörlerin etkileşiminden
kaynaklanmaktadır.
 Özellikle son çeyrek yüzyılda giderek artan sağlıksız
kentleşme sağlığı olumsuz etkilemektedir. Kentleşme
ekonomik büyüme, yaratıcılık ve teknolojiyi ifade eder,ancak
aynı zamanda yoksulluğun, eşitsizliğin ve çevresel etmenlerle
oluşan olumsuz sağlık koşullarının da kaynağıdır. Çevre
kirliliğinin ülke, bölge ve kıta sınırlaması yoktur.
Kentte oturan çocuğun gereksinimleri
Konut, sanitasyon, temiz içme suyu
Güvenlik
Kirletilmemiş sağlıklı fiziki çevre
Sağlıklı oyun alanları
Sağlıklı okul ve çevresi
Sosyal gelişimin desteklenmesi (çocuk dostu şehir)
Kent yaşamına katılabilme
Gelişmekte olan ülkelerde her yıl 5 yaşın altında 9 milyon
çocuk sağlıksız içme suyu, yetersiz sanitasyon, çevre
kirliliği, enfeksiyon hastalığı ve beslenme yetersizliğinden
ölmektedir.
Aynı nedenler aynı zamanda 2.5 milyon çocuğun özürlü
olmasına yol açmaktadır.
Çevresel değişimin neden ve sonuçları
İtici
faktörler
Aşırı Nüfus Artışı
Hızlı Globalleşme
Endüstrileşme
Teknoloji
Bilgi-İletişim
Baskılar
Etkiler
Hızlı Kentleşme
Üretim ve
Tüketim
Patlaması
Atıklar
Yaşam Biçimi
Bireysel Tercihler
Davranış/Alışkanlık
Değişikliği
Hava,Toprak,
Su, Besinlerde
Fiziksel
Kimyasal
Biyolojik Kirlilik
Fakirlik, Eşitsizlik
Morbidite
Mortalite
Çevresel kirliliğin oluşturduğu morbidite değişikliği
 Solunum sistemi hastalıkları
 Kanser
 Nörogelişimsel bozukluklar
 Endokrin bozukluklar
 Üreme işlev bozuklukları
 Doğumsal anomalilerde artma
Çocuklar çevre kirliliğinden
erişkinlerden daha
fazla etkilenir
Bedensel ve zihinsel
gelişim içerisinde
olduğundan çevresel
etmenlerin kalıcı etki
yapma riski daha yüksektir
Neden çocuklar çevre kirliliğinden (erişkinlere
göre) daha fazla etkilenir?
 Sürekli büyüme ve gelişme evreleri yaşama
 Biyolojik olarak daha duyarlı olma
 Toksik maddelere daha fazla maruz kalma
 Absorbsiyon (yol, hız ve dağılım) ve metabolizmalarının
farklı olması (toksik maddeler daha kolay, daha hızlı ve yerine geçerek
emilir)
 Detoksifikasyon sistemlerinin gelişmemiş olması
 Davranışlarının farklı olması
 Yaşadıkları çevrenin farklı olması
 Tehlikeyi algılama ve engelleme yetisinin düşüklüğü
Toksik madde ile daha fazla karşılaşır
 Vücut ağırlıklarına göre daha fazla hava, sıvı, besin
dolayısıyla bu yollarla daha fazla toksin alırlar
 1-5 yaş arası bir çocuk vücut ağırlığına göre bir erişkinden
3-4 kat daha fazla yemek yer, çevre-el-ağız teması toksin
alımını ve enfeksiyon olasılığını artırır.
 Toksik madde (pestisit) içeren belli besinleri daha fazla
tüketir; 6 aylık bir bebek vücut ağırlığına göre bir erişkinden
7 kat daha fazla su içer
 Daha hızlı soluk alıp verirler, süt çocuğunun istirahat
halinde soluduğu hava erişkinin iki katıdır
(devam)
 Çocuklar kirli havanın % 90’ının filtre edildiği burun yerine
ağızdan soluk alıp verir, kirli hava direk akciğere gider
(Erişkinler yerden yaklaşık 1.5 m yukarıdaki havayı solurken,
çocuklar ağır ve zararlı partiküllerin ve eksozun yoğun olduğu
alçaklıkta soluk alıp verirler)
 Hava yolu erişkinden daha dar ve tıkanma için daha az
inflamasyon ve irritan yeter
 Alveoler yüzey alanı giderek artar (5m2’den, 92-194m2’ye)
 Başta okul öncesi olmak üzere çocuklar kapalı ortam
kirliliğine daha fazla maruz kalır
Toksik madde absorbsiyonu farklı
 Absorbsiyon yol, hız ve doku dağılımları farklıdır. Bazı
toksik maddeler daha kolay ve hızlı emilir ve dokularda daha
uzun süre kalır.
 Ör; ağızdan alınan kurşunun erişkinde %10’u emilmesine
karşılık çocukta %50 emilmektedir. Kemiklerin hızlı büyüdüğü
çocukta kalsiyum ve demir yerine kurşun
emilmektedir.
 Deri ve cilt altı yağ dokuları yeterince gelişmediğinden
güneşin ultraviyole ışınları ve toksik maddeler deriden daha
fazla absorbe olur.
Metabolizma farklı
Pestisitle kontamine sularda nitrat düzeyleri yüksektir.
Nitrat kirlenmesi artık tüm dünyada su kalite
sorunlarından biri haline gelmiştir.
Methemoglobin redüktaz eksikliği
Nitratlar özellikle bebeklerde hemoglobinin oksidasyonunu
aktive ederek methemoglobine dönüşmesine yani
methemoglobinemiye (“blue baby syndrome”) yol
açmaktadır.
Ani siyanoz geliştiren bebeklerde bu durum akla
getirilmelidir.
Suda litrede 10 mg’ın üzerinde nitrat bulunması bu tür bir
toksik etkiye yol açabilir.
Davranış farklılığı
 Özellikle oyun çocukları doğal meraklı ve araştırıcı
davranış sergiler
 Süt çocuğu çok hareketlidir, her şeyi ağzına götürmek
ister
 Yerde ve toprakta oynama toksik madde karşılaşımını
arttırır
Tehlikeyi algılama ve engelleme yetisi düşüktür
 Erişkinler kirlilikten rahatsız olduklarında bu kirliliğe maruz
kalmalarını engelleyebilir, ancak çocuklar vücutlarından gelen
sinyalleri anlayamaz, tehlikeyi algılayamaz ve engelleyemez
 Çocukların yaşadıkları çevre üzerinde kontrolleri çok az ve
bir çok şey için erişkine bağımlıdır
 Küçük çocuklar tehlikeden kaçamaz,uyarı işaret ve ikaz
levhalarını okuyamaz, anlayamaz
 Kognitif (bilişsel) gelişim henüz yetersiz olduğu için risk içere
davranışlar sıktır
 Karar verici organizasyonlarda yer almamaktadır
Su kaynağı
pestisit Sanitasyon
Hijyen
kimyasallar
Besin hijyeni
kurşun
Mikrobiyolojik
tehlikeler
Hava kirliliği
ÇOCUK
gürültü
UV
Fiziksel tehlikeler
Risk faktörleri
Tarımsal
çevre
Trafik
kaza
ları
GENEL ÇEVRE
kazalar
vektörler
Yüksek riskli
doğal ortamlar:
bataklık...
Çocuk sağlığını olumsuz etkileyen çevresel risk
etmenleri (I)
Hava kirliliği (kapalı-açık ortamlar; sigara, kurşun..)
Kontamine ve kirlenmiş su kaynakları (kurşun, metil civa,
flor, pestisit, nitrat, arsenik..)
Besin-gıda kirliliği (katkı, temizlik, paketleme ve etiketleme
malzemeleri..)
Atıklar (insan, hayvan)
Kimyasal kirlilik (PCB, dioksin..)
Kaza ve yaralanmalar
çevresel risk etmenleri (II)
Radyasyon, elektro manyetik alan, ozon tabakasında incelme
Gürültü
İşyeri riskleri
Doğal ve insan yapımı çevre afetleri
İklim değişiklikleri
KAPALI ORTAM HAVA KİRLİLİĞİ
Evin Yapısı, Isıtma Sistemi,
Yerleşim Yeri, Dış Hava Kirliliği,
Ev İçi Kullanılan Malzeme,
Havalandırma Ve Isı Koruma Yöntemi
KAYNAKLAR
Pestisit, Deterjan
Kişisel Temizlik Ürünleri
Kozmetikler
Soba, Şömine
Ocak dumanı
Sigara dumanı
Ev Hayvanları, mobilya
halı kaynaklı toz ve Akar
Fırın, mobilya, halı
duş, yemek pişirme, klima
kaynaklı nemli ortam
KAPALI ORTAM
Ev, Okul, İşyeri
Alışveriş yerleri
Toplu taşıma araçları
ETKİLER
Astım,
Allerjik Reaksiyonlar
Göğüs Ağrısı,
Lejyonella,
Migren
Döküntü
Gözlerde Yanma
Yorgunluk
Başdönmesi
Kanser
KİRLETİCİLER
Mantarlar, Bakteriler,
Uçucu Organik Bileşikler
(Formaldehit, benzen,perkloretilen)
Kurşun, Asbestoz
Kadmiyum
Civa,toz, Toluen, Ozon
CO, NO2, SO2
Fiberglas Parçaları
Dış ortam kirleticileri
Ozon
Kükürt dioksit
Azot oksitler (nitrik oksit..)
Kurşun
Polisiklik hidrokarbonlar
Benzen
Diğer dış ortam kirliliği kaynakları
 İklim
sıcaklık
rüzgar
mevsimsel değişiklikler
 Coğrafya
hakim bitki örtüsü
dağlar ve vadiler
 Kentleşme
İklim değişikliklerinin sağlığa etkileri
Isınmanın getirdiği hastalıklar ve ölüm (termal stres)
Olağan dışı hava değişikliklerinin sağlığa etkileri: fırtına, hortum, sel...
Hava kirleticilerinin artması (ozon..)
Su ve gıda yolu ile bulaşan hastalıklarda artma:gıda zehirlenmeleri,
sağlıksız içme suyu
Vektör-patojen-konak ilişkisinde değişiklik:sıtma, sarı humma, kene ile
bulaşan viral hastalıklar (kırım-kongo kanamalı ateş hastalığı)
Beslenme yetersizliği: üründe bozulma ve azlık, hayvan telefi
Psikolojik olumsuzluklar
Geçinme güçlüğü, göç, yoksulluk ve sağlığın kötüleşmesi
Hava kirliliği
Kirliliğin yoğunlaştığı bölgelerde üst ve alt solunum yolu
hastalıkları, solunum fonksiyonlarının bozulması daha sıktır.
Kış aylarında ısınma amacıyla kullanılan fosil yakıtlar dış
ortam havasında kükürt dioksit düzeyini artırarak astım
alevlenmesine yol açmaktadır. Ayrıca ozon, nitrojen dioksit
de benzer solunum hastalıklarına neden olmaktadır.
Kapalı ortam kirliliği
Karbondioksit, karbonmonoksit
Uçucu organik bileşikler: çeşitli boyalar, pestisitler,
Formaldehit
Radon
Sigara/odun/kömür dumanı
Asbest
Ev tozları
Yüksek ısıda yemek pişirme sonrası oluşan aromatik hidrokarbonlar,
heterosiklik aminler, nitrojen dioksit (odun-kömür sobaları)
Biyolojik kirleticiler:toksinler, mantar ve sporları, bakteriler, viruslar,
Böcek dışkıları, hayvan atıkları, bitkisel polenler
İç ortam kirliliğinin en önemli nedeni sigara dumanıdır,
içinde 4000 kimyasal madde, 60 karsinojen içerir.
Çocuklarda pasif içicilikle ilişkili durumlar;
Kanıtlanmış
Ani bebek ölümü
Meningokok enfeksiyonları
Erken çocukluk döneminde (0-4 yaş) ASYE
İlk 5 yaşta hışıltılı solunum
Orta kulak enfeksiyonları
5 yaş sonrasında uzamış solunum sorunları
Akciğer fonksiyonlarında bozulma,
Astım alevlenmesi
b) Olası durumlar
Gelişimsel ve davranışsal sorunlar
Çocukluk çağı kanserleri
Atopi
Sigara içen gebede olası komplikasyonlar
Ablasyo plasenta
Plasenta previa
Erken membran rüptürü
Abortus
Preterm doğum
Düşük doğum tartısı
İntrauterin gelişme geriliği
Türkiye’de pasif içicilik oranı %75-85 dir. Maruz kalım nikotin ana
metaboliti olan kotinin ölçümleri (idrar, serum) ile yapılmaktadır.
Genotip
İmmün sistem
Çevre
Allerji
KİMYASAL KİRLİLİK
Oyuncak, kozmetik, parfüm, temizlik maddeleri, giysi,
paketleme, telekominikasyon, bilgisayar, spor ve inşaat
malzemeleri, uçak ve otomobil sanayinde çeşitli kimyasal
toksik maddeler kullanılmaktadır.
Son 50 yıl içinde 15.000 den fazla kimyasallara maruz
kalınmaktadır.
“Kimyasal çevre”
1
•Uçucu organik bileşikler
2
•Pestisidler
3
•Endokrin bozucular
4
•Kalıcı organik kirleticiler
5
• GDO
6
• Metaller
39
Maruziyet
•
•
•
•
İntrauterin
Deri-mukozalar
Solunum
“Besin zinciri”
40
TOKSİK ICEBERG
ZARARI KANITLANMIŞ
KISMEN
KANITLI
HENÜZ FARKEDİLMEMİŞ
HİÇBİR ZAMAN FARKEDİLMEYECEK
Fetal Kirlenme
Anne
Plasenta
Fetus
Gebelik öncesi ve süresince
biriken toksik kimyasal maddeler:
Kurşun
Civa
PCB’ler
(poliklorin bifenil)
Pestisitler
Dioksinler
Fitalatlar
(PVC:polivinil klorid)
Nörotransmitterleri ve hormonları etkileyen
nörotoksik maddelerdir:
sentez, salgılama, taşıma, bağlanma ve atılımı
bozarlar.
 perinatal ölüm, düşük, konjenital malformasyon,
intrauterin gelişme geriliği, prematür doğum, kısırlık,
erken çocukluk kanserlerine (lösemi, SSS tümörleri?)
neden olur.
Kimyasal toksik madde/Zamanlama/Etkilenim Süresi
Fizik çevre ve kanser ilişkisi
Ultraviyole ışınları ve iyonize radyasyon
Elektromanyetik alan
Endüstriyel ve tarımsal kimyasal maddeler
(pestisitler)
Bazı ilaçlar, besin katkı maddeleri
(nitritler)
Sigara ve alkol
Viral enfeksiyonlar
Annenin diyeti ve genetik anomaliler
çocukluk
çağı
kanserleri
(ALL,SSS t)
Toksik maddelerin rol oynadığı nörogelişimsel
bozukluklar
Öğrenme güçlüğü
Dikkat eksikliği/hiperaktivite sendromu
Çeşitli davranış bozuklukları
Otizm
IQ düşüklüğü
Çevresel etkenlere bağlı kazalar
 yanıklar
 trafik kazaları
 ısırıklar
 düşmeler
 elektrik yanıkları
 zehirlenmeler
Kurşun
Nerede var?
Eski kurşunlu boya, ev tozu, kum, toprak ve içme suyunda
bulunur. Kalorifer , su boruları (kurşun içeren) risk
etmenleridir.
Boya, matbaa, akü sanayi ve oto sanayiinde çalışanlarda (ve
elbiselerinde) kurşun mevcut
Kurşunlu benzin eksozlarından kaynaklanan hava kirliliği
Kurşunun toksik etkileri
intrauterin etkileri
spontan abortus,
ölü doğum,
prematüre doğum
intrauterin büyüme geriliği,
baş çevresi küçüklüğü,
işitme kaybı,
kronik uzun dönem etkileri
erken belirtiler
yorgunluk/hiperaktivite
dikkat kaybı
huzursuzluk
uyku bozukluğu
kabızlık
anemi
bilişsel bozukluk
IQ düşüklüğü
okul başarısızlığı
davranış bozuklukları (agresif davranış)
Kurşun sinaps ve dendrit oluşumunu azaltır.
Kanda kabul edilebilir kurşun düzeyi 10 ug/dl altında olmalıdır
Metil civa
Deniz ürünleri civa içerir. Koruyucu amaçlı boya ve
tohumlarda, barometrelerde, bazı lamba ve elektrik
düğmelerinde, diş dolgularında (amalgam) civa bulunur.
Vücuttan yavaş atılır, plasentayı, kan-beyin bariyerini
geçer, anne sütünde salınır.
Fetal etkilenim olmaktadır. Düşük dozda uzun süreli
maruziyet; nöromotor gelişme geriliği, dikkat ve bellek
eksikliği, duyusal bozukluklar geliştirebilir. Otizmle civa
arasında ilişki düşünülmektedir. Etkisi genellikle geri
dönüşümsüzdür.
Civa
Gürültü
Hamilelikte yüksek sese maruz kalma yenidoğanda
işitme kaybına neden olabilir. Preterm doğum ve
intrauterin gelişme geriliği ile ilişkisi gösterilmiştir.
60dB(A) ve üzeri ses şiddeti risk kabul edilir. Yüksek
gürültü stres hormonlarını artırır; kan basıncında artma,
taşikardi, uykusuzluk görülebilir. Ayrıca yüksek ses
şiddeti yorgunluk, baş ağrısı, irritabilite, dikkat azlığı
yapabilir.
NE YAPMALI?
koruyucu sağlık
hizmetleri
temiz içme suyu
sanitasyon
hava kirliliğinin
azaltılması
vektör kontrol
aile ve toplum
hijyeni
sağlık
geleneksel sağlık
hizmetleri
bağışıklama
anne sütü
malnutrisyonun
azaltılması
mikronutrientler
maruziyet
hastalık
tanı
tedaviolgu yönetimi
ölüm
Neler yapmalı?
Neler yapmalı?
Temiz ve güvenli bir çevre oluşturmalı, aile bilinçlendirilmeli
Temiz ve sağlıklı su sağlanmalı, el hijyeni sağlanmalı
Sağlıklı oyun alanları oluşturmalı
Kapalı ortamlarda (özellikle ev) sigara içilmemeli
Çocukların çevre bilinci geliştirilmeli
Sağlıklı okul ve çevreleri oluşturulmalı
Spor alanları oluşturulmalı
Sosyal projeler geliştirilmeli ve finansı sağlanmalı